برای بهبود روندهای فرهنگی که به نحوی به تولید مفاهیم و معانی در جامعه مشغولند، شناخت سازوکارهای ایجاد معنا بی‌نهایت مهم به نظر می‌رسد. مرکز تخصصی نماز برون‌داد معنایی دارد و آن معنا را که نماز است، استادانی آموزش‌دیده در جامعه اشاعه و ترویج می‌دهند. روند آموزش مبلّغان این نهاد را با حمدالله حقیقی، مدیر واحد آموزش مرکز تخصصی نماز مرور کرده‌ایم.
اگر بخواهیم فرآیند آموزش را از ابتدا بررسی کنیم، به پارامترهای موجود برای پذیرش طلاب می‌رسیم. برای گذراندن این دوره یک طلبه چه شرایطی را باید حائز باشد؟
پذیرش دوره یک‌ساله آموزشی ـ پژوهشی معارف نماز، سابقاً از میان طلاب سطح دو حوزه بود؛ اما بنا به دلایلی که در ادامه خواهم گفت، امروزه از میان طلاب پایه ده که دو سال درس خارج خوانده‌اند یا یکی از مراکز تخصصی را گذرانده باشند، صورت می‌پذیرد. البته شرط سنی دارد و نباید بیشتر از 35 سال داشته باشند.
این تغییر یا شاید بهتر بتوان گفت ارتقا سطح به چه دلیل صورت پذیرفت؟
دلیل اینکه چرا دو سال تحصیل در درس خارج به شرایط پذیرش افزوده شد، این است که سابقاً از طلاب سطح دو یا بعضاً پایه‌های پایین‌تر که پذیرش انجام می‌شد، به نظر می‌رسید که پایه‌های علمی بعضی از طلاب ضعیف است و این موضوع مرکز را به اهداف خود نمی‌رساند. نماز یک امر مهم و تحلیل‌پذیر است که تبلیغ آن نیازمند توانمندی علمی است تا سؤالاتی که در جامعه مطرح می‌شود که عموماً تحلیلی و استنباطی است، پاسخ داده شود. طلبه درس خارج این توانایی را بهتر و بیشتر دارد و چهار سال ارتقای سطح پذیرش با توجه به سطح فهم جامعه از نماز ضروری به نظر می‌رسید.
اگر بخواهیم یک تعریف ساده از دوره یک ساله تربیت مدرس نماز داشته باشیم، چه اولویت‌هایی برای آن می‌شود ذکر کرد؟
دوره یک‌ساله معارف نماز یک دوره آموزشی ـ پژوهشی است، در قالب دو ترم که طلاب پس از گذراندن این دوره، موفق به اخذ گواهی تربیت مدرس معارف نماز می‌گردند.
بنابراین پژوهش همپای آموزش مدنظر شما است؟
سرفصل‌ها و موضوعات دوره یک‌ساله معارف نماز با تکیه بر دو پیش فرض طراحی شده است: اول آموزش، دوم پژوهش.
پژوهش مدنظر شما چگونه در این برنامه محقق شده است؟
پژوهشی بودن به این معنا است که دانش‌پژوه نماز در انتهای دوره باید یک تحقیق پایانی یا پایان‌نامه تحقیقی داشته باشد و این یکی از معیارهای ارزیابی دانش‌پژوهان است.
محور‌های تحقیق پایانی دانش‌پژوه نمازی، موضوعاتی مانند نماز در قرآن، نماز در روایات، شیوه‌های دعوت به نماز، نماز و خانواده، اسرار نماز، تکمیل و آداب نماز، روش تدریس و کلاسداری، نماز در فِرَق و ادیان، اصول و مشاوره در دعوت به نماز، نماز در ادعیه و زیارات، احکام و شیوه بیان احکام نماز است.
سرفصل‌هایی که ذکر شد، همان سرفصل‌های آموزشی است که دانش‌پژوه در دو ترم تحصیلی آنها را همراه با کارورزی تدریس، فرا می‌گیرد.
بنابراین هدف مرکز تخصصی نماز باید محقق‌پروری باشد؟
هدف مرکز تخصصی نماز از دوره یک سال آموزشی ـ پژوهشی معارف نماز، استادپروری است؛ بنابراین دانش‌پژوه پس از یک سال آموزشی باید در یکی از سرفصل‌هایی که ذکر کردیم، استاد باشد تا برای اعزام‌هایی که برای سطوح مختلف در جامعه صورت می‌پذیرد و به نوعی ترویج ریشه‌ای فرهنگ نماز است، آماده باشد؛ چراکه این کار، به پژوهش هم نیاز دارد.
