مقدمه

نماز از دو ساز و کار تربيتی مستقيم و غيرمستقيم برخوردار است. بيدارسازی فطرت الهی و اعطای حيات ابدی به او، ساز و کار مستقيم نماز است که با نماز گزاردن حاصل می‌شود. اما ساز و کار غيرمستقيم آن، از راه کسب آگاهی از برکات تقيّد به نماز و عواقب ترک آن به دست می آید. مخاطب "أقيموا الصلوة"، با آگاهی ‌يافتن از آثار شگرف نماز در سرنوشت خود و آثار تربیتی نماز، به آن راغب و از ترک آن ترسان شده و با قرار گرفتن در زمره نمازگزاران، از تربيت مستقيم آن بهره‌مند می‌شود.

از جمله برکات نماز می‌توان به تأثیر آن در حوزه اعتقاد و معنویت افراد اشاره کرد. اعتقاد، سازنده بینش و تفکر، معنویت صیقل‌دهنده روح برای پرواز در آسمان تعالی و رشد است. اینک آثار نماز را در این دو حوزه بررسی قرار می‌کنیم.

آثار اعتقادی

نماز، بينش و اعتقاد انسان را تصحيح می‌كند و سرچشمه هدايت و معرفت است.[1] هدايت، هم به ‌معناي راهنمايی به ‌كار می‌رود و هم به‌ معنای راهبری و رساندن به مقصد که نماز، هر دو نقش هدايتی را در بر دارد. نماز، راهنماست؛ يعنی می‌تواند هدايتگر آدمی و ارائه‌دهنده راه سعادت به او باشد؛ همچون قطب‌نمايی كه در طول شبانه روز در اقيانوس طوفانی و پرخطر فرهنگ و تربيت، سَمت خدا را به انسان نشان می‌دهد. از طرفی، نماز راهبری نيز می‌كند. تأثیرات تربيتی نماز در ابعاد و ساحت‌های مختلف انسان ـ كه طی اين نوشتار می‌آيد، گويای نقش راهبری آن نماز است. عبادات به طور كلی و نماز به طور خاص، فهم يا علم را به باور تبديل می كند و اگر استمرار يابد، انسان را به يقين می-رساند. چنان‌كه در مورد امامان معصوم:در زيارتنامه ها می خوانيم كه آنها به دليل عبادت خدا، به مقام یقین نائل شده اند. در زيارت امين الله چنين آمده است: "وَعَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتّى اَتيكَ الْيَقينُ"؛ خدا را مخلصانه عبادت كردی تا آنجا كه به يقين رسيدی. اين فقره، در زيارت رسول الله (صلی الله علیه و آله) هم آمده است. باور يا عقيده از آگاهي سطحي و اوليه بسيار عميق تر است و تأثیری جدی در رفتار دارد. انسان ها غالباً در عمل تابع باورهای خود هستند؛ نه دانش يا فهم خود. به همين دليل، بسياری از آموزه ها و دستورالعمل هايی را كه میدانيم و به ارزش آن اعتراف داريم، عمل نمی كنيم! اين امر به امور اخلاقی و معنوی اختصاص ندارد و در امور جسمی نیز همين¬گونه است. مثلاً می دانيم كه نرمش يا دویدن صبحگاهي در هوای آزاد، برای سلامت بدن مفيد است؛ اما چه بسا به آن عمل نمی كنيم. راه های متعددی برای تبديل فهم به باور وجود دارد كه به دو راه اشاره می كنيم:

راه اول: مشاهده و لمس آثار مثبت عمل به آنچه می دانيم؛

راه دوم: تكرار و تلقين درونی.

با توجه به دو روش ذكرشده براي تبديل فهم و علم به باور، فهم ما نسبت به وجود خدا و قيامت، از طریق يكي از اين دو راه می‌تواند به باور تبديل شود:

راه اول: درك لذت ارتباط با خدا يا مشاهده آثار عبادت در زندگی؛

راه دوم: تكرار و تلقين واقعيات ناپيدا به نفس، از راه توجه به عبارات و اذكار در نماز و تقيد به استمرار ادای اين فريضه.

