مقدمه

نیاز بسیاری از مخاطبان رسانه‌ها‌ به‌ مناسک‌ مذهبی، از جـمله عـبادتی ارزشـمند وانسان‌ساز چون«نماز» این ستون‌ اصلی دین، آنها را به استفاده از رسانه‌های زیارتی، یعنی‌ رسانه‌هایی که‌ این مناسک را ارایه می‌دهند سوق می‌دهد. با تـوجه به تعاریف نظریه‌پردازان علم ارتباطات‌ از ارتباط، وسیله ارتباطی و اهداف‌ ارتباط، می‌توان به نماز و ویژگی‌ ارتباطی آن پرداخـت. از میان ویژگی‌های ارتباطی نـماز، «خودگشودگی» یکی از مـشخصه‌های مهم آن به شمار می‌آید که از نظر اندیشمندان علم روان‌شناسی در ارتباط انسان با «خود» و«دیگری» بسیار حایز اهمیت است. متاسفانه در زمینه‌ نقش«خودگشودگی» در ارتباطات مذهبی، تحقیقات‌ اندکی صورت گرفته است. نباید فراموش کنیم که مخاطبان رسانه، ارتباطگران فعالی‌ هستند که به دلیل نیازهایشان از جـمله نیازهای مذهبی از رسانه‌ها استفاده می‌کنند. ازاین‌رو در این مقاله به این نکته مهم پرداخته‌ می‌شود که‌ عدم پرداختن رسانه‌های صوتی، تصویری به مناسک، در پیدایش و ظهور پایگاه‌های اینترنتی مناسک، به مثابه‌ رسانه‌های زیارتی تاثیر فراوان دارند. لذا پرداختن صدا و سـیمای جـمهوری اسلامی ایران به مناسکی چون نماز از ضروریات این رسانه‌ ملی‌ است.

1-مناسک‌1و رسانه‌های زیارتی‌2

از نخستین صاحب‌نظرانی که درباره رسانه‌های زیارتی‌ مطالعه کرده است، نیک کولدری‌3 استاد مکتب اقتصادی‌ سیاسی علم لندن است. وی با بحث و بررسی‌اش به مـا کـمک‌ می‌کند تا به درک مناسبی از‌ مناسک‌ رسانه‌های به عنوان ابزار قدرت نائل شویم .کولدری در فصل پنجم کتاب«مناسک زیارتی» به‌ رسانه‌های زیارتی و محدودیت‌های هرروزه رسانه‌ها می‌پردازد و می‌گوید: «پایگاه‌های اینترنتی فضای مناسبی برای رسانه‌های‌ زیارتی است. آنچه درباره این پایگاه‌ها جالب اسـت‌ ایـن‌ است‌ که‌ آنها با بی‌دقتی خودشان را«پایگاه‌های‌ زیارتی» بنامند‌ تا شاید‌ محققی مثل من را به خود جذب کنند. به نظر نمی‌رسد که مدعی آن شویم که پایگاه‌های اینترنتی ‌  4جایگزین‌ رسانه‌های محلی شوند. برعکس، همانندسازی تصاویر واقعی‌ پایگاه‌های زیارتی‌ بر‌ روی‌ شـبکه وب دقـیقا اهمیت اصلی‌ آنها را قدرت می‌بخشند . سـپس‌ کولدری بـه مـعرفی چند پایگاه اینترنتی که به عنوان رسانه‌ زیارتی، اطلاع‌رسانی می‌کنند، می‌پردازد.