این برنامة آموزشی از کجا و چه زمانی آغاز شد؟
دوره یک‌ساله معارف نماز را یک شورای آموزشی در سال 1389 که مرکز تخصصی نماز نیز در همان سال آغاز به کار کرد، تدوین کرد. شورای آموزش و تدوین، در ابتدا از استادان و محققانی تشکیل شد که در مورد نماز سابقه تحقیق داشتند.
دوره ابتدایی با طلبه‌هایی آغاز شد که سطح سه تفسیر یا دوره‌های یکی از مراکز تخصصی را گذرانده بودند. کار به نحوی پیش رفت که خوشبختانه امسال ششمین دوره معارف نماز با ارتقا کمی و کیفی آموزشی برگزار خواهد شد.
روند کاری شورای آموزش چگونه بود؟
در شورای آموزش در ابتدا موضوعات و سرفصل‌ها تدوین شد. به این صورت که بحث شد که چه موضوعاتی مهم است و کدام موضوعات اولویت دارد. در آنجا بحث سرفصل‌ها مطرح شد و مطالب ریز که مثلاً در بحث نماز و خانواده چه موضوعاتی مطرح شود، چه درس‌هایی بیاید، روایات نماز چگونه بررسی شود، آیات نماز به چه موضوعاتی بپردازد، و شیوه دعوت و سایر موضوعات ... هر چند همه‌ساله سرفصل‌ها دچار تغییر می‌شوند، سعی‌مان بر این است که به طرحی جامع‌تر برسیم.
پایان‌نامه‌های دانش‌پژوهان هم می‌تواند در برنامه آموزشی و مفاد درسی نقشی داشته باشد؟
البته؛ منتها این همة نتیجه آنچه در پایان‌نامه‌ها تدوین شده، نیست. طبق روال در نظر گرفته شده، پایان‌نامه‌های دریافتی بنا به موضوع بررسی، و به استادان مربوط به آن تحویل داده می‌شود. پس از ارزیابی استاد مذکور، اینکه این مقاله یا تحقیق و پژوهش پایانی یا درسنامه، یک درسنامه جامع و کامل است یا نه را به واحد آموزش اعلام می‌کند و تحقیق‌های برتر را به واحد پژوهش مرکز تخصصی نماز ارجاع می‌دهند. در آنجا هم بررسی می‌شود. اگر قابلیت کتاب شدن داشته باشد، کتابش می‌کنند. اگر قابلیت ارائه در سایت را داشته باشد، در سایت قرارش می‌دهند. اگر هم قابلیت نداشته باشد، دوباره به آموزش یا به شخصی که این تحقیق را انجام داده است، اطلاع می‌دهند که یا کیفیت آن را بالا ببرد یا مدلش را عوض کند و به سبْک دیگری مقاله و طرحش را عرضه کند که قابل استفاده گردد.
به نظر می‌رسد پیوند آموزش و پژوهش در این طرح قابل ملاحظه است؟
آموزش و پژوهش به نحو محسوسی در طرح یک‌ساله به هم تنیده شده است؛ به طوری که نمی‌توان آنها را از هم تفکیک کرد. این مسئله به نحوی است که برای پژوهش‌های پایانی توصیه می‌شود تعدادی از پایان‌نامه‌ها علاوه بر مقالات، به صورت درسنامه هم تدوین شوند تا از میان آنها بنا به انتخاب شورای آموزش و اساتید، برترین‌ها به چرخه آموزشی اضافه گردد؛ چه در دوره‌های بعدی و چه در تدریس‌های مقاطع اعزام دانش‌پژوهان به سرتاسر کشور.
اولویت اصلی در مفاد برنامه درسی دوره یک‌ساله، کدام‌یک از سرفصل‌هایی است که ذکر کردید؟
بنا بر اینکه وظیفه ذاتی مرکز استادپروری است، استادانی دعوت می‌شوند که تخصص‌شان بالا باشد؛ مثلاً استادی که برای نماز و خانواده دعوت می‌شود، در روانشناسی کودک و نوجوان و خانواده متخصص است و در تدریس مباحث خانواده و نماز، این مباحث را مطرح می‌کنند که از کجا باید شروع کرد و از چه سنی انتقال مفاهیم آغاز می‌شود و بیان معارف نماز در سنین مختلف، چگونه باید باشد.
دروس «شیوه‌های دعوت به نماز»، «نماز و خانواده» و «اصول مشاوره در دعوت به نماز» و «روش کلاسداری و تدریس» از جمله دروسی است که برای آموزش شیوه‌های انتقال مفاهیم نماز در نظر گرفته شده است.
در مورد فرآیند استادسازی و سازوکاری که در آموزش برای آن ترسیم شده است، مطالبی را بفرمایید.
