خانواده،منظومه‏ای متشکل از زن و مرد و فرزندان است که یک سلسله روابط عمیق روحی،عاطفی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی میان آنان جاری است و با هدف رفع نیاز و کسب آرامش در حیطهء روابط بالا و تولید و تربیت نسل،به حیات خود ادامه می‏دهد.

در حقیقت،خانواده مهم‏ترین جایگاه پرورش نیروی انسانی و محیطی مناسب برای رشد اعضای خود به شمار می‏رود.زن و مردی که با پیمان ازدواج به همسری یکدیگر درمی‏آیند،نسبت به یکدیگر احساس‏ مسئولیت می‏کنند و به خاطر مسائل اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی،بیش از پیش با جامعهء خود ارتباط خواهند داشت و نه تنها موجودیت جامعه را به رسمیت می‏شناسند،بلکه ایمان خویش را نیز از سستی نجات‏ خواهند داد.

کارکردهای خانواده در دعوت فرزندان به نماز

تشکیل خانواده آثار مفید فردی و اجتماعی به دنبال دارد.جامعه‏شناسان‏ به پیامدهایی که یک خرده‏نظام بر روی نظام اجتماعی کل‏ باقی می‏گذارد،کارکرد می‏گویند.بنابراین،منظور از کارکردهای خانواده،آثار و نتایجی

است که کوچک‏ترین واحد اجتماعی برای جامعه در پی دارد. موارد ذیل از کارکردهای مهم خانواده برای دعوت فرزندان به نماز شناخته شده‏اند:تشویق و تحسین(کلامی و مادی)،الگوآفرینی‏ مناسب،آرایش محیط مساجد،بیان آثار نماز،استفاده از قصه و شعر در مورد نماز و پرهیز از زیاده‏روی و تحکم نابخردانه.

1-تشویق و تحسین(کلامی و مادی)

بهتر است برای جذب کردن هرچه بیش‏تر کودک و نوجوان‏ به نماز،این کار عبادی را با تشویق و تحسین همراه کنیم.کودکان‏ برای مشتاق شدن به کاری بیش از هرچیز به تشویق و تأیید نیاز دارند.زمانی که کودکی روی زمین دراز می‏کشد و صورتش را به مهر می‏چسباند،به جای آن‏که بکوشیم حالتش را به صورت‏ سجدهء بزرگسالان درآوریم.باید همان رفتار کودکانه‏اش را تشویق کنیم.تشویق سبب می‏شود این رفتار بارها تکرار شود و هم‏زمان بار رشد ذهنی و حرکتی کودک،زمینهء یادگیری سجده‏ درست نیز فراهم گردد.با گذشت زمان،هنگامی که کودک به‏ نوجوانی برسد،به عبادت خو می‏گیرد.

اگر کودک،جمله یا کلمه‏ای از نماز را بر زبان آورد،باید او را مورد تشویق قرار داد.هنگامی که کودک کلمه اللّه اکبر یا لا اله الا اللّه را به زبان جاری کرد،سزاوار تشویق و پاداش پدر و مادر است‏ و این رفتار باید آن‏چنان مهم جلوه داده شود که فرزند،بزرگی‏ ذکر را باور کند.هم‏چنین در فرصت‏های مناسبی که به دست‏ می‏آید،می‏توانیم او را به عنوان کودکی نمازخوان به دیگران‏ بشناسانیم و کارهای او را به اسم نماز بستاییم.برای نمونه‏ بگوییم:چون کودک نمازخوانی هستی،خدا به تو کمک می‏کند؛ یا آفرین به تو که نمازخوان شده‏ای و بهشتی خواهی شد و خدا از تو راضی است...

هم‏چنین باید کودکان و نوجوانانی را که به سنّ تکلیف نرسیده‏اند، تشویق و تأیید کنیم و ناتوانی‏های آنان را به رخشان نکشیم. تأکید بر نکات مثبت رفتاری کودکان،اعتماد به نفس و احساس. ارزشمندی را در کودکان می‏آفریند و آنان با آمادگی و شهامت، می‏توانند در انجام مسئولیت‏های خود پیروز شوند.چنان‏چه در مورد نماز سخت‏گیری کنیم و بر ناتوانی‏های آنان انگشت بگذاریم‏ و آن‏چه را انجام می‏دهند،به درستی تشویق نکنیم،نسبت به نماز، احساسی ناخوشایند پیدا خواهند کرد.

اما رضا علیه السلام فرموده است: وَ اعْلَمْ أَنَّ الْغُلَامَ يُؤْخَذُ بِالصِّيَامِ إِذَا بَلَغَ تِسْعَ سِنِينَ عَلَى قَدْرِ مَا يُطِيقُهُ فَإِنْ أَطَاقَ إِلَى الظُّهْرِ أَوْ بَعْدِهِ صَامَ إِلَى ذَلِكَ الْوَقْتِ فَإِذَا غَلَبَ عَلَيْهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ أَفْطَرَ وَ إِذَا صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَلَا يَأْخُذُهُ بِصِيَامِ الشَّهْرِ كُلِّه‏ (مستدرک الوسائل، ج 7،ص 393).