به راستی چرا پایگاه‌های اینترنتی به‌جای تلویزیون‌های‌ محلی نقش رسانه‌های‌ زیارتی‌ را‌ به عهده گرفته‌اند؟

شاید بهترین پاسخ بـه ایـن پرسـش آن باشد‌ که پایگاه‌های‌ اینترنتی همان‌گونه که کولدری می‌شمارد از خـصلت تـعاملی‌ بودن‌5برخوردار هستند درحالی‌که رسانه‌های غیر زیارتی‌6 از این خصلت برخوردار‌ نیستند. هرچند می‌توان از رسانه‌های جمعی دیگر مانند، رادیو، تلویزیون و مطبوعات نیز به‌ مـثابه‌ رسـانه‌های زیـارتی استفاده‌ کرد، اما امروزه اینترنت به دلیل ویژگی‌هایی که به عنوان یـک‌ چندرسانه‌ای مدرن‌7دارد، بیشتر مورد توجه کاربران‌ مناسک‌ و‌ رسانه‌های‌ زیارتی است.

2-ارتباطات و رسانه‌های زیارتی

تعاریف متعددی برای ارتباط8توسط صاحب‌نظران ارائه‌ شده است و ما‌ نیز‌ تنها بـه یـک تـعریف بسنده نمی‌کنیم. برخی معتقدند ارتباط به معنی انتقال اطلاعات، ایده‌ها، نگرش‌ها یا احساسات‌ از‌ شخصی‌ یـا گـروهی به دیگری یا دیگران است که بیشتر از طریق سمبل‌ها یا نمادها صورت‌ می‌گیرد.( TheodorsonṣAnd Theodorson.1969) برخی دیگر بر این بـاور هـستند کـه ارتباط به‌طور کلی آن است‌ که‌ ما‌ از‌ طریق یک سیستم،از یک منبع یا دسـتکاری و جـایگزینی نـشانه‌ها آنها را از کانال ارتباطی‌ به‌ مقصد منتقل‌ کنیم و بر دیگری تاثیر بگذاریم. Osgoodetal) ،1957) همچنین ارتباط ممکن اسـت بـه‌ ایـن‌ صورت‌ تعریف شود که‌ آن را به مثابه«تعامل اجتماعی از طریق پیام‌ها»بدانیم. Gerberner) ،1967)اما آنچه مهم است‌ در‌ هـر ارتـباطی‌ به عنوان یک فرایند9اجتماعی حد اقل شش جزء وجود دارد: 1-منبع ارتباط10

2-رمزگذاری‌11

3-پیام12‌

4-مجرا13

5-رمزیاب14

‌6-گیرنده‌ پیام‌15‌ Berlo) ،1960)

بر این اسـاس مـنبع ارتـباط یا فرستنده(رادیو،تلویزیون) پیامی را حاوی رمزهایی است، از مجرایی برای گیرنده‌ پیام می‌فرستند‌ و او‌ نیز با رمزگشایی از پیام، معنی آن را مـی‌فهمد و ارتـباط میان منبع ارتباط‌ و گیرنده پیام برقرار می‌شود.

معمولا صاحب‌نظران اهداف متفاوتی را برای ارتباط متذکر می‌شوند یکی از مـهم‌ترین مـشخصه‌های ارتـباط هدفمند بودن‌16آن‌ است. Alexia) ،1981)

محققان علوم ارتباطات در پنجاه سال گذشته به شیوهای‌ گوناگون رسالت و اهداف‌ ارتباط جمعی را بیان کـرده‌اند. از نظر پژوهـشگران، ارتباط موفق‌ ارتباطی‌ است‌ که بین اهداف‌ فرستندگان و گیرندگان پیام وجود‌ وجوه‌ مشترکی وجـود داشته باشد.