راه اول ممكن است به سختی حاصل شود و همه از نماز لذت نبرند؛ اما راه دوم، بيشتر قابل وصول، كنترل و برنامه ريزی است؛ زیرا اذكار و حركات نماز به گونه ای تنظيم شده كه استمرار آن در اوقات خود و توجه به خدا و جهان غيب، تكرار اذكار و تلقين آنها به نفس، به میزانی که با توجه همراه باشد، موجب افزايش ايمان می شود.[2] البته همان گونه که نماز خواندن، تأثیرات مثبت اعتقادي را به همراه دارد، ترك نماز نيز مقدمات تزلزل در اعتقادات و کفرگرایی او را فراهم می‌سازد[3] و در نتیجه، سبب دوري از خداوند و اولياي او مي شود.[4] 

آثار عبادی ـ معنوی [مقاله مرتبط]

منظور از آثار معنوي ـ عبادی نماز، آثاری است که سبب تحکيم روحيه پرستش و تعميق ارتباط انسان با خداوند می¬گردد. هر دستاورد نماز که اين رابطه را پديد آورد، مورد نظر ما قرار خواهد گرفت. برخی از آثار عبادی معنوی نماز عبارتند از:

1. قرب الهی

از جمله ثمرات برجسته نماز، نيل به قرب الهی است. نماز بهترين وسيله كسب قرب الهي است. هر اندازه نماز با توجه بيشتری ادا شود، قرب حاصل‌شده از آن، فزون تر است.

2. خشوع

از دیگر آثار نماز، كبرستيزی و خاشع سازی آدمی است. به همين جهت، نماز می تواند يكي از موانع مهم قرب الهی و محبت ربوبی را  که همان تکبرو غرور است، زائل سازد. امام صادق (علیه السلام) مي‌فرمايند: "خداوند به حضرت موسى‌ابن‌عمران (علیه السلام)  وحى كرد که اى موسى! آيا مى‌دانى كه چرا تو را براى هم‌كلامى خود برگزيدم و تو ملقب به كليم اللّه شدى؟ موسی (علیه السلام) عرض كرد: نه! راز اين مطلب را نمى‌دانم. خداوند فرمود: اى موسى! من بندگانم را بررسى كردم و در ميان آنان هيچ‌كس را به اندازه تو، در برابر خود، متواضع و فروتن نيافتم. اى موسى! هر گاه نماز مى‌گزارى، گونه ات را روى خاك مى‌نهى و چهره ات را بر زمين مى گذارى".[5] به اين ترتيب، درمى يابيم كه عالى ترين مرحله عبادت، كوچك شدن در برابر خدا و فرو ريختن كبر و غرور است. افزايش خشوع، به افزايش رقّت قلب در نماز و لذت بردن از مناجات و درك محضر ربوبی می انجامد.

3. شيطان‌ستيزی

بر اساس تصريح قرآن کريم، شيطان در محضر خداوند قسم ياد کرده است که هيچ وقت از فريفتن و گمراه کردن انسان ها دست برندارد.[6] شيطان براي عملي کردن اهداف خود از درست و زيبا جلوه دادن رفتارهای اشتباه و همچنين، از جالب نماياندن تمايلات و خواسته‌های نفسانی استفاده مي‌کند.[7] نماز يکي از اعمالی است که مانع اهداف شيطان می‌شود؛ زيرا نماز سبب وحشت و فرار شيطان از نمازگزاران مي‌شود.[8] نماز سپری است در برابر تازيانه‌های شيطان و محافظی است در برابر وسوسه‌های شيطانی.[9] انسان با نماز به مخالفت با شيطان برمی‌خيزد و طبق فرموده امام عصر (علیه السلام) : "نماز موجب خواری و ذلت شيطان مي‌شود".[10] شيطان به نمازگزاران و رحمت‌های بی‌پاياني که بر اثر لطف خداوند شامل حال نمازگزار می‌شود، حسادت می‌ورزد؛ رحمت‌هايي که گاهي خود نمازگزاران از آن غافل¬اند.[11] به همين جهت شيطان می‌کوشد تا با ابزارهای گوناگونی مانند شراب و قمار بين انسان¬ها دشمنی اندازد و از اين طريق، آنها را از ذکر الهي باز دارد و از رحمت‌های بی منتهای الهی محروم سازد.[12]