هنگامی که پسربچه به نه سالگی رسید،به اندازه توانش‏ روزه می‏گیرد،اگر تا ظهر و پس از آن تاب آورد،تا آن زمان‏ را روزه بگیرد.پس هنگامی که تشنگی و گرسنگی بر او چیره‏ شد،(می‏تواند)افطار کند و هنگامی که سه روز روزه گرفت، (می‏تواند)ادامهء ما را روزه نگیرد.

2-الگوآفرینی مناسب

نقش الگوهای رفتاری بسیار مهم است.کودکان و نوجوانان‏ هنگام که می‏بینند الگوهایشان نسبت به برخی موضوع‏ها،توجّه‏ بیش‏تری دارند،آنان به آن موارد واکنش مثبت نشان می‏دهند. بنابراین،بهترین الگو در درجهء اول،رفتار و منش پدر و مادر است.آنان پیش از آن‏که به امر و نهی بپردازند،کارهایشان در نگاه تیزبین کودک جلوه می‏کند.همان زمانی که پدر و مادر فکر می‏کنند فرزندانشان چیزی را نمی‏فهمند،کودک در حال الگوبرداری‏ است.افزودن بر این،اسلام نیز بر این امر تأکید ورزیده و مراقبت‏ بیش‏تر پدر و مادر را اوقات خلوت با یکدیگر گوشزد کرده‏ است.در درجهء دوم،پدر و مادر باید در پی پیدا کردن دوستان و هم‏بازی‏های خوبی برای فرزند خود باشند؛زیرا نقش دوست و همسال در پرورش کودک از اهمیّت شایان برخوردار است

شاعر می‏گوید:

تو اول بگو با کیان زیستی‏                پس آن‏گه بگویم که تو کیستی

اگر آرزوی داشتن فرزندانی را داریم که به ناز پای‏بند بوده،آن‏ را باور داشته باشند،برقراری رابطهء نزدیک با خانواده‏های مذهبی‏ ضروری است.این ضرورت در سن نوجوانی برای فرزندانمان‏ بیش‏تر خودنمایی می‏کند و از اهمیت بیش‏تری برخوردار است.

ویژگی‏های الگو یا پیام‏دهنده

الگوهای رفتاری فرزند باید چه شرایطی داشته باشند؟فرستندهء پیام،پدر است یا مادر یا آموزگار.آنان هرکس که باشند،اگر بخواهند عهده‏دار تلقین آموزه‏های مذهبی-مانند نماز-به‏ فرزندان شوند،باید دارای صفات و شرایطی باشند که مهم‏ترین‏ آن‏ها عبارتند از:آگاهی و شناخت،ایمان و باورداشت،عمل‏ کردن،داشتن اخلاق خوب و انس گرفتن با کودک و نوجوان.

الف)آگاهی و شناخت

آگاهی گسترده شامل جنبه‏های زیر است:

1-آگاهی از فلسفه و رمز و راز مذهب.

2-آگاهی از شرایط ذهنی و روانی،توان درک و اراده، دل‏بستگی‏ها و دیدگاه و اندیشهء کودک درباره امور و مسایل‏ جاری و نیز استعداد و زمینه‏های بالقوه کودک و نوجوان.

3-آگاهی از وظایف انسان نسبت به خود،خدا،مذهب و...

4-آگاهی از شرایط جامعه‏ای که کودک در آن زندگی‏ می‏کند.

5-آگاهی از روش پرورش،کشش و جلب کودک به‏ آموزه‏های دینی.

ب-ایمان و باورداشت

مربّی باید خود به آن‏چه می‏گوید و دیگران را به آن فرا می‏خواند،ایمان داشته باشد؛زیرا«سخنی که از دل برآید،لاجرم‏ بر دل نشیند».

ج-کردار، نه گفتار

یک مربّی بیش از آن‏که سخن بگوید،اهل عمل باشد.در دین اسلام و در بسیاری از آیات قرآن،همواره پس از ایمان،به‏ عمل دستور داده شده و ایمان و دعوت بدون عمل،کاری بیهوده‏ و بی‏حاصل به شمار آمده است.

امام علی علیه السلام فرموده است: الدَّاعِي بِلَا عَمَلٍ كَالرَّامِي بِلَا وَتَرٍ.)من لا یحضره الفقیه،ج 4 ، 416). دعوت‏کنندهء بی‏عمل‏ مانند تیرانداز بدون تیر است.

مربّی باید الگوی عملی سخنی باشد که از آن دفاع می‏کند. طبیعی است که عمل او باید شایسته،محکم و استوار باشد.برای‏ نمونه،پدر و مادر و مربیان باید هنگام نماز همهء کارهای خود را کنار نهند و با شنیدن اذان،به سعرت آمادهء نماز شوند.این رفتار، زمینه‏ساز آموزش عملی دین به کودکان و نوجوانان خواهد شد و هیچ‏گاه از فکر و جانشان بیرون نخواهد رفت.