الکسیز اهـداف پیـام‌دهندگان و پیام‌گیران را در چهار سطح‌ دسته‌بندی می‌کند. Alexis) ،1981)

اهداف پیام‌دهندگان

1-اطلاع و آگاهی17

2-آموزش18

3-ترغیب و اقناع‌19

4-تفریح و سرگرمی‌20

اهداف پیام‌گیرندگان

1-آگاهی از‌ تهدیدها‌ و فرصت‌ها، شناخت محیط اطراف، شناخت واقعیت‌ها، دست‌یابی به تصمیم‌گیری

2-کسب مهارت‌ها‌ و دانش لازم برای انجام وظیفه در جـامعه، یادگیری ارزشـ‌ها، رفتارها و نـقش‌های مناسب برای‌ پذیرش‌ در‌ جامعه

3-رسیدن به تصمیم‌گیری انطباق ارزش‌ها، رفتارها و نقش‌های‌ قابل پذیرش در جامعه

4-لذت بردن، استراحت‌ و سرگرمی، گریز از مـسائل روز

مقایسه سـه‌ رسانه روزنامه، رادیو و تلویزیون و اهداف پیام‌ دهندگان و پیام‌گیران نشان می‌دهد که وظایف‌ رسانه‌ها در‌ تامین نیازهای مخاطبان یکسان نـیست. روزنامه‌ بـه‌ عنوان‌ یک‌ رسانه خبری و مطبوعات‌ به‌طور عام در تمام‌ موارد‌ یاد شده سهیم هستند. روزنامه بـا ارایـه اطلاعات درست می‌تواند آگاهی‌های لازم را برای شناخت مخاطبان از‌ دنـیای‌ پیـرامون‌ آنان فـراهم کند تا بتوانند تصمیم‌های‌ درستی‌ در زمینه‌های‌ مختلفی‌ کـه‌ بـه‌ زندگی‌شان مربوط است اتخاذ‌ کنند. روزنامه‌ می‌تواند با مطرح کردن دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و دانش‌های‌ گوناگون که دایم در حـال تـغییر هستند، وسیله انطباق‌ مخاطبان را‌ با‌ ارزش‌ها و نـگرش‌های نـو فراهم سـازد‌ و ضـمن‌ پیوند‌ دادن‌ آنان‌ با یکدیگر، تفاهم، همدلی و مشارکت‌ آنان‌ را در پیـشبرد اهـداف ملی برمی‌انگیزد. (بدیعی،1383:2) بنابراین نقش رسانه در مورد مناسک وآداب مذهبی و فرهنگی را می‌توان‌ درگام‌ اول‌ اطلاع و آگـاهی و در گـام دوم‌ آموزش‌ و در‌ گام‌ سوم‌ ترغیب‌ و اقناع دانـست. طبیعی است‌ هدف سازمان رسانه‌ای چـون صـدا و سیما نمی‌تواند در مورد عباداتی چون نـماز و روزه، تفریح و سرگرمی باشد.

نماز و ویژگی‌های ارتباطی آن

نماز تنها یک عبادت‌ نیست؛ نماز مهم‌ترین عبادت دین‌ اسلام است و هم‌چنان‌که پیـامبر اکـرم(ص) فرموده‌اند:«نماز ستون دین است، اگر آن نماز قبول شـود مـا بـقی اعمال قبول‌ خواهد شـد و اگـر قبول نشود، ما بقی اعـمال او قـبول نخواهد شد.» (عادلی،1380)ما در‌ این‌ گفتار به نماز همچون‌ عبادتی که در ارتباطات مؤثر انسان و ابعاد گوناگون فضیلت‌ واحکام آن را به مـطالعه کـتاب‌های معتبری که در این زمینه‌ نگاشته شده اسـت، ارجاع می‌دهیم.

برای آنـ‌که وجوه ارتـباطی«نماز» را‌ بـهتر‌ بـشناسیم برخی از این وجوه را برمی‌شماریم:

1-3-نماز ارتـباط است.

با توجه به تعریف ارتباط از نظر لاندبرگ‌21، شرگ و لارسن‌ ارتباط عبارت است از«انتقال معانی یا پیام‌ از‌ طریق نـمادهایی‌ چند»22نماز ارتـباطی است میان‌ نمازگزار‌ و خداوند رحمان، بهترین نـمازهای تـواضع انـسان در بـرابر خـدای بزرگ برای‌ اجابت خواسته‌هاست.