4. کسب مقام‌های معنوی

اميرمؤمنان (علیه السلام) مقام معنوی نمازگزاران را اين گونه توصيف نموده اند: "فرشتگان نمازگزاران را در ميان گرفته و آرامش بر آنها مى ‏بارند. درهاى آسمان به رويشان گشوده و مقام ارزشمندى براى آنان آماده كرده‏اند. مقامى كه خداوند با نظر رحمت به آن مى‏نگرد و از تلاش آنها خشنود است و منزلت آنها را مى‏ ستايد. [فرشتگان] دست به دعا برداشته و آمرزش الهى مى‏طلبند".[13] نماز درجات معنوي را براي انسان به ارمغان مي آورد که از جمله آنها، مقام شفاعت است. پيامبر اسلام می فرمایند: "خداوند به سه گروه وعده داد، بدون حساب وارد بهشت شوند، و هر يك از اين گروه ها (روز قيامت) می‏توانند هشتاد هزار نفر [تعداد زيادی] را شفاعت كنند. آنها عبارتند از: مؤذن، امام جماعت و كسی كه وضو بگيرد، سپس داخل مسجد شود و نماز را به جماعت به جا آورد".[14]

5. همراهی با فرشتگان

حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: "چون نمازگزار به نماز مى‏ايستد، براى او سه‏ خصلت‏ است: فرشتگانی‏ او را از جاى پاهايش تا آسمان احاطه مى ‏كنند، و از آسمان بر سرش رحمت و نيكى فرو مى ‏ريزد و فرشته‏ای از سمت راست و چپ بر او گماشته مى‏شود. در این حال اگر نمازگزار توجه خود را از دست بدهد، خدای تبارک و تعالی ندا مى‏دهد: بهتر از من کسی را یافته‌ای که به او توجه می‌کنی؟ اگر نمازگزار می‌دانست با چه كسى مشغول مناجات است، خسته و آزرده نمى ‏شد". [15]

6. نزول برکات

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در سفارشاتشان به ابوذر، پس از آنکه فضیلت نماز گزاردن در مسجد الحرام و مسجد النبی را بیان کردند، فرمودند: "از همۀ اینها بهتر نمازی است که انسان در خانۀ خود، آنجا که جز خدا کسی او را نمی‌بیند، خالصانه به جای می‌آورد. ابوذر، مادامی که در نمازی، در خانه پادشاه عالم را می‌کوبی و آن‌که درِ خانۀ پادشاه را بسیار بکوبد در بر او گشوده می‌شود. ابوذر، هیچ مؤمنی به نماز نمی‌ایستد مگر اینکه ما بین عرش تا سرش برّ و نیکی ریزش می‌کند و فرشته‌ای بر او گمارده می‌شود که بانگ برآورد: ای فرزند آدم اگر می‌دانستی چه بهره‌ای از نماز داری و با چه كسى مشغول مناجات هستی، خسته و تافته نمى‏شدی".[16] امام على (علیه السلام) نیز فرمود: "هنگامی که شخصی به نماز می‌ایستد، چنان رحمت خداوند سرتا پای وجودش را می‌گیرد که حسادت شیطان برانگیخته می‌شود". [17]

7. ایمنی از آتش

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: "در صحرای محشر، نماز بنده خدا همانند تاجی بر سر اوست که موجب نورانیت صورت و لباس برای بدن و مرزی بین او و آتش جهنم است".[18]

8. آمرزش

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: "اگر در جایی تنها بودی و وقت اذان شد، خودت اذان بگو و نماز بخوان! آن وقت خدا به فرشتگانش می‌گوید: ببینید بنده من نماز می‌خواند و هیچ کس جز من او را نمی‌بیند. سپس هفتاد هزار فرشته برایت می‌فرستد تا پشت سرت نماز بخوانند و تا فردای آن روز برایت استغفار کنند".[19]

