■ بایستگی بهبود شرايط محيطي اقامه نماز
حجت لاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی، مرکز تخصصی نماز
دين مبين اسلام در تمام آيين‌هاي مذهبي به آراستگي، تنظيف و زيباسازي توصيه کرده است. در اين ميان در نماز نظافت و بهداشت و آراستگي به صورت پر رنگ تري حضور دارد. از منظر اسلام هر فردي که بناي خواندن نماز دارد بايد دستورالعمل‌هاي بهداشتي خاصي را مراعات نمايد. همچنانکه در حديث آمده است «نماز بدون پاکيزگي نماز نيست»،[1] قبل از نماز بر وضو،[2] مسواک زدن،[3] لباس تميز پوشيدن[4] و عطرزدن [5] توصيه شده است. بنا بر دستورات اسلامي نه تنها «خود اراستگي» نماز گزاران مطلوب و منظور است بلکه تطهير، تزين و آراستگي محل برگزاري نماز نيز مطلوب و منظور است. در آيه 125 سوره مبارکه بقره و آيه 26 سوره مبارکه حج تصريح شده است که حضرت ابراهيم از طرف خداوند مامور بود تا کعبه را که بيت خداوند درزمين است براي نمازگزاران پاک نگهدارد. در سوره بقره اشاره شده است
«آن گاه که کعبه را براى مردم محل اجتماع وجاي امني قرار داديم [و فرموديم:] «در مقام ابراهيم، نمازگاهى براى خود اختيار كنيد»، و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه: «خانه‌ي مرا براى طوافكنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه نگهداريد.»[6]
دستور صريح خداوند به حضرت ابراهيم و اسماعيل راجع به پاک نگهداشتن محل نماز براي طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از مطلوبيت اين کار در هرجايي حکايت دارد. نماز که جايي براي طهارت روح و روان انسان است بايد به لحاظ ظاهري نيز در جاي پاک، نظيف و آراسته باشد.در سوره حج نيز همين مضمون تکرار گرديده است.
«و چون براى ابراهيم جاى خانه را معين كرديم [بدو گفتيم:] «چيزى را با من شريك مگردان و خانهام را براى طوافكنندگان و قيامكنندگان و ركوعكنندگان [و] سجده كنندگان پاكيزه دار.»[7]
در احاديث به خاکروبي (جاروکردن) مساجد، نوراني کردن آن و خوشبو کردن مساجد به عنوان يک وظيفه مقدس نگاه شده است. پيامبرگرامي اسلام براي افرادي که مسجد را نوراني مي‌کند پاداش وعده داده [8] و ثواب جارو کردن مسجد را برابر با آزاد کردن بنده بر شمرده اند.[9] حضرت علي عليه السلام نيز از مومنين خواسته اند که دست کم هرهفته مساجد را معطر و خوشبو نمايند.[10]
در هرصورت، آنچه در اين بحث مدنظر است، اين است که پاک بودن محل نمازگزار در نيل به افق‌هاي معنوي و فتح قله‌هاي کمال نقش دارد. لازم است،مساجد و اماکني که نماز در آن اقامه مي‌گردد از حيث ظاهري تميز و آراسته باشد. آراستگي محل نماز در گرايش افراد به نماز تاثير دارد. چه بسا افرادي که به خاطر کثيف بودن فرش‌هاي مساجد، بوي نامطبوع پاهاي نمازگزاران و به هم ريختگي نمازخانه انگيزه اش براي حضور در نماز جماعت از دست مي دهد. براساس آمار‌هاي بدست آمده از پيمايشي در وزارت کار و امور اجتماعي راجع به نماز قريب به 55% کارمندان معتقد بوده اند که وضعيت بهداشتي نظير بوي عرق بدن و پاها و درکل، عدم رعايت نکات بهداشتي، از علل عمده عدم استقبال کارمندان از نمازجماعت است و سبب کاهش تعداد نمازگزاران در مساجد مي‌گردد.[11] در تحقيق فوق بيش از 55% کارمندان باور داشتند که عدم امکانات مناسب جهت آماده شدن براي نماز(مانند وضوخانه مستقل، کفشداري و...) عامل بازدارنده است.[12] بنابراين، با رعايت نکات بهداشتي و تطهير و تنظيف مساجد و نمازخانه‌ها مي‌توانيم بخشي از کارمندان را به نماز ترغيب نماييم.