2-3-نماز فـرا ارتباط23است

زیرا قـواعد ارتباط یا ارتباطهای بعدی را مشخص می‌ کند. «نماز ستون دین‌ است.» اصولا‌ هرگاه بخواهیم در مورد عبادت‌ با‌ کسی حرف بـزنیم وارد فـرا ارتـباط یا ماورای ارتباط مستقیم شده‌ایم. «ماورای ارتباط می‌تواند یـک حـرکت بـدنی‌ باشد، یا یـک لبـخند و حـتی یک نگاه، وقتی کسی سخن‌ می‌گوید. ما ابرو درهم می‌کشیم، این خود ماورای ارتباط به شمار‌ می‌آید، زیرا‌ از این طریق پیامی به او رسانده‌ایم و قاعده‌ای را در زمینه ارتباط به او گفته‌ایم (که در اینجا ممکن‌ است معنای عمل مـا دعوت به خاموشی یا تغییر موضوع‌ صحبت باشد.»(ساروخانی،1382:3)

3-3-نماز ارتباطی مستقیم‌ است.

یعنی ارتباطی است‌ بدون واسطه بین انسان با خدای‌ خویش تنها وسیله ارتباطی خلوص نمازگزار و خضوع و خشوع او نزد پروردگار‌ است که با او سخن می‌گوید.

4-3-نماز ارتـباطی اسـت معطوف به هدف‌24،

زیرا نمازگزار به‌ عنوان‌ برقرارکننده ارتباط دارای هدفی خاص از عبادت خویش است.

5-3-نماز رسانه است، هم‌چون یک رسانه عمل‌ می‌کند.

کسانی که یک نمازگزار را ‌‌در‌ حال نماز می‌بینند از حرکات‌ و سکنات او معنی‌های متفاوتی را اخذ می‌کنند، همچنین‌ گفتار نمازگزار، نماز‌ را‌ رسانه‌ای‌ می‌کند. رسانه مـشخص مـی‌کند که پیام چگونه دریافت یا با چه‌ روشی فهمیده می‌شود. انواع رسانه عبارت است‌ از گفتار، چاپ یا نوشته، صدا، تصویر و لامسه‌ای و انواع دیگر. ما پیوسته در پیام‌های انواع رسانه‌ها‌ شناور هـستیم. هنگامی کـه‌ به محل‌ کار‌ می‌رویم، زیر انبوهی از مـطالب خـواندنی قرار می‌گیریم، مثل علایم و چراغ‌های راهنمایی و رانندگی، خطوط و فلش‌های ترسیمی روی جاده‌ها، تابلوهای خیابانی، تصویرهای گرافیکی، تابلوهای آگهی و آگهی‌های رادیویی، سرودها و ترانه‌های عاشقانه و گفت‌وگوی درونی خویش! بنابراین تعجب‌برانگیز‌ نیست اگر آشفته به محل کـار می‌رسیم. هر فـرستنده‌ای پیامی را طراحی کرده و رسـانه‌ای‌ به کـار گرفته است تا برای جلب توجه ما با دیگری رقابت‌ کند زیرا فکر می‌کند پیام اصلی را در‌ این‌ زمینه ارایه‌ می‌کند. Westra) ،) مک لوهان، صاحب‌نظر معروف و واضع اصطلاح«دهکده‌ جهانی» و«فیوره»25تأکید می‌کنند: جامعه‌ها همواره‌ بیشتر با ماهیت رسانه‌هایی شکل گرفته‌اند کـه افـراد به‌ وسیله آنها باهم ارتباط برقرار می‌کنند تا با محتوای‌ پیام‌ها".