آسیب‌شناسی آثار معنوی نماز

از آسیب های آثار معنوی نماز این است که برخی برای دعوت دیگران به نماز و برشمردن آثار معنوی آن، بیان می‌کنند که: "نماز عشق‌بازي با خداست" و بیش از حدِ لازم، بر لذت بردن از نماز تأکید می کنند. در حالی که ما نبايد نماز را با لذت معنوی گره بزنیم و فقط در نماز به فكر چنين لذتی باشيم. اگر تنها هدف نماز، لذت ارتباط با خدا بود، نماز امری واجب نبود؛ بلکه عبادتی مستحب محسوب می‌شد و انسان امر می شد هر زمان حال مناجات داشت، به نماز بایستد و اگر این حال نبود، لازم نیست نماز بخواند! وقتی نماز را این گونه معرفی کردید، جوان شما به نماز می ایستد و احتمال دارد که نه تنها لذتی نبرد؛ بلکه چه بسا خسته و رنجیده شود. به خصوص اگر اعتقاد چندانی نداشته باشد، خود را از این درجات دور می‌بیند و چه بسا از آن صرف نظر می کند! اصل در نماز،‌ تبعيت خداوند و تمرين ادب عبوديت است؛ گرچه به  تناسب كيفيت انجام آن، مي تواند بركات فراوانی به دنبال داشته باشد كه از جمله آنها، لذت های عالی معنوی است

[1]. "سُئِلَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الصَّلَاةِ؟ فَقَالَ:... لِلْمُصَلِّي... هُدًی و ايمان و نورالمعرفه"؛ از پيغمبر دربارۀ نماز پرسش شد، فرمود: برای نمازگزار است هدايت، ايمان و نور شناخت (شیخ صدوق، خصال‏، ج2، ص622).

[2]. "أنما المؤمنون الذين إذا ذکر الله وجلت قلوبهم و إذا تليت عليهم آياته زادتهم إيمانا"؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان میگردد؛ و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد (انفال: 2).

[3]. "قَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله) : بين العبد و بين الكفر ترك الصلاة"؛ فاصله كفر و بندگى، ترك نماز است (محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج82، ص202).

[4]. "قَالَ رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) : مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ "؛ هركس نماز را عمدا ترك كند از کفالت خدا و رسول بيزارى جست است (شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج ‏3 ، ص 564).

[5]. "يا موسى انّك اذا صلّيت وضعت خدك على التّراب" (ر.ک: کلینی، اصول كافی، ج‏2، ص123).

[6]. "قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنی لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعينَ"؛ گفت: پروردگارا! چون مرا گمراه ساختی، من (نعمت‌های مادّی را) در زمین در نظر آنها زینت می‌دهم، و همگی را گمراه خواهم ساخت (حجر: 39).

[7]. "زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ"؛ شيطان كارهايشان را در نظرشان بياراست (انفال: 48؛ نحل: 63؛ نمل: 24؛ عنكبوت: 38).

[8]. پيامبرگرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرمايند: "لايزال الشيطان ذعرا من المومن ما حافظ علی الصلوات الخمس لوقتهن فاذا ضيعهن تجرا عليه فادخله فی العظائم"؛ شيطان هميشه از کسانی که نماز پنج­گانه را در وقت خودش به­پا می‌دارد هراس دارد و اگر نماز در وقتش به­جا آورده نشود شيطان جرأت افراد را زياد و آنها را به گناه وا می‌دارد" (حرعاملی، وسائل الشيعه، ج3، ص18).

[9]. امام علي (علیه السلام): "الصَّلَاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَوَاتِ الشَّيْطَانِ"؛ نماز حصاری است در برابر تازيانه‌های شيطان (آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص175).

[10]. محمد­ابن­عثمان عمری می‌گويد: حضرت صاحب­الزمان در جواب سوالات چنين آورده بود: "أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنَ الصَّلَاةِ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ غُرُوبِهَا... شَيْطَانٍ فَمَا أُرْغِمَ أَنْفُ الشَّيْطَانِ بِشَيْ‏ءٍ مِثْلِ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا وَ أَرْغِمْ أَنْفَ الشَّيْطَان"؛ اما، آنچه که نسبت به نماز هنگام طلوع و غروب آفتاب پرسيده بودی، اگر شيطان با چيزی مثل نماز خوار و ذليل مي‌شود پس نماز به­پادار و شيطان را به­ذلت و خواری بکش (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج‏53، ص83).

