پاسخ: براي درك اسرار نماز بايد در دو زمينه تلاش نمود.
الف – تلاش علمي
اسرار نماز، در آيات مربوط به آن، روايات، و ادعيه قبل و بعد نماز به تفصيل ذكر شده است لذا اگر كسي مي خواهد به اسرار نماز پي ببرد در قدم اول بايد نسبت به مطالعه آنها تلاش نموده و دريچه اي از علم و معرفت را بسوي خود باز نمايد.
ب – تلاش عملي
اساس راز نماز در شهود عينى نماز گزار نهفته است و اوج راز نماز در شهود خداوند نهفته است:«و اعبد ربك حتى يأتيك اليقين.»؛« و پروردگارت را عبادت كن تا يقين تو فرا رسد!» (الحجر: 99). (سرالصلاة ج: 1 ص: 10)
به همين دليل درك اسرار و حقيقت نماز، منحصر در مطالعه آيات و روايات نماز نيست، بلكه براي پي بردن به حقيقت آن در عمل نيز بايد تلاش نموده و با حضور قلب هر چه بيشتر در نماز، به تدريج خود را به درك مراتب بالاي اسرار نماز رساند.
جایگاه و اهمیت نماز
1- پرسش:شخصي از دوستان من هست که نماز نمي خواند، وقتي من به او گفتم چرا نماز نمي خواني از من خواست تا برايش روشن کنم که چرا بايد نماز بخوانيم و من نتوانستم جوابي بدهم و دادن جواب را به آينده موکول کردم، از شما مي خواهم که مرا ياري کنيد.
در خصوص اینکه چرا باید نماز بخوانیم، دلایل متعددي وجود دارد كه در چند محور می توان آنها را برشمرد:
اول: دستور الهی
يكي از دلایل اقامه نماز اين است كه اين عمل دستوري از سوي خداوند متعال مي باشد و هرگاه فردي به حقانيت دين مبين اسلام ايمان آورد لازمه آن عمل به دستورات اين دين استو يكي از دستوراتي كه خداوند متعال براي بندگان خود مقرر نموده اقامه نماز مي باشد.
خداوند متعال در آيات متعددي از قرآن همچون آيه 43 سوره بقره مي فرمايد:«وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ...»؛« و نماز را بپا داريد، و زكات را بپردازيد،....» و در آيه ديگر فرموده است:« ان الصلاة کانت على المؤمنين کتاباً موقوتاً» ؛« البته نماز بر مؤمنان به طور حتم فرض و واجب شده است.»
بنابراين براي تمام كسانيكه اعتقاد به حقانيت دين مبين السلام دارند لازم و واجب است به اين دستور الهي عمل نمايند.
دوم: گستردگی آثار دنیوی و اخروی نماز
از ديگر دلایلی كه موجب مي شود تا مسلمانان به اقامه نماز رو بياورند؛ آثار دنیوی و اخروی بيشماري است كه خداوند متعال در نماز قرار داده است.
برخي از اين آثار كه در آيات و روايات ذكر گرديده از قرار ذيل مي باشد:
1- از بين برنده كبر و خود پرستي
يكي از اهداف نماز خشوع و خضوع در پيشگاه مقام ربوبيت و كنار رفتن پرده هاي تكبر و غرور مي باشد. به طور مؤدب ايستادن، ركوع كردن، جبين به خاك ساييدن، سجده و نشستن دو زانو و... همه نشانه‏هاى خضوع است. امام على(ع) مى‏فرمايد:« مِنْ تَعْفِيرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً» ؛« خداى سبحان نماز را مقرر داشت تا پيشانى از روى تواضع به خاك ماليده شود».
هنگاميكه انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پيشانى بر خاک در برابر خدا مى‏گذارد و خود را ذره کوچکى در برابر عظمت او مى‏بيند، از اين رو پرده‏هاى كبر و غرور و خودخواهى را کنار مى‏زند. حضرت على(عليه السلام) بعد از بيان فلسفه عبادت، يکى از آثار نماز را تکبر زدايى بيان نمود:«خداوند ايمان را براى پاکسازى انسان هااز شرک واجب کرده است و نماز را براى پاکسازى از کبر» .
حضرت فاطمه(س) نيز مى‏فرمايد:«جعل اللّه‏ الصلاة تنزيها لكم من الكبر» ؛«خداوند نماز را مقرّر داشت تا دامن انسان را از كبر و منيّت پاك گرداند».