د-اخلاق خوش و انس گرفتن با کودک

از دیگر شرایط موفقیت برای نفوذ در روح کودکا و نوجوان، اخلاق خوش،خو گرفتن با او و در پیش گرفتن رفتارهای‏ جذّاب است.در آغوش گرفتن کودک،به هنگام خواب در کنار بستر او نشستن،همراه با نوازش به تنهایی با او حرف زدن و با دقت به حرف‏ههایش گوش سپردن،برای جلب توجه او و نفوذ در قلب و ژرفای وجودش لازم است.هم‏چنین هنگام بیدار کردن کودک و نوجوان برای نماز صبح،دست کشیدن بر سر و صورت او و بیدار کردنش در نهایت محبت،در دل‏بستگی او به‏ نماز بسیار تأثیرگذار است.

پایدارترین و خوشایندترین یادگیری‏ها،یادگیری غیر مستقیم‏ یا مشاهده‏ای است.فراموش نشود که در این نوع یادگیری، یادگیرنده براساس انگیزه‏های خود،آگاهانه و بدون هیچ‏گونه

جبر و فشار روانی و کم‏ترین فشار ذهنی و خستگی، همه حواس‏ خود را متوجّه رفتار موردنظر می‏کند(افروز،1371،ص 15).

یکی از عوامل مهمّ پرورش دینی،همانندسازی و الگوسازی‏ است.گفتنی است فرد با کسی همانندسازی می‏کند که با او پیوند عاطفی برقرار کرده باشد.پس هرقدر پیوند عاطفی میان‏ فرد و الگو بیش‏تر باشد،ویژگی‏ها و صفات بیش‏تری از او را در درون خود نهادینه می‏کند.ناگفته نماند که این همانندسازی، ممکن است فرد را در مسیر بهنجاری یا نابهنجاری هدایت کند. در مجموع باید گفت:الگو،اصلی برای شدن است(تربیت مکتبی، ص 17).

کودکان نسبت به رفتار الگوهای دلخواهشان، دل‏بستگی و کنجکاوی ژرفی دارند،ولی باید توجه داشت که به گفته موریس‏ دبس:«کنجکاوی کودک، دارای رنگی از یگانگی عاطفی است و آن عبارت از گونه‏ای احساس یگانگی نموداری با فعالیت‏های‏ دیگران است.ساده‏ترین نمونهء این احساس یگانگی در تماشاگران‏ فوتبال دیده می‏شود.کسانی که به گونه‏ای ژرف،جریان بازی را دنبال می‏کنند،هنگام تماشای بازی،بدون اراده،حرکت پا و بدن‏ بازیکنان را با پا و بدن خود در هوا مجسّم می‏کنند.در این‏جا همدلی،واکنش اثرپذیرانه و احساس یگانگی،واکنشی حرکتی‏ است»(دبس،برگردان علی محمد کاردان،ص 74).

درباره تأثیر مثبت الگو در شکل‏گیری شخصیّت انسان، سخنان فراوان گفته شده است.در این‏جا یادآوری خاطره‏ای‏ مربوط به یکی از عارفان بزرگ می‏تواند نمونه‏ای نیکو برای این‏ موضوع باشد:

«روزی از سهل‏ شوشتری که از عارفان‏ بزرگ و اهل کرامت بود، پرسیدند:چگونه به این مقام‏ رسیدی؟او در پاسخ گفت: من در کودکی نزد دایی‏ام‏ زندگی می‏کردم.هنگامی‏ که هفت ساله بودم،نیمه‏ شب به دستشویی رفتم.در برگشت دایی‏ام را دیدم که‏ رو به قبله نشسته،عبایی به‏ دوش کشیده،عمامه‏ای دور سرش پیچیده و سرگرم نماز خواندن است.از حالت او خوشم آمد.کنارش نشستم‏ تا نمازش تمام شد.آن‏گاه‏ از من پرسید: پسر چرا نشسته‏ای؟برو بخواب.گفتم:از کار شما خوشم آمد و می‏خواهم‏ پهلوی شما بنشینم.گفت:نه!برو بخواب.رفتم و خوابیدم.شب بعد نیز از خواب بیدار شدم.هنگامی که از دستشویی برمی‏گشتم، باز هم دایی‏ام را در آن حال دیدم و کنارش نشستم.به من گفت: برو بخواب.گفتم:دوست دارم هرچه شما می‏گویید،من نیز تکرار کنم.او گفت:یک مرتبه بگو«یا حاضر و یا ناظر».من هم تکرار کردم،سپس به من گفت:

برای امشب کافی است،حالا برو بخواب.