[11]. "إِذَا قَامَ الرَّجُلُ فِی الصَّلَاةِ أَقْبَلَ إِبْلِيسُ يَنْظُرُ إِلَيْهِ حَسَداً لِمَا يَرَى مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ الَّتِی تَغْشَاهُ شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا خَيْرُ الْأُمُورِ مَا كَانَ لِلَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ رِضًا مَنْ عَبَدَ الدُّنْيَا وَ آثَرَهَا عَلَى الْآخِرَةِ اسْتَوْخَمَ الْعَاقِبَةَ لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّی مَا يَغْشَاهُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ مَا انْفَتَلَ وَ لَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السَّجْدَةِ"؛ هرگاه کسی به نماز می‌ايستد، ابليس در برابرش ظاهر می‌شود و از اينكه نمازگزار را غريق رحمت الهی مي‌بيند حسد می ‌ورزد... اگر نمازگزار مى‏ دانست كه چه اندازه رحمت خدا او را در بر گرفته است، دست از نماز نمى‏كشيد و خوش نداشت كه سر از سجده بردارد (ابن­شعبه حرانى‏، تحف العقول، ص122).

[12]. "إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ"؛ شیطان می‌خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. آیا (با این همه زیان و فساد، و با این نهی اکید،) خودداری خواهید کرد؟! (مائدة: 91).

[13]. سید رضی، نهج البلاغة، ص343.

[14]. "قالَ رَسُولُ اللّه (صلی الله علیه و آله) : "اِنّ اللّه وَعَدَ اَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ ثَلاثَةَ بِغَيْرِ حِسابٍ وَ يَشْفَعُ كُلَّ واحِدٍ مِنْهُمْ فی ثَمانينَ اَلْفاً، اَلْمُؤَذِّنُ وَ الإمامُ وَ رَجُلٌ يَتَوَضَّأُ ثُمَّ يَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَيُصَّلی فی الْجَماعَةِ" (میرزای نوری، مستدرك الوسائل، ج1، ص488).

[15]. حر عاملی، وسائل ‏الشيعة، ج7، ص289.

[16]. همان، ج5، ص296.

[17]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج79، ص207.

[18]. همان، ج82، ص231.

[19].ری‌شهری، میزان الحکمه، ج2، ص557.

[20]. "سُئِلَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الصَّلَاةِ؟ فَقَالَ:... لِلْمُصَلِّي... هُدًی و ايمان و نورالمعرفه"؛ از پيغمبر دربارۀ نماز پرسش شد، فرمود: برای نمازگزار است هدايت، ايمان و نور شناخت (شیخ صدوق، خصال‏، ج2، ص622).

[21]. پيامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرمايند: "لايزال الشيطان ذعرا من المومن ما حافظ علی الصلوات الخمس لوقتهن فاذا ضيعهن تجرا عليه فادخله فی العظائم"؛ شيطان هميشه از کسانی که نماز پنج­گانه را در وقت خودش به­ پا مي‌دارد هراس دارد و اگر نماز در وقتش به­ جا آورده نشود شيطان جرأت افراد را زياد و آنها را به گناه وا مي‌دارد" (حر عاملی، وسائل الشيعه، ج3، ص18).

[22]. امام علی (علیه السلام) : "الصَّلَاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَوَاتِ الشَّيْطَانِ"؛ نماز حصاری است در برابر تازيانه‌های شيطان (آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص175).

[23]. "قالَ رَسُولُ اللّه (صلی الله علیه و آله) : "اِنّ اللّه‏ وَعَدَ اَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ ثَلاثَةَ بِغَيْرِ حِسابٍ وَ يَشْفَعُ كُلَّ واحِدٍ مِنْهُمْ فی ثَمانينَ اَلْفاً، اَلْمُؤَذِّنُ وَ الإمامُ وَ رَجُلٌ يَتَوَضَّأُ ثُمَّ يَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَيُصَّلی فی الْجَماعَةِ" (میزای نوری، مستدرك الوسائل، ج1، ص488).

[24]. حر عاملی، وسائل‏الشيعة، ج7، ص289.

[25]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج79، ص207.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :