■ بهبود شرايط انساني
حجت الاسلام دکتر ساجدی، مرکز تخصصی نماز
يکي از راهبردهاي موثر بر حضور کارمندان و مديران در نماز جماعت اين است که آنها خود در برگزاري مراسم و برنامه ريزي آن سهم داشته باشند. در صورت حضور و مشارکت آنان در بر نامه ريزي‌ها و اجراي مراسم، با برنامه‌ها احساس بيگانگي نکرده و همدلانه برخورد مي‌کنند. شايد دستورات اسلامي نسبت به همکاري در کارهاي خير به همين خصوصيت بازگردد. حضرت رسول(ص) مي‌فرمايند: «اگر تعاونبر نيكي و تقويو امر به معروف ونهي از منکر در ميان امتم باشد هميشه در مسير نيکو خواهد بود»[1] و اميرالمومنين از امت مي خواهد که « به آنچه وظيفه دارند از فرمان بردارى و اطاعت خدا و حق گوئى و كمك و معاونت يك ديگر جديت و مبالغه كنند».[2]
رواياتي که ناظر به اجرا و برگزاري نماز در مساجد است، همه از لحني برخوردار هستند که گويا خود نمازگزاران متوليان ساخت، حفظ و تطهير و تنظيف مساجد و نيز اجراي مراسم نماز هستند. خطاب‌هاي عام بر اين دلالت دارد که نمازگزاران بايستي مساجد را تطهير و تميز کنند[3] و در روشن‌کردن چراغ‌هاي مساجد سهم داشته باشند[4] و اذان بگويند.[5] وقتي در محيط اداري نمازگزاران مجموعه از کارمندان ومديران است انتظار مي‌رود که آنها در برگزاري مراسم نماز سهم داشته باشند. نقش دادن به کارمندان در گفتن اذان، دعاهاي تعقيبات نماز، پذيراي از نمازگزاران، راه‌اندازي دستگاه هاي صوتي و رفت وروب نمازخانه، سبب مي‌شود که آنها برنامه‌هاي مساجد را برنامه‌هاي خود تلقي کرده و به حضور در مساجد و نمازخواني رغبت يابند.
تشويق، يکي از الگوهاي دروني سازي رفتار در نگاه اسلامي است. آيه‌هاي مربوط به پاداش، وعده‌ها و بشارت‌ها جلوه‌هايي از تشويق در قرآن کريم هستند. خداوند سبحان در قرآن مجيد مکرراً انسان‌ها را به دادن پاداش در مقابل نيکي‌ها بشارت مي‌دهد. روش تشويق و پاداش دهي در روان شناسي نيز مورد تاكيد است. روان‌شناسان يکي از راه‌هاي اصلاح و تغيير در رفتار را پاسخ‌دادن مثبت به رفتار بر مي‌شمارند.[6] تشويق به عنوان يک راهکار تحول رفتار، مورد تاييد علماي اسلامي است. شهيد ثاني در باره اهميت تشويق مي‌گويد: «فايده تشويق و تقدير اين است که موجب نشاط و شادابي در امر يادگيري مي‌شود و باعث مي‌گردد که هر چه بيشتر از پيش در انجام وظايف خويش کوشا باشد.»[7] از اين‌رو، تشويق و تقدير افراد را به انجام وظايف ديني ومذهبي علاقمند مي‌کند.
در سوره مبارکه کوثر، پاداش دهي به عنوان يک راهکار وادار کردن به نماز مطرح گرديده است. همچنانکه از سياق آيه اول و دوم سوره مبارکه کوثر برمي‌آيد، پاداش‌دهي، زمينه را براي تحقق مطالبات متوليان امور مذهبي فراهم مي‌کند. در آيه فوق خداوند به پيامبر يادآوري مي‌کند که به او کوثر (به عنوان يک پاداش) داده است و سپس از او مي‌خواهد که نماز بگزارد و قرباني کند.[8] در اين آيات، انتظار و خواسته مسبوق به پاداش است و دليل تشويق نيز برجسته و اشكار است.