این کار چند شب تکرار شد و من هرشب عبارت«یا حاضر و یا ناظر»را چند بار تکرار می‏کردم.کم‏کم وضو گرفتن را هم‏ آموختم و پس از وضو می‏نشستم و هفت مرتبه«یا حاضر و یا ناظر»را می‏گفتم.سرانجام کار به جایی رسید که من بی‏آن‏که نزد دایی‏ام بروم،خودم پیش از اذان صبح بیدار می‏شدم.پس از نماز، تسبیح در دست می‏گرفتم،پیوسته ذکر ار تکرار می‏کردم و از این‏ کار خود لذت روحانی می‏بردم(افروز،1371،ص 19).

گفتیم که کودک به اشخاصی همچون دایی،خاله،عمه و پدر و مادر خود توجه دارد و به دلیل رفتار عاطفی که با او داشته‏اند، به کارهای آنان سخت کنجکاو و دل‏بسته می‏شود و همانندسازی‏ می‏کند.چهرهء گشادهء ایشان همراه با لبخند،مایهء کشش کودک به‏ آنان می‏شود و نتیجه آن در نوجوانی،در دل‏بستگی به عبادت، دین‏داری و رفتن به مسجد نمایان خواهد شد.

مربّی بزرگوار با این آگاهی که دوره کودکی،دوران بازی، آقایی و مهرخواهی است و طولانی شدن نماز ممکن است از خوشایندی آن بکاهد،به کوتاه‏ترین زمان بسنده می‏کند و کودک‏ هم با احساس زیبا و لطیف خود،آرزوی تکرار دوبارهء همین‏ تجربه خوشایند را دارد(همان منبع،ص 20).

ویژگی‏های کودک یا پیام‏گیرنده

مربّیان پرورشی یا پدر و مادر در آغاز باید چند عامل را در کودک جست‏وجو کنند،سپس از او تکلیف بخواهند.این عوامل‏ عبارت‏اند از:

1-آمادگی و سلامت جسمی،نداشتن خواب‏آلودگی و خستگی مفرط پس از بازی و بیماری‏هایی چون‏ سرگیجه،دل‏درد و...

2-آمادگی برای سخن‏ گفتن به اندازه‏ای که بتواند عبارت‏های نماز را،هرچند به گونه‏ای ناقص،بگوید.

3-آمادگی عاطفی؛یعنی‏ کودک در آن حال از پدر و مادر یا دیگران خشمگین‏ نباشد.اگر کودک در حال‏ ترس،اضطراب،کینه و تهدید از کتک خوردن یا ترس از حملهء حیوانات باشد، نماز برایش لذّت‏بخش نخواهد بود(قائمی،مجله پیوند،شماره‏ 186،صص 29 28و 46).

چگونه کودک و نوجوان را به نماز فرا خوانیم؟

هنگام فرا خواندن کودک و نوجوان به نماز باید به نکات زیر توجه شود:

الف-آمادگی محیطی

همه مکان‏هایی که نماز در آن برپا می‏شود،محیط به شمار می‏آید. در خانه و مدرسه،شعارها و آراستن‏ها باید عطر و بوی نماز دهند؛ زیرا در محیط نامناسب،گرایش به نماز ایجاد نخواهد شد.

ب-آمادگی عقیدتی

پدر و مادر باید برای شکوفایی سرشت مذهبی کودکان،از خردسالی برنامه‏ریزی کنند و همراه با رشد او،این برنامه‏های‏ پرورشی نیز رشد تکاملی یابند.

پدر و مادر و مربیان باید پیش از رسیدن کودکان به سن‏ تکلیف،آنان را در فراگیری احکام و شرایط برپایی نماز یاری‏ کنند و زمانی که در دل آنان گرایشی ایجاد شد،زمینهء انجام برخی مستحبات را برایشان فراهم سازند.

ج-میانه‏روی

یکی از سفارش‏های اسلام،میانه‏روی در عبادت است.به‏ ویژه در مورد کودک و نوجوان،نماز و دیگر اعمال عبادی برای او نباید خسته‏کننده شود.امام صادق علیه السلام فرمود: اجْتَهَدْتُ فِي الْعِبَادَةِ وَ أَنَا شَابٌّ فَقَالَ لِي أَبِي ع يَا بُنَيَّ دُونَ مَا أَرَاكَ تَصْنَعُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِيَ عَنْهُ بِالْيَسِيرِ. (اصول کافی،ج 2، صص 87-86).هنگامی که جوان بودم و در عبادت بسیار می‏کوشیدم، پدرم به من فرمود: کم‏تر از این اندازه عبادت کن؛ زیرا هنگامی که خداوند بنده‏ای را دوست بدارد،با عبادت کم نیز از او راضی می‏شود.