استادسازی توأم با تحقیق در مرکز تخصصی نماز، کار دوره یک‌ساله معارف نماز می‌باشد و روند این فرآیند به این نحو است که در ابتدا ما دانش‌پژوهان را به چند گروه تقسیم می‌کنیم. یک گروه به عنوان نمونه می‌شود گروه اسرار. استادی که اسرار نماز را تدریس می‌کند و مسلط است، سرگروه می‌شود و دانش‌پژوهان عضو آن گروه هستند و آن استاد گروه را مدیریت می‌کند. چند گروه این‌چنینی تشکیل می‌شود و عموماً مانند گروه اسرار، گروه روایات، گروه آیات نماز، روایات نماز، شیوه دعوت به نماز و... این گروه‌ها کارشان این است که استاد با چند دانش‌پژوه کار می‌کند تا در آن موضوع به درجه استادی برسند. مرحله استادپروری ما هم از اینجا شروع می‌شود؛ یعنی اینجا استاد تأیید می‌کند که این دانش‌پژوه در این گروه و در این موضوع به درجه استادی رسیده یا نه و چند درصد موفق بوده. ما با توجه به نظریه و ارزیابی خود آموزش و استاد به این جمع‌بندی می‌رسیم که این دانش‌پژوه به عنوان استاد می‌تواند در شهرستان‌ها مشغول به تدریس شود یا خیر.
در این سال‌ها تلاشی برای ارتقاء سطح فضای آموزشی و همچنین محتوای آموزشی وجود داشته است؟
در جهت فراهم آمدن فضای رشد علمی و آموزشی مرکز تخصصی نماز، و مشخصاً واحد آموزش، دائماً در سعی و تلاش است که فضا، محیط و کلاس مناسب با امکانات آموزشی مناسب‌تر فراهم کند که الحمدلله سال‌به‌سال پیشرفت داشته است. بعد از شش سال مرکز توانسته با توجه به امکاناتش از اکثر وسایل کمک آموزشی بهره بگیرد و در این بخش، اخیراً درخواست تابلوی هوشمند کرده‌ایم. از سه سال گذشته از دستگاه پرژکشن و ... استفاده می‌کنیم. این تلاش منجر به این شده است که فضای آموزشی فضای به‌روزی باشد. مرکز به فکر این هست که محیط کلاس را از لحاظ دکور، فضا، نقاشی و مسائلی از این‌دست ارتقا دهد تا علاوه بر مسئله افزایش توان آموزش، فضایی مهیا شود که دانش‌پژوه بتواند به نحو احسن تمرکزش را حفظ کند.
از حیث افزایش و ارتقای محتوایی، ارزیابی‌ها در خود مرکز تخصصی نماز و از طریق سازوکاری که در ادامه ذکر خواهم کرد، انجام می‌شود؛ به این ترتیب که محتوای تدریس اساتید ضبط شده و بعد به متن تبدیل می‌شود، و به صورت جزوه درمی‌آید که به شورای آموزش و اساتید مربوطه ارائه می‌شود تا مورد ارزیابی قرار گیرد. همین مسیر در مجرای ارزیابی دانش‌پژوهان هم قرار داده می‌شود و این جزوه‌ها در اختیار دانش‌پژوهان قرار داده می‌شود تا در فرم‌های ارزیابی که طراحی شده، آنها جزوات را نقد و بررسی کنند و نتیجه این ارزیابی‌ها در شورای آموزش مورد توجه قرار گیرد تا محتوا غنی‌تر گردد. اگر مشاهده شد که استادی برای دانش‌پژوهان یا برای خواسته‌ها و اهداف مرکز، نمی‌تواند مفید باشد، به فکر تغییر وضعیت موجود خواهیم افتاد. اگر سبْک تدریس ایراد جزئی داشت، به دنبال تغییر یا بهبود سبک تدریس او هستیم تا در نهایت افزایش کیفی را در این بخش شاهد باشیم؛ یعنی آموزش و خود دانش‌پژوهان و اساتید چشم‌هایی هستند که مشکلات محتوایی آموزش را رصد می‌کنند و باعث ارتقای آن می‌شوند.
نظام آموزشی مرکز تخصصی نماز چه همخوانی با تغییرات فکری جامعه دارد؟ آیا این تغییرات در نظام آموزشی شما تأثیرگذار است؟
نظام آموزشی مرکز تخصصی نماز قابلیت انعطاف دارد؛ زیرا جامعه همواره در حال تغییر است. در جذب و استفاده از استادان همواره سعی ما بر این بوده است که دست استاد را حتی برای ایجاد موضوع درسی جدید باز بگذاریم. این شیوه و روشی بوده که ما را به موضوعات جدیدی از نماز رسانده است. برای مثال در سال‌های گذشته موضوع نماز در ادعیه و زیارات، ماده درسی ما نبود؛ اما امسال بر اساس همین سازوکار به این نتیجه رسیدیم که این موضوع مهم است؛ لذا استادش را پیدا کردیم و از او دعوت کردیم که دانش‌پژوهان از او کاملاً راضی بودند. این نشانه رشد کیفیت آموزش، هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ علمی در بخش آموزش است.