نمازگزاران بسان ساير انسان‌ها آميزه اي از روح و جسم اند و تعلقات و نيازهاي مادي و معنوي را به صورت توأمان با خود يدک مي‌کشند. هردو بعد هستي وزندگي انسان در شکل‌دهي حقيقت و فراهم‌سازي تکامل او سهم دارند. بنا بر همين اصل، براي تکامل و پيشرفت انسان نياز است که هردو جنبه در برنامه‌ريزي‌ها مدنظر قرار گيرد. در قرآن هرگاه از نماز به عنوان يک رفتار معنوي سخن به ميان آمده است از رفتارها و عملکردهاي دنيوي و اجتماعي نيز سخن رانده شده است. مقارنت« نماز» با «مشوره»(نماز-هم انديشي)[13]، «زکات»(نماز-همياري)[14]،«قرض الحسنه» (نماز - قرض الحسنه)[15]، «کمک به نيازمندان»(نماز- انفاق)[16]، «قرباني کردن» (نماز-قرباني)[17]، «تزکيه»(نماز-برنامه هاي اخلاقي)[18]،«امربه معروف و نهي از منکر»(نماز- ارشاد)[19]، «کارخير»(نماز- خدمات اجتماعي)[20]، «بشارت»(نماز - اميدبخشي)[21] و «برادري»(نماز- همدلي)[22] گوياي اين امر است که نماز با برخي کارها و رفتارها همسويي بيشتري دارد.
از مجموع آيات و مقارنت و همسويي نماز با عملکردهاي فوق الذکر به دست مي‌آيد که در برنامه‌ريزي مديريت نماز موارد پيش گفته لحاظ و آن ها کمک گرفته شود. بدون ترديد، مدنظر قرار دادن آنها در رونق و بهبودي وضعيت نماز اثر مي‌گذارد و بالعکس؛ استفاده از ظرفيت‌هاي نماز براي تحکيم و تثبت اعمال و ارزش‌هاي ذکرشده حايز اهميت مي‌باشد. بنابراين، براي رونق‌بخشيدن به نماز در محيط اداري و ترغيب و تشويق کارمندان و مديران به نماز سزاوار است در مديريت فضاي فرهنگي ادارات نيازمندي‌هاي معنوي و جسماني نمازگزاران مورد توجه قرار بگيرد. از اين‌رو به نظر مي‌رسد موارد ذيل براي ترغيب کارمندان و مديران به نماز موثر واقع شود:
قرار دادن ايستگاه‌هاي مشاوره و راهنمايي در نمازخانه‌ها و مساجد ادارات؛ راهنمايي در زمينه هاي مختلف زندگي و معيشتي نظير مسائل مذهبي، فرهنگي، اقتصادي، حقوقي، سياسي و اجتماعي. ايستگاه مشاوره به معناي وجود دفتر و اتاق خاصي براي اين کار نيست بلکه مراد معرفي کردن متصديان خاص براي امر مشاوره است.
اجراي برنامه‌هاي همياري و همکاري در نمازخانه ها و مساجد ادارات. بدين معنا که کمک به همکاران، افراد بيرون از محيط اداري و افراد نيازمند به اجرا درآيد
تدارک ديدن کرسي‌هاي اخلاق و تزکيه در کنار نماز؛ در اين راهبرد سعي مي‌شود مربيان خبره اخلاق و تربيت دعوت و از نظر و دانش آنها براي بهبود وضع ادارات و خانواده‌ها و جامعه بهره برده شود. حتي برگزاري جلسات اخلاق خانواده براي کارکنان ادارات در فواصل زماني خاصي در طول سال دور از دسترس نيست.
تاسيس انجمن ارشاد و امر به معروف و نهي از منکر مساجد محور با همکاري خود نمازگزاران؛ اين انجمن نظارت بر محيط اداراي و برنامه ريزي کردن بهبود وضعيت سلامت اداري برعهده اين انجمن خواهد بود.
فعال کردن گروه‌هاي خدمات اجتماعي نظير بسيج، هلال احمر و...در ميان نمازگزاران
بنيان گذاري صندوق قرض الحسنه مساجد مخصوص کارمندان؛ صندوقي که به عنوان چتر حمايتي موقت کارکنان عمل مي‌کند و به تناسب نياز کارمندان وام‌هاي سبک و کوتاه مدت در اختيار مامومين قرار مي‌دهد.
برگزاري جلسات اداري در نمازخانه قبل از ساعات نماز يا بعد از ساعات نماز؛
برگزاري جلسات مشاوره يا اخلاق خانواده به صورت گروهي يا عمومي در محل اداره. اگر در سازمان يا موسسه ديگري برنامه فرهنگي تاثيرگذاري در باب نماز و ... هست مي توان كارمندان را هفته اي يكبار به عنوان كار فرهنگي در ان جلسه شركت داد.
؛و...
موارد ذکرشده، بهانه ها و فرصت‌هاي گوناگوني در اختيار کارمندان قرار مي‌دهد تا در زمان‌هاي مختلف و براي کارهاي مربوط به زندگي خود در مساجد حضور يافته و از اين طريق ارتباطشان با مساجد برقرار بماند. وانگهي؛حل شدن برخي مشکلاتشان از طريق حضور در مساجد و نمازخانه‌هاموجب دلگرمي و همدلي آنان با نماز را فراهم خواهد نمود.