افزون بر آن،باید از سرزنش و نکوهش کودکان و نوجوانان‏ در امر عبادت-به ویژه نماز-و مقایسهء آنان با کودکان دیگر جلوگیری شود.هم‏چنین نباید نماز خواندن دیگران را به رخ‏ فرزند بکشیم؛زیرا این امر سبب پیدایی احساس حسادت و خودکم‏بینی در آنان می‏شود.گفتنی است در صورت سستی‏ ورزیدن فرزندان در اقامهء نماز،باید با آرامش و یادآوری به‏ هنگام،ایشان را به نماز فرا خوانیم.

3-بیان آثار نماز

از میان شاخص‏های دین‏داری در دین اسلام،برپایی نماز جایگاهی اساسی و ویژه دارد و در متون اسلامی نسبت به دیگر واجبات از اهمیت بیش‏تری برخوردار است.ازاین‏رو،برای دل‏ بسته ساختن فرزندان به نماز باید از آیات و روایاتی بهره گیریم که‏ در این باره وارد شده است تا هرچه بیش‏تر به عبادت گرایش‏ پیدا کنند.

امام علی علیه السلام می‏فرماید: الصَّلَاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَوَاتِ الشَّيْطَانِ. (شرح غرر الحکم و درر الکلم،ج 2،ص 166).نماز، دژی است که انسان را از هجوم شیطان در امان نگاه می‏دارد.

و باز فرمود: الصَّلَاةُ حِصْنُ الرَّحْمَنِ وَ مَدْحَرَةُ الشَّيْطَان‏) شرح‏ غرر الحکم،و درر الکلم،ج 2،ص 167).نماز،دژ خدای مهربان‏ و وسیلهء دور کردن شیطان است.

هم‏چنین نماز آثار پرورشی فراوان دارد که به نمونه‏هایی از آن‏ اشاره می‏کنیم:

الف-آمرزش گناهان

امام علی علیه السلام فرمود: إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا ‏)بحار الانوار،ج 33،ص 449).نماز چون ریختن برگ درختان،گناهان را می‏ریزد و چنان‏که کسی را از بند بگشایند،گناهکار را آزاد می‏کند.

ب-پیش‏گیری از خودبینی

امام علی علیه السلام فرمود: و الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْرِ (نهج‏ البلاغه،حکمت 252).نماز،وسیله‏ای برای پاک شدن از خودبینی‏ است.

ج- جلب رحمت پرودگار

(لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّي مَا يَغْشَاهُ مِنْ جَلَالِ اللَّهِ مَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِه‏)الخصال،ج 2،ص 632).

اگر نمازگزار می‏دانست که‏ چگونه رحمت او را فرا گرفته است،از سجده سر برنمی‏داشت.

د-نزدیک به خدا

امام علی علیه السلام فرموده است: تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا (نهج البلاغه،خطبه 199،ص‏ 829).امر نماز را بر دوش بگیرند و آن را حفظ کنید و بسیار به‏ جای آورید و با آن به خدا نزدیکی جویید.

هم‏چنین آن حضرت می‏فرماید:« الصَّلَاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِيٍّ. (کافی،جلد 1،ص 265).نماز،مایه نزدیکی هرپرهیزکاری است.

رستگاری خود و فرزندانمان جز با نماز و نزدیکی به خدا،از راه دیگری به دست نمی‏آید.نزدیک انسان به خدا؛یعنی دریافت‏ بخشایش او و اطمینان و اعتماد به بخشایش او و ادراک حق‏ (حائری شیرازی،ص 6).

اگر بخواهیم فرزندانی منظّم،باادب،پرکار و رها از ویژگی‏های‏ زشت پرورش دهیم و سبب افتخار خود،آنان و جامعهء اسلامی‏مان‏ شویم،لازم است آن‏ها را دل‏باختهء نماز سازیم.

امام خمینی رحمة اللّه می‏فرمود:نماز را کوچک حساب نکنید.نماز و سایر احکام برای تربیت شماست،برای هدایت شماست(صحیفهء نور13687،ج 19،ص 207).

در قرآن،واژهء نماز(صلاة)و مشتقاتش،114 بار به کار رفته‏ و در 15 مورد به آن امر شده است.در کتاب«چهارصد سخن‏ پیرامون نماز«آمده است:«برخلاف تصور بعضی که نماز را (به تصویر صفحه مراجعه شود) تکرار می‏دانند،نماز نردبان ترقی است.هرچه با حضور قلب‏ بیش‏تری خوانده شود،انسان بالاتر می‏رود»(بهشتی،1374، ص 80).

استاد مطهری نیز در این باره می‏نویسد: هراندازه ایمان مذهبی‏ انسان بیش‏تر باشد،بیش‏تر به یاد خداوند است و هراندازه انسان‏ به یاد خداوند باشد،کم‏تر معصیت می‏کند.معصیت کردن و نکردن‏ دایر مدار علم و آگاهی نیست،دایر مدار غفلت و تذکر است.به‏ هراندازه که انسان غافل باشد،خدا را فراموش کرده،بیش‏تر معصیت می‏کند و به هراندازه خداوند بیش‏تر در نظر باشد، معصیت کم‏تری می‏کند.عبادت برای آن است که انسان زود به‏ زود به یاد خدا بیفتد و یادآوری هرچه بیش‏تر باشد،انسان‏ بیش‏تر پای‏بند اخلاق و حقوق خواهد بود(مطهری،ص 85).