گویا کارورزی در برنامه‌های استادپروری نقش برجسته و ویژه‌ای دارد. شما چگونه این موضوع را در برنامه خود لحاظ کرده‌اید؟
کارورزی از بخش‌های اساسی آموزش مرکز تخصصی نماز در دوره یک‌ساله تربیت مدرس نماز است. فرآیند کارورزی این گونه است که به دانش‌پژوهان کتاب‌هایی داده می‌شود که آنها را مطالعه کنند و در کلاس ارائه دهند. کتاب‌های خوانده و ارائه شده مرتبط با موضوع نماز، هم مورد نقد دانش‌پژوهان و استادان قرار می‌گیرد و هم نقد دانش‌پژوهی که در فرآیند کارورزی شرکت است. کارورزی معیار مهمی در گزینش و ارزیابی توانایی دانش‌پژوه در پروژه استاد شدن وی است؛ به این نحو که ارائه کارورزی را واحد آموزش ارزیابی می‌کند تا به این نتیجه برسد که دانش‌پژوه توانایی استاد شدن را دارد یا ندارد. به این ترتیب وی در موقعیت تدریسی که برایش فراهم شده، قرار می‌گیرد و در مقابل دانش‌پژوهان و در موقعیت پاسخگویی به سؤالات آنها قرار می‌گیرد تا ارزیابی شود که از لحاظ علمی و مهارتی برای تدریس چقدر توانمند است.
مرحله پایانی دوره آموزشی معارف نماز چگونه است؟
دانش‌پژوهان بعد از دوره یک‌ساله و پس از دریافت گواهی‌نامه تربیت مدرس نماز، زمانی که تشخیص داده شد کدام مبلّغ هستند و کدام به درجه استادی رسیده‌اند، در دو بخش تقسیمشان می‌کنیم.
نتیجه ارزیابی‌ها منتج به این می‌شود که بعضی از دانش‌پژوهان مبلّغ می‌شوند؛ یعنی در حد یک مبلّغ می‌توانند معارف نماز را تبلیغ کنند. ولی بعضی نه، در موضوعات مختلف نماز استاد می‌شوند. برای نمونه، یکی در آیات نماز تخصص پیدا می‌کند و یکی در بحث اسرار نماز. اینها دانش‌پژوهانی هستند که واقعاً کار می‌کنند. برای مثال در بحث تفسیر آیات، دانش‌پژوه تمام تفسیرها را می‌بیند و تحلیل می‌کند و البته قدرت خلاقانه‌ای در آن دارد. این فرد نشان می‌دهد که توانایی تدریس را دارد و نه‌تنها مبلّغ است، بلکه استاد شده است. یعنی آنقدر روی آن موضوع کار کرده است که تسلط کامل در آن موضوع دارد.
کسانی که استاد می‌شوند، در سطوح بالاتر و طرح‌هایی که در بخش تبلیغ طراحی شده، مانند معراج، مفتاح، محراب به کار گرفته می‌شوند. کسانی که به درجه مبلّغی رسیده‌اند، در سطوح دیگری مانند نشست‌های دانش‌آموزی، نشست‌های خانواده در قالب مبلّغ معارف نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند. اینها بر اساس سطح‌بندی خاص خود و بر اساس محتوا و توان تدریس و تبلیغ رتبه‌بندی می‌شوند.
در پایان این نکته جهت ارتقا کیفیت آموزش مهم است که چگونه بدانیم یک مرکز از لحاظ آموزشی موفق بوده است؟
آموزشی موفق است که دانش‌پژوهان بعد از گذراندن آن، از دوره احساس رضایت داشته باشند و این دوره برای آنان قابل استفاده باشد. در واقع باعث تحول درونی آنان گردد و انگیزه پیدا کنند که دیگران را نیز به آن موضوعات آموزشی دعوت نمایند. در آموزش مرکز تخصصی نماز، چنین اتفاقی محسوس بوده و دانش‌پژوهان برای ارتقای نماز خود و ایجاد چنین دغدغه‌ای در دیگران، همت مضاعف دارند و این، نوید خوبی برای آموزش مرکز نماز و دلگرمی برای ادامه خدمت ما مسئولان است.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
