پاسخ: در این باره پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «نمازهاى پنج گانه چون رود پر آب جارى بر در (خانه) شماست که هر روز پنج بار در آن (خود را) مى شویید».۹۴ به طورى که اگر در فاصله میان دو نماز غفلت و یا گناهى از انسان سر زد، با برگزارى نماز،
انسان به یاد خدا بیاید و گناهش پاک شود. چنان که خداوند مى فرماید:

«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر»۹۵؛ «نماز انسان را از زشتى ها و منکرات باز مى دارد».

«وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَى النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ ذلِکَ ذِکْرى لِلذَّاکِرینَ»۹۶؛ «در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را بر پا دار؛ چرا که حسنات، سیئات (و آثار آنها را) از بین مى برند؛ این تذکّرى است براى کسانى که اهل تذکّرند!».

از همین رو، نقل شده به پیامبر خدا صلى الله علیه و آله گفتند: فلانى در روز نماز مى خواند و شب ها به دزدى مى پردازد پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود:
«إِنَّ صَلاَتَهُ لَتَرْدَعُهُ»؛ «همانا نمازش جلوى او را خواهد گرفت».

بنابراین، اگرچه نماز یک ارتباط روحى و معنوى است و هدف از آن یاد خداست، اما اسلام خواسته این روح را در قالب یک سلسله برنامه هاى تربیتى پیاده کند و لذا شرایط زیادى را براى آن قرار داده است، شرایط صحیح بودنِ نماز، شرایط قبولى و شرایط کمال نماز و
در پرتو همین برنامه هاى تربیتى است که نمازگزار ناچار است که براى صحّت و قبولى نماز خود در این سیستم تربیتى قرار گرفته و رشد نماید؛ مثلاً، از شرایط صحّت نماز مشروع بودن و مباح بودن تمام وسایلى است که در آن به کار مى رود، مانند آب وضو و غسل، جامه اى که با آن نماز مى گزارد و مکان نمازگزار، این موضوع سبب مى شود که او از حرام دورى کند و در کار و کسب خود از هر نوع حرام اجتناب نماید؛ و به مرور زمان با همین روحیه تربیت شده و از مال حرام اجتناب مى نماید.

و یا این که براى قبولى نمازش در پیشگاه خداوند باید زکات و حقوق مستمندان را بپردازد؛ غیبت نکند؛ از تکبّر و حسد بپرهیزد؛ از مشروبات الکلى اجتناب نماید و با حضور قلب و توجّه و نیّت پاک به درگاه خدا رو آورد.

نمازهاى پنج گانه از لحاظ تربیت فردى و اجتماعى نیز داراى فلسفه گوناگونى مى باشد که به اختصار به مواردى از آنها اشاره مى گردد:

نظافت و بهداشت

از آنجا که نمازگزار باید به عنوان «وضو» و «غسل» شستشو کند تا براى نماز آماده شود به طور معمول یک فرد تمیز خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت فردى کمک شایانى مى کند.

انضباط و وقت شناسى

نمازهاى پنج گانه هر کدام براى خود وقت مخصوص و معیّنى دارد و فرد نمازگزار باید نمازهاى خود را در آن اوقات بخواند، لذا این عبادت اسلامى به انضباط و وقت شناسى کمک مؤثرى مى کند. به ویژه نمازگزار باید براى اداى فریضه صبح پیش از طلوع آفتاب
از خواب برخیزد، یک چنین فردى گذشته از این که از هواى پاک و نسیم صبحگاهان استفاده مى نماید، به موقع فعالیت مثبت زندگى را آغاز مى کند.

همگرایى

نماز در اوقات معیّن نمودارى از وحدت و یگانگى ملت بزرگ اسلام است؛ زیرا همه مسلمان ها در وقت هاى مخصوصى رو به قبله ایستاده و با آداب خاصى خداوند جهان را مى پرستند، این خود نمونه بزرگى از اتحاد و یگانگى مردم است. هرگاه این نمازها به
صورت جماعت برگزار گردد، روح وحدت و اتحاد و مساوات و برابرى، از صف هاى منظم و فشرده نمازگزاران بیشتر نمایان خواهد بود.

پرورش فضائل اخلاقى

نماز روح اخلاص و خداباورى را در انسان افزایش مى دهد و نتیجه آن پرورش فضایل اخلاقى و تکامل روحى انسان است؛ چه تکاملى بالاتر از این که روح ما از جهان محدود ماده و چهار دیوار طبیعت بیرون رفته و با جهان بیکران کمال مطلق «خدا» مرتبط گردد و
در انجام وظایف بندگى و کارهاى زندگى، از قدرت نامتناهى و نیروى نامحدود او استمداد بطلبد و خدا را درهمه حال حاضر و ناظر خود بداند و به اندازه اى شایسته و لایق گردد که بتواند با او سخن بگوید.

یکى از اهداف نماز خشوع و خضوع در پیشگاه مقام ربوبیت و کنار رفتن پرده هاى تکبر و غرور مى باشد. ایستادن، رکوع کردن، جبین به خاک ساییدن، سجده و نشستن دو زانو و... همه نشانه هاى خضوع است.

حضرت على علیه السلام مى فرماید: «مِنْ تَعْفِیرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً»۹۷؛ «خداى سبحان نماز را مقرّر داشت تا پیشانى از روى تواضع به خاک مالیده شود».