با نگاه از این زاویه و توجه به جنبه پرورشی و پاک‏سازی نماز، یکی از رازهای پا فشاری اسلام بر آن و معرفی نماز به عنوان پایهء ایمان را می‏توان باز داشتن جامعهء اسلامی از زشتی‏ها و پاک‏سازی‏ اخلاقی مسلمانان دانست.

 إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر(عنکبوت:45). به درستی که نماز(انسان را)از کار ناشایست و ناپسند باز می‏دارد.

علامه طباطبایی می‏فرماید:نماز شامل ذکر خداوند است و این ذکر،ایمان به وحدانیت خداوند،رسالت پیامبر-صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم-و روز جزا را به نمازگزار تلقین می‏کند و نیز او را وادار می‏کند که از خدا استعانت بجوید و با روح و بدن‏ خود متوجه او شود.نماز،انسان را از فحشا و منکر باز می‏دارد (تفسیر المیزان،1363،ج 1،ص 210).

به‏طور کلی باید گفت:

نماز،رهایی از تنبلی و تن‏پروری است.

نماز،رهایی از حواس‏پرتی و بی‏توجّهی است.

نماز،رهایی از نژادپرستی است.

نماز،رهایی از چاپلوسی است.

نماز،رهایی از پرستش بت‏هاست.

نماز،رهایی از همهء ویژگی‏های زشت و برخورداری از صفات‏ خدایی است.

نماز،رهایی از گناه و تباهی است.

نماز،رهایی از زندگی سخت است.

نماز،رهایی از زندان است.

نماز،رهایی از حصار جهان ماده و منتقل شدن به عالم ملکوت‏ است.

نماز،رهایی از خود و پیوند با خداست.

نماز،رهایی از خشم و سخط پروردگار است.

نماز،رهایی از سخت جان کندن است.

نماز،رهایی از عذاب قبر است.

نماز،رهایی از کوری روز رستاخیز و عذاب روز حساب‏ است.

نماز،رهایی از آتش دوزخ و رسیدن به خوشبختی بهشت‏ است(راشد،1378،ص 182).

4-برپایی نماز جماعت

آیین اسلام از جنبه‏های اجتماعی مهم برخوردار است و با توجه

به برکات و آثار یگانگی و یکپارچگی،در بسیاری از برنامه های‏ آن بر وجود این جبنه پافشاری شده است.برگزاری نمازهای‏ روزانهء واجب به صورت جماعت،یکی از این برنامه‏هاست که‏ افزون بر جنبهء اجتماعی آن،ثواب معنوی فراوان دارد.رسول‏ خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-دربارهء اهمیت جماعت‏ فرمود:«یک نماز با جماعت،بهتر از چهل سال نماز فرادا در خانه‏ است».پرسیدند:یک روز نماز؟فرمود:«بلکه یک نماز»(مستدرک‏ الوسائل،ج 1،ص 488).

اکنون در پاسخ به این پرسش که«چرا برخی به نماز جماعت‏ نمی‏روند؟»باید گفت شرکت نکردن افراد در نماز جماعت، دلیل‏های گوناگون دارد که به بیش‏تر آن‏ها نباید توجه کرد.هر چند شایستگی علمی و اخلاقی پیش‏نماز،آموزنده بودن محیط مساجد و برخورد شایسته و احترام‏آمیز با شرکت‏کنندگان در نماز،به ویژه کودکان و نوجوانان،در جذب آنان به این کانون‏ یگانگی و معنوی سهم زیادی خواهد داشت،ولی اگر مربیّان، آموزگاران،پدران و مادران،در این جماعت‏ها شرکت کنند و در برابر شاگردان و فرزندان به نماز بایستند،الهام‏بخش خواهد بود. هم‏چنین مساجد باید در نهایت پاکی،پاکیزگی و زیبایی معنوی‏ بوده،از هرنوع پلیدی به دور باشند.پاکیزگی مساجد به اندازه‏ای‏ در اسلام اهمیت دارد که پاکیزه ساختن مسجد مایه آمرزش گناه‏ شمرده می‏شود.

رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-فرموده است: مَنْ كَنَسَ الْمَسْجِدَ يَوْمَ الْخَمِيسِ- وَ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ مِنَ التُّرَابِ مَا يُذَرُّ فِي الْعَيْنِ غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ. (ثواب الاعمال،ص 31).

هرکس در شب جمعه،مسجد را به اندازهء خاکی که ممکن است‏ در چشم برود، جارو کند،خدا گناهش را می‏آمرزد.

یادآوری

1-برای کودک جانماز و سجاده قشنگ همراه با مهر و تسبیحی زیبا تهیه کنیم.