[1] عن ابي جعفر عليه السلام: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ». وسائل الشيعة ؛ ج1 ؛ ص365
[2]قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع:
«افْتِتَاحُ الصَّلَاةِ الْوُضُوءُ وَ تَحْرِيمُهَا التَّكْبِيرُ وَ تَحْلِيلُهَا التَّسْلِيمُ».
يعني؛
«نماز با وضو آغاز مي گردد و با گفتن الله اکبر افعال مبطل نماز حرام و با گفتن سلام عليکم حلال مي‌گردد»
وسائل الشيعة ؛ ج1 ؛ ص366
[3] عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع :
« فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ ص لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ص عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ لِكُلِّ صَلَاةٍ.»
يعني؛
«در وصيت حضرت پيامبر به امير المومنين آمده است: در هر نماز مسواک بزن»
الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج6 ؛ ص496
[4] هم در قرآن و هم در روايات و سيره بر آراستگي هنگام حضور در نماز مساجد تاکيد شده است. در آيه 31 سوره مبارکه اعراف آمده است« يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِد» اي فرزندان آدم هنگام حضور در هر مسجدي خود را بياراييد.
در سيره امام حسن(ع) نيز نقل شده است که آن حضرت هنگام نماز خود را مي آراستند و لباس زيبا و تميز بر تن مي‌کردند و رفتارخود را با آيه فوق توجيه مي‌کردند. ر.ک. اخوان حكيمى، الحياة،ترجمه احمد آرام، تهران، نشر فرهنگ اسلامي، مکرر، 1380ش، جلد5، ص89.
[5] عَنِ الصَّادِقِ ع:
« قَالَ رَكْعَتَانِ يُصَلِّيهِمَا مُتَعَطِّرٌ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ رَكْعَةً يُصَلِّيهِمَا غَيْرُ مُتَعَطِّر»
يعني؛
«دو رکعت نماز کسي‌که در نماز عطر استفاده مي‌کند از هفتاد رکعت کساني که در نماز عطر استفاده نمي‌کنند برتر است»
شيخ صدوق؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الرضى، اول 1406ق، ص40
[6]«وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ » بقره/ 125
[7] «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْقائِمينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُو» سجده/26
[8] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
«مَنْ أَسْرَجَ فِي مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ سِرَاجاً لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِكَةُ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ مَا دَامَ فِي ذَلِكَ الْمَسْجِدِ ضَوْءٌ مِنَ السِّرَاجِ»
يعني؛
«کسي که در مسجدي از مساجد خداوند چراغي روشن کند، هميشه و تا هنگامي که چراغ در آن مسجد روشن است، ملائکه و حاملان عرش برايش استغفار مي‌کنند»
من لا يحضره الفقيه ؛ ج1 ؛ ص237
[9]عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ:
«مَنْ قَمَّ مَسْجِداً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ مَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا يَقْذِي عَيْناً كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِه»
يعني؛
« هركس مسجدى را خاكروبى كند، خداوند پاداش آزاد كردن بنده اى را برايش مى نويسد، و اگر از اين مسجد به اندازه خاشاكى كه در چشم مى رود، غبار برگيرد، خداوند دو برابر آن ، از رحمت خويش را به وى عطا مى فرمايد»
شيخ صدوق، أمالي الصدوق، بيروت، اعلمى، پنجم 1400ق،ص180.
[10]قال على - عليه السلام: «جمروها (المساجد) فى كل سبعة ايام» يعني؛ مساجد را هر هفته خوشبو و معطر كنيد. بحارالانوار، ج 18، ص 107 و 136. به نقل از عباس عزيزي، جامع آيات و روايات موضوعي نماز، حديث1461.
[11] رضاعلي اکبري معلم، بررسي نگرش کارکنان وزارت کار و امور اجتماعي نسبت به شرکت در نماز جماعت، ص43.
[12] رضاعلي اکبري معلم، بررسي نگرش کارکنان وزارت کار و امور اجتماعي نسبت به شرکت در نماز جماعت، ص53.
[13] « أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ » سوره شوري؛ آيه38
[14] « يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ » مائده/ 55؛ توبه/71؛ نمل/3؛لقمان/4
[15] « أَقيمُوا الصَّلاةَ .... وَ أَقْرِضوَ وا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً » مزمل/20؛ « أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ ... وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً »مائده/12.
[16] « أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ» رعد/22؛ فاطر/29؛« آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاة » بقره/177
[17] « فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ» کوثر/2
[18] « أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ» فاطر/18.
[19] « بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ» لقمان/17.
[20] « أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ » انبياء/73.
[21] «أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ» يونس/87.
[22] « فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ» توبه/11.