هنگامى که انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پیشانى بر خاک در برابر خدا مى گذارد و خود را ذرّه کوچکى در برابر عظمت او مى بیند، از این رو پرده هاى کبر و غرور و خودخواهى را کنار مى زند.

حضرت على علیه السلام بعد از بیان فلسفه عبادت، یکى از آثار نماز را تکبّر زدایى بیان نمود: «خداوند ایمان را براى پاکسازى انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را براى پاکسازى از کبر»۹۸.

حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز مى فرماید: «جعل اللّه الصلاة تنزیها لکم من الکبر»۹۹؛ «خداوند نماز را مقرّر داشت تا دامن انسان را از کبر و منیت پاک گرداند».

خویشتن دارى و کنترل غرایز

از لحاظ تربیتى، یاد خدا بهترین وسیله براى خویشتن دارى و کنترل غرایز سرکش و جلوگیرى از روح طغیان است. «نمازگزار» همواره به یاد خدا مى باشد و کمترین اثر یادخدا این است که به خودکامگى انسان و هوس هاى وى پایان مى بخشد، چنان که غفلت از یاد
خدا و بى خبرى از پاداش ها و کیفرهاى او، موجب تیرگى عقل و خرد و کم فروغى آن مى شود.

بزرگ ترین مصیبت براى رهروان راه حق آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند. و غرق در زندگى مادى و لذائذ زودگذر گردند، اما نماز به حکم این که در فواصل مختلف در هر شبانه روز پنج بار انجام مى شود، مرتباً به انسان اخطار مى کند و هشدار مى دهد و هدف آفرینش او را خاطر نشان مى سازد... و این نعمت بزرگى است که انسان وسیله اى در اختیار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه به او بیدار باش گوید.۱۰۰

هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام پرسید: چرا نماز واجب شد، در حالى که هم وقت
مى گیرد و هم انسان را به زحمت مى اندازد؟ امام فرمود: «پیامبرانى آمدند و مردم را
به آیین خود دعوت نمودند. عده اى هم دین آنان را پذیرفتند، امّا با مرگ آن
پیامبران، نام و دین و یاد آنها از میان رفت. خداوند اراده فرمود که اسلام و نام
پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله زنده بماند و این از طریق نماز امکان پذیر
است»۱۰۱.

کنترل هیجانات و آرامش قلبى

مقطع حسّاس جوانى همراه با فوران احساسات و هیجانات درونى مى باشد و به طور طبیعى بخشى از این هیجانات موجب بروز مشکلاتى براى این نسل مى گردد اما از آنجا که خداوند متعال در انس با نماز و یاد خودش آرامش و طمأنینه قرار داده:
«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»۱۰۲. لذا جوانانى که همراه با نماز رشد مى نمایند جوانانى با وقار، آرام و به دور از هرگونه هیجانات کاذب مى باشند.

حضرت على علیه السلام در خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه معروف به خطبه قاصعه گوشه هایى از مفاسد اخلاقى همچون کبر و سرکشى و ظلم را برمى شمرد و سپس مى فرماید: خداوند بندگانش را، با نماز و زکات و تلاش در روزه دارى، حفظ کرده است. آنگاه در مورد آثار
نماز مى فرماید: «تَسْکیناً لاِطْرافِهِم، تَخْشیعاً لاِبْصارِهِم، تَذْلیلاً لِنُفُوسِهِمْ، تَخْفیضاً لِقُلُوبِهِم، اِزالَةً لِلْخَیلاءِ عَنْهُم»۱۰۳؛ «نماز به همه وجود انسان آرامش مى بخشد، چشم ها را خاشع و خاضع مى گرداند، نفس سرکش را رام، دل ها را نرم و تکبّر و بزرگ منشى را محو مى کند».

بررسى ها و تحقیقات به عمل آمده نیز نشان داده است که جوانان و نوجوانانى که گرایش به نماز دارند از میزان اعتماد به نفس و کنترل درونى بالا و هیجان خواهى کمى برخوردارند.۱۰۴

پاورقی
۹۴. پیام پیامبر صلى الله علیه و آله، ترجمه فارسى، ص ۶۶۷.
۹۵. عنکبوت ۲۹، آیه ۴۵.
۹۶. هود ۱۱، آیه ۱۱۴.
۹۷. سیّدرضى، نهج البلاغه، قم: هجرت، ۱۴۱۴ق، اوّل، ص ۲۹۴.
۹۸. نهج البلاغه، ترجمه دشتى، ص ۶۸۳.
۹۹. محدّث اربلى، کشف الغمة فى معرفة الأئمة، تبریز، بنى هاشمى، ۱۳۸۱ق، اوّل، ج۱، ص ۴۸۳.
۱۰۰. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش، اوّل، ج ۱۶، ص ۲۹۰ - ۲۹۱.
۱۰۱. علل الشرائع، ج۲، ص ۳۱۷.
۱۰۲. رعد ۱۳، آیه ۲۸؛ «تنها با یاد خدا دل ها آرامش مى یابد!».
۱۰۳. نهج البلاغه، ص ۲۹۴.
۱۰۴. ر.ک: بررسى شیوه هاى تشویق و ترغیب کودکان و نوجوانان به نماز جماعت، ملیحه اسلامیان.