2- نماز حافظ ايمان و اعتقاد انسان
حفظ ايمان بدون انجام نماز ممکن نيست، چون ايمان مربوط به لفظ و ادعا نيست که کسي بگويد: من به خدا ايمان دارم و همان کافي باشد، بلکه از روايات استفاده مي شود يکي از اجزا و ارکان اساسي ايمان، عمل است. قران مجيد مي فرمايد:« إليه يصعد الْکلم الطيب و العمل الصالح يرفعه» ؛« سخنان پاکيزه به سوي خدا بالا مي رود و کار شايسته به آن رفعت مي بخشد.»
آية بالا نقش عمل را نسبت به ايمان روشن مي کند. همان طوري که گناه، ايمان را کمرنگ مي سازد، عمل صالح آن را تقويت مي نمايد. امام علي(ع) مي فرمايد:« کسي که به دستور هاي الهي عمل کند، مؤمن است.»
ادعاي ايمان بدون پاي بندي به دستور هاي الهي، گزاف و دروغ است. اگر فقط ايمان قلبي کافي بود، پيامبران و اولياي الهي که از همه مردم مؤمن تر به خدا بودند، نبايد عابدتر از ديگران باشند، در حالي که قرآن مجيد از تأکيد پيامبراني چون ابراهيم، موسي و عيسي(ع) بر نماز و اعمال عبادي ديگر خبر داده است. سِرّش آن است که نماز بهترين وسيله اي است که مي تواند روحية بندگي را در وجود انسان متجلي کند. هيچ يک از اعمال عبادي ديگر، ظرفيت هايي را که نماز در اين جهت دارد، دارا نيستند. اين که ادعا مي شود« دل پاک است و نياز به عمل نيست»، چيزي جز فريب شيطان و خود فريبي نيست. عمل صالح جزئي از ارکان ايمان و يا شرط لازم آن است و هر يک از ايمان و عمل در افزايش ديگري تأثير و نقش به سزا دارد. نماز عبادتي جامع است که مي تواند تمام وجود انسان (از جهات بدني و ظاهري گرفته تا جهات ذهني و قلبي و باطني) را در خدمت بندگي و پرستش قرار دهد. نيت خوب داشتن به تنهايي نمي تواند انسان را از انجام عبادت و نماز بي نياز کند. خداوند در سورة انفال پس از آن که از ايمان در قلب سخن گفته، مي فرمايد: الذين يقيمون الصلوة و ممّا رزقناهم ينفقون اولئک هم المؤمنون حقاً...» ؛« آنان که نماز را اقامه کرده و از آن چه بدانان روزي داديم، در راه خدا انفاق مي کنند، مؤمن واقعي هستند.»
لذا در روايات متعددي كه از سوي معصومين عليهم السلام نقل گرديده از نماز به عنوان ستون دين ياد شده است به اين معنا كه نماز حافظ ايمان و اعتقادات انسان مي باشد و بدون آن ايمان معنايي ندارد. 3- نماز موجب طراوت مکتب و احياي دين مي باشد
هشام بن حکم از امام صادق(ع) پرسيد: چرا نماز واجب شد، در حالي که هم وقت مي گيرد و هم انسان را به زحمت مي اندازد؟ امام فرمود:«پيامبراني آمدند و مردم را به آيين خود دعوت نمودند. عده اي هم دين آنان را پذيرفتند، امّا با مرگ آن پيامبران، نام و دين و ياد آن‌ها از ميان رفت. خداوند اراده فرمود که اسلام و نام پيامبر اسلام(ص) زنده بماند و اين ازطريق نماز امکان پذير است»
4- بازدارندگی از گناهان
خداوند متعال فرموده است:« إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر» ؛« نماز انسان را از زشتيها و منكرات باز مي دارد.»
5- از بین برنده آثار گناهان:
« وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى‏ لِلذَّاكِرينَ» ؛« در دو طرف روز، و اوايل شب، نماز را برپا دار؛ چرا كه حسنات، سيئات(و آثار آنها را) از بين مى‏برند؛ اين تذكّرى است براى كسانى كه اهل تذكّرند!»
6- به پا داشتن نماز، از موانع حُزن و اندوه در آخرت:
خداوند متعال در اين باره مي فرمايد:«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ» ؛« كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زكات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است؛ و نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگين مى‏شوند.»