2-می‏توان برای دختر بچه‏ها،چادری زیبا و رنگی و برای پسر بچه‏ها،لباسی ویژه برای نماز خواندن تهیه کرد.

3-هنگام آموزش قرائت نماز به کودک،با آراستن سخن، آهنگین و دل‏نشین کردن عبارت‏های نماز،هرچه بیش‏تر او را برانگیزانیم.

4-نعمت‏ها و عنایت‏های خداوند و مهر و دل‏بستگی او را به‏ کودک یادآور سازیم.

5-هنگام دعوت به نماز،با او به خوشرویی برخورد کنیم.

6-پس از پایان نماز،با خریدن یک خوراکی یا بوسیدن‏ و رفتارهایی این‏چنین،سپاس‏گزاری خود را به کودک نشان‏ دهیم.

7-از ادبیات و شعرهای قشنگ و سرودهای زیبا برای نماز استفاده کنیم.همهء این کارها برای نوجوانان می‏تواند به صورت‏ دیگری نیز انجام شود،مانند:تهیهء کتاب‏های جذّاب درباره آموزش نماز،اهدای وسایل مورد نیاز پس از انجام نماز و...

5-بهره‏گیری از قصه و شعر در مورد نماز

موضوع نماز در قالب شعر و داستان،موضوعی ابتکاری است‏ که استفاده از آن می‏تواند سبب دل‏بستگی و کشش بیش‏تر کودک‏ به سوی نماز شود.

ای دختر مسلمان‏ ای دختر مسلمان‏ نازنین باایمان‏ باید وضو بگیری‏ در چشمه‏های قرآن‏ وقتی نماز می‏خوانی‏ مثل نخل‏ها خوشبویی

با خدای مهربان‏ از خوبی‏ها می‏گویی‏ خدا تو را دوست دارد اگر نماز بخوانی‏ هرصبح و ظهر و هرشب‏ تکلیف خود بدانی‏ مثل خورشید می‏تابی‏ در آسمان آبی‏ وقتی نماز می‏خوانی‏ زیباتر از مهتابی

پیامبر گرامی اسلام نیز در نهایت احسان و بردباری،نماز را برای کودک،شیرین و خواستنی می‏کرد،چنان‏که لیث بن سعد می‏گوید:«روزی پیامبر نماز جماعت می‏خواند و جمعی به او اقتدا کرده بودند.حسین علیه السلام که کودکی بیش نبود،آن‏ جا نشسته بود.هنگامی که رسول خدا به سجده رفت،آمد و بر پشت پیامبر سوار شد.آن‏گاه پاهای خود را حرکت داد و گفت: «حل...حل»(شتر را با تکرار این واژه می‏رانند).هنگامی که‏ رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلم-می‏خواست سر از سجده بردارد،حیسن را می‏گرفت،آرام بر زمین می‏گذاشت‏ و بلند می‏شد و چون به سجدهء بعدی می‏رفت،باز حسین همان‏ کار را انجام می‏داد.تا پایان نماز این کار تکرار شد.

مردی یهودی چون این صحنه را دید،به عنوان اعتراض‏ نزد رسول خدا آمد و گفت:آی محمد!شما با کودکان رفتاری‏ می‏کنید که ما این‏گونه رفتار نمی‏کنیم.پیامبر فرمود:اگر شما هم‏ به خدا و رسول او ایمان داشته باشید،به کودکان خود مهربانی‏ می‏ورزید و با مهر و نوازش با آنان رفتار می‏کنید.یهودی تحت‏ تأثیر این پرورش اسلامی و بلندنظری پیامبر،شیفتهء اسلام شد و همان دم مسلمان گردید»(بحار الانوار،ج 43،ص 285،ح‏ 50).

6-آسان‏گیری

در سال‏های نخست زندگی،به ویژه دوران خردسالی،باید با کودک به گونه‏ای برخورد شود که احساس جبر و خستگی‏ نکند و نباید نماز را برای او امری کسل‏کننده و رنج‏آور تبدیل کنیم.اگر در میان نماز در پی چیزی دوید،او را سرزنش‏ نکنیم،بلکه پس از نماز با خنده و شادی به او بیاموزیم که این‏ کار،نماز را باطل می‏کند.همان‏گونه‏که در بخش‏های پیشین گفته‏ شد،سخت‏گیری حتی برای نوجوان نیز ممکن است زیان‏بار باشد.ازاین‏رو،باید به اندازهء توانایی کودک و نوجوان به او تکلیف کنیم.

فشرده مطلب

1-اصل محبّت:با محبّت ورزیدن بهتر می‏توان کودک و نوجوان‏ را با عبادت و آموزه‏های دینی آشنا کرد تا با کینه‏ورزی و دشمنی.

2-اصل لذّت:جالب و جذاب کردن نماز در نظر کودکان.