مسئله اي ديگري که پاداش‌دهي را موجه و مدلل مي‌سازد، انتظارات افراد از کنش‌ها و عملکردهاي انساني است. ما آدمها در اين جهان، ياد گرفته ايم که متعاقب انجام هر کاري نتيجه و پاداش ملموس و مشخصي دريافت کنيم. مسلم است که التزام عملي به انجام درست عبادات، آثار رواني فوق العاده اي دارد، اما اين آثار چون نوعا ملموس و عيني نيستند، توجه کمي به آنها معطوف مي شود. از طرفي شتابزدگي طبيعي آدمها ، مانع درک اين حقيقت است که نتايج مهم و برجسته معمولا دير ياب بوده و به سرعت نمي توان حصول آن را توقع داشت. احساس برخي اين است که گويا از انجام عبادات معمول هيچ نتيجه ويژه اي عايد نمي شود. اين وظيفه اي است که خدا بر ما الزام کرده و ما ناگزير به انجام آنيم. بديهي است که با يک التزام صوري و مکانيکي و تلقي تکليفي داشتن از اين امور نتيجه درخوري عايد نمي شود و انگيزه براي پرداخت هزينه هايي همچون شرکت در جماعت با هدف درک آثار روحاني و معنوي و آثار فردي و اجتماعي و حتي ثواب بيشتر نيز قهرا تقليل مي يابد. از اين‌رو، به نظر مي‌رسد در نظر گرفتن پاداش‌هاي زود بازده و قابل دسترس به عنوان اهرم انگيزشي مقدماتي موثر افتد؛ هرچند پيوند دادن عمل معنوي نماز به امور اين‌جهاني با غايت‌هاي عالي مورد نظر دين، سازگاري ندارد اما به لحاظ همسويي و هماهنگ سازي اعمال ديني با سائق‌هاي رواني و انگيزشي انسان لازم است، به پاداش‌ها و نتايج سهل الحصول و فوري توجه شود.
بنابراين، از راهبرد پاداش‌دهي مي توان درفرهنگ سازي نماز در محيط اداري بهره برد. مي‌توان هر ازچندگاهي با يک خوردني سبک نظير شيريني و شکلات بعد از نماز، اردوهاي تفريحي کوتاه مدت نمازگزاران، بسته‌هاي فرهنگي، فرصت آشنايي با مديران ارشد و شخصيت‌هاي مياني کشوري، برگزاري مسابقه پرسش و پاسخ و در نظر گرفتن جايزه براي پاسخگويان، برگزاري نمايشگاه‌هاي کتاب و محصولات فرهنگي با تخفيف قابل اعتنا در نمازخانه‌هاي ادارات و...انگيزه حضور در نماز جماعت را در ميان کارکنان ادارات تحريک و تقويت کرد.
[1] عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ «لَا تَزَالُ أُمَّتِي بِخَيْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى». وسائل الشيعه، جلد16، ص123.
[2] «، فانجعوا بما يحقّ عليكم من السّمع و الطّاعة و اخلاص النصيحة و حسن الموازرة» نهج الفصاحه،جلد2، ص17.
[3] قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -
«من كنس المسجد يوم الخميس ، ليلة الجمعة فاخرج من التراب ما يذر فى العين غفر الله له»
يعني؛
«كسى كه مسجد رادر روز پنج شنبه ، شب جمعه ، به نظافت مسجد بپردازد، و به اندازه سرمه اى كه درچشم كشيده مى شود غبار از مسجد برگيرد، خداوند او را مى آمرزد.
وسائل الشيعه ، ج 3، ص 511
[4] « قال رسول الله -صلى الله عليه وآله :
«من ادخل ليلة واحدة سراجا فى المسجد غفر الله له ذنوب سبعين سنة و كتب له عبادة سنة و له عندالله مدينة و ان زاد على ليلة واحدة فله بكل ليلة يزيد ثواب نبى فاذا تم عشر ليال لا يصف الواصفون ماله عند الله من الثواب ، فاذا تم الشهر، حرم الله جسده على النار»
يعني؛
«كسى كه يك شب ، چراغى را در مسجد برافروزد، خداوند گناهان هفتاد سال او را مى آمرزد و ثواب عبادت يك سال را براى او مى نويسد، و خداوند (در بهشت ) شهرى به او عطا مى كند و اگر از يك شب تجاوز كند، خداوند در برابر هر شب ، ثوابى را كه به يكى از پيامبران خويش مى دهد، به وى عطا مى فرمايد و اگر چراغ افروختن و روشن نگاه داشتن مسجد، به ده شب رسيد، كسى نمى تواند پاداشى را كه وى در نزد خداوند دارد، بر شمارد. و اگر اين كار به يك ماه رسيد، خداوند بدن او را بر آتش حرام مى كند»
تاج الدين شعيرى، جامع الأخبار، قم، انتشارات رضى، اول، 1405ق، ص71.
[5] قال على - عليه السلام :« ليوذن لكم افصحكم ليومكم افقهكم» يعني؛«فصيح ترين شما اذان بگويد و فقيه ترين شما امامت كند». من لايحضره الفقيه، جلد1، ص285.
[7]. محمد باقر حجتي، اسلام و تعليم و تربيت، بخش1-2، تهران، نشر فرهنگ اسلامي، چ21. 1385 ص223.
[8]« إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ* فَصَلّ لِرَبِّكَ وَ انحَر» کوثر/1-2.