7- پاسخ نکیر و منکر
ضمرة بن حبيب مي گويد: از پيامبر راجع به نماز پرسش شد، گفت: نماز از شرايع دين است و خشنودى خدا در آن‏ست و آن روش پيامبران است. فرشتگان نمازگزار را دوست دارند و از ايشان است رهنمايى و ايمان و نور معرفت در روزى و آسايش بدن. نماز راندن شيطان است و سلاحى‏ست بر ضد كافر و انگيزه برآورده شدن خواهش و پذيرفتن اعمال است و توشه‏يى ست كه زير پهلو است و جواب نكير و منكر است. نماز نمازگزار در قيامت تاجى‏ست بر سر وى و نور روى او و جامه تن او و پرده‏يى ست ميان وى و دوزخ. و حجتى‏ست ميان او و خدا و رهايى وى از آتش و سبب آسان گذشتن وى از صراط و كليد بهشت و مهريه حورالعين و بهاى بهشت است، نمازگزار به سبب نماز به برترين مقامات مى‏رسد چون نماز ستايش و بزرگ داشت خداست.
سوم: پيامدهاي منفي دنيوي و اخروي ترك نماز
از ديگر جهاتي كه به عنوان چرای اقامه نماز مي توان مطرح نمود پيامدهاي بسيار نامطلوب دنيوي و اخروي ترك نماز مي باشد كه در مباحث آینده به تفصیل بدان خواهیم پرداخت
چهارم: جنبه عرفاني نماز
يكي ديگر از جهاتي كه مي توان بوسيله آن به چرايي نماز پاسخ داد بررسي اين مساله از لحاظ عرفاني و نياز بشري مي باشد چراكه عبادت فطري بشر است و تمامي انسان ها از ابتدا تا کنون به شکلي پرستش داشته اند. عبوديت و پرستش اصلي ترين نياز روحي انسان در مسير خدايي شدن و تحقق مقام خليفه اللهي او است. نيازي كه هيچ عمل ديگري جاي آن را پر نمي کند، و خداوند تنها موجودي است که لايق پرستش است.
اهل عرفان گفته اند: براي برآورده نمودن اين نياز و رسيدن به عرفان و خليفه الهي و شناخت خود و خدا كه اصلي ترين هدف زندگي انسان است، مراحلي بايد طي شود. مرحلة اوّل، شريعت است. براي پيمودن اين مرحله بايد به سراغ عبادت پروردگار رفت و با استعانت و کمک از عبادت وارد مرحلة دوم يعني طريقت شد، آن گاه از طريقت عبور کرده و به حقيقت پيوست که پيوستن قطره به دريا است. هر کدام از مکتب ها و آيين ها اَشکالي براي عبادت دارند امّا همه به دنبال پرستش و عبادت‌اند، ‌حتي موجودات ديگر نيز به عبادت و پرستش مشغولند. قرآن مي‌فرمايد:« كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبيحَهُ» ؛«تمامي موجودات نماز و تسبيح خدا را مي دانند». در جاي ديگرمي‌فرمايد:« إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ» ؛« و هر موجودى، تسبيح و حمد او مى‏گويد؛ ولى شما تسبيح آنها را نمى‏فهميد»
جمله ذرات عالم در نهان با تو مي گويند روزان وشبان
ماسميعيم و بصيريم وهشيم با شما نامحرمان ما خا موشيم
گر شما سوي جمادي مي رويد محرم جان جمادان کي شويد.
از منابع و مآخذ اسلامي به دست مي آيد که براي رسيدن به حق و شاداب کردن روح عرفاني انسان، هيچ راهي بهتر از نماز يافت نمي شود. براي روح انسان شيفته هيچ غذايي سازگارتر و سرشارتر از نماز وجود ندارد، زيرا چه کسي بهتر از خداوند (که براي رسيدن به هر هدفي، ترکيب راه خاصي را مشخص فرموده است) مي‌تواند مَرْکب و معجوني برايرشد و ارتقاي انسان ها پديد آورد؟
آنچه زيبايي و حُسن و خير است، در نماز سفره اي است گسترده که خداوند آن را در پنج نوبت در شبانه روز براي بندگانش باز مي‌کند و بر سر اين سفره انواع و اقسام غذاهاي لذيذ وجود دارد و هر کس مطابق استعداد و تعالي خود از آن بهره مند مي‌شود.