3-اصل آراستن و تشویق:باید سجاده و جایگاه نماز کودک‏ و نوجوان را زیبا و دلچسب بسازیم و هنگام گفتن نام خدا و سجده کردن،او را تشویق کنیم.

4-اصل تغافل:نادیده گرفتن اشتباه‏های کودک و نوجوان.

5-اصل آسان‏گیری:تلاش برای کاهش دشواری عمل‏ عبادی در نظر کودکان و نوجوانان.

6-اصل تدریج:به یکباره نباید از کودک خود انتظار عابد و زاهد شدن داشته باشیم.

7-اصل القا: القای محبّت خدا در قلب کودک و نوجوان و پاشیدن بذر محبت او در دلش.

8-اصل انس:باید کودک را با خدا مأنوس ساخت و از خدا نترساند.باید او را به سخن گفتن با خدا وادار کنیم و معنای«حاضر و ناظر»را به او بفهمانیم(اقامه نماز در دوران‏ کودکی و نوجوانی،ص 59).

پدر و مادر و مربیان هنگام واداشتن کودک به نماز باید به‏ گونه‏ای رفتار کنند که به دلزدگی او از نماز نینجامد.در این‏ زمینه،موارد زیر باید رعایت شود:

1-پرهیز از خسته کردن کودک با برنامه‏های اضافی و تعصّب‏آمیز یا بیداری او برای نماز شب.

2-پرهیز از به هم زدن بازی و سرگرمی‏های لذت‏آفرین‏ کودک برای واداشتن او به نماز خواندن.

3-پرهیز از کاربرد زور در وادار کردن فرد به نماز،به‏ ویژه در خردسالی.

4-پرهیز از سبک شمردن نماز و برگزار کردن آن با خنده.

5-پرهیز از جدایی انداختن میان دو نماز،مانند خواندن‏ نماز ظهر و عصر در دو نوبت.

امام صادق علیه السلام فرموده است: إِنَّا نَأْمُرُ الصِّبْيَانَ أَنْ يَجْمَعُوا بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ الْأُولَى وَ الْعَصْرِ وَ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مَا دَامُوا عَلَى وُضُوءٍ قَبْلَ أَنْ يَشْتَغِلُوا. (اصول کافی،ج 6،ص‏ 47).ما کودکان خود را امر می‏کنیم که نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را باهم بخوانند تا پیش از آن‏که به کاری‏ سرگرم شوند، با وضو باشند.

6-پرهیز از دعوت کودک یا نوجوان به نماز،هنگامی که‏ او را به تازگی تنبیه کرده‏ایم.

7-پرهیز از نماز خواندن هنگام خستگی و بی‏حالی.

8-پهریز از یادآور ساختن مجازات‏های دشوار خداوند برای ترک‏کنندگان نماز در سنین پیش از هشت سالگی‏ (قائمی،مجلهء پیوند،ص 61).

باید دعا کرد که:

رَبِّ اجْعَلْني‏ مُقيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي‏ رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاء (ابراهیم:40).

پروردگارا!من و فرزندانم را برپادارندهء نماز قرار ده و دعایم بپذیر.

فهرست منابع:

-افروز،غلامعلی(1371).روش‏های پرورش مذهبی(نماز)در کودکان و نوجوانان.تهران:انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

-مستدرک الوسائل،ج 7.

-من لا یحضره الفقیه.ج 4.

-تربیت مکتبی

-دبس،موریس.مراحل تربیت.ترجمهء علی محمد کاردان.

-قائمی،علی.اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی.مجلهء پیوند، شماره 196.

-کلینی،محمد بن یعقوب(1350).اصول کافی.ترجمهء سید جواد مصطفوی.

-آمدی قیمیمی.عبد الواحد(1360).غرر الحکم و درر الکلم. ترجمهء سید جلال الدین محدث ارموی.تهران:اتشارات دانشگاه‏ تهران.

-علامه مجلسی،محمد باقر(1350-1360).بحار الانوار. تهران:دار المکتبة الاسلامیه.

-نهج البلاغه

-قرآن کریم

صدوق،محمد بن علی(1362).خصال.قم:مؤسسهء نشر اسلامی.

-حائری شیرازی،محمد صادق.تهران:انتشارات‏ دانشجویان مسلمان پیرو خط امام.

-موسوی خمینی،روح اللّه(1368).صحیفهء نور،جلد 19.تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.

-بهشتی.سید جواد(1374).چهار صد سخن پیرامون‏ نماز،تهران:ستاد اقامهء نماز.

-مطهری،مرتضی.گفتارهای معنوی.

-طباطبایی،سید محمد حسین(1363).تفسیر المیزان.ترجمهء محمد باقر موسوی.تهران:انتشارات عمومی.

-راشد،حسن(1378).نمازشناسی.تهران:ستاد اقامهء نماز.

-حکمت،فرشته(1371).گلبانگ تربیت.تهران: انتشارات تربیت.

پایان مقاله

این مطلب را به اشتراک بگذارید :