ماتیو وسترا26استاد دانشکده علوم‌ اجتماعی‌ دانشگاه‌ لانک ویو، درباره این دیدگاه مک لوهان و فیوره معتقد است: به نظر مک لوهان و فیوره، گزینش رسانه‌ها اهمیت‌ زیادی برای درک پیام و رابطه فـرستنده و گـیرنده دارد. برای مـثال در این باره‌ می‌توان‌ گفت که گفت‌وگوی تلفنی‌ بسیار صمیمانه‌تر از نامه است، زیرا افراد می‌توانند با شنیدن‌ صدای یک‌دیگر، بازخوردهای صمیمانه‌تری دریـافت کنند. هم‌چنین گفت‌وگوی چهره به چهره یا رو در رو صمیمانه‌تر از تلفن است." : Westra) 1966)

بر این‌ اسـاس‌ مـی‌توان نـماز را یک رسانه‌ بسیار‌ صمیمی‌ دانست‌ که انسان با خالق خویش به گفت‌وگو می‌نشیند و حضور دل در این ارتباط نقشی بـسزا دارد.

6-3-نماز ‌ ‌ارتـباطی فعال‌27و موثر28است.

«فرانک دنس»29از پژوهشگران‌ سرشناس‌ علوم‌ ارتباطات‌ در دهه 1970 میلادی پس از بررسی نود‌ و پنج تعریف از ارتـباطات بـه ایـن نتیجه رسیده است که: ارتباطات در نهایت‌ در سه مفهوم قابل طبقه‌بندی است:

الف: ارتباطات حیوانی(غیر انسانی). ب: ارتباطات انسانی. ج) ارتباطات‌ موثر.30

از نظر‌ دکتر عـلی‌اکبر فرهنگی، استاد مدیریت و ارتباطات‌ دانشگاه تهران، ارتباطات موثر ارتباطی است که‌ در آن فرستنده‌ بتواند منظور خود را به گیرنده بـرساند. (فرهنگی،1378:73) در نمازی که با نـیت و نـزدیکی با خدا و خلوص‌ طمانینه‌ به‌ جای آورده شود، شخص نمازگزار به موثر بودن آن تا حدود زیادی واقف‌ می‌شود. از‌ نظر وسترا ارتباط فعال‌31تنها ساکت‌ نشستن در برابر گوینده نیست. ارتباط فعال فرایندی پیچیده‌ و پویاست Westra) ،: (Xi 1996

7-3-نماز ارتباطی‌ میان فردی32است،

از نظر«اون‌ هارجی»33محقق و استاد دانشگاه «اولستر» ایرلند شـمالی، ارتباط میان فردی، ارتباطی است رو در‌ رو‌ که‌ تعداد شرکت‌ کنندگان آن اندک(معمولا دو نفر) هستند، نه گروهی‌ بزرگ. (اون هارجی،1378:02) در این مقاله تنها نمی‌توان‌ به ارتباطات فردی‌ در‌ نماز‌ اشاره کرد و از بعد اجتماعی آن‌ غافل شد. در نمازهای جماعت و جمعه و نمازهای‌ عید‌ فطر و عید قـربان و هـم‌چنین نمازهای ایام حج تمتع و عمره مفرده‌ در مکه‌ مکرمه‌ و مدینه منوره نماز به عنوان یک حرکت‌ عظیم و تجلی ارتباطات جمعی میان مسلمانان، عملکرد اجتماعی عظیمی‌ دارد. در‌ نماز به عنوان یک نوع از ارتباط میان فردی، فرد به«خود گـشودگی» یا «خود افـشاگری‌34 می‌پردازد یعنی فرد‌ به‌ اظهاراتی‌ می‌پردازد که به گونه‌ای‌ آگاهانه و تعمدی و اختیاری‌35با دیگران در مورد خود در میان می‌گذارد. Worthy) ، 1969)36 نویسندگان‌ دیگر‌ بر این باور هستند که اصطلاح «خودافشاگری» یا «خودگشودگی» می‌باید در برابر اظهاراتی به کار رود‌ که‌ در مورد‌ فـردی بـاشد که خود آن را می‌داند و دیگران احتمالا بدان دسترسی پیدا نکرده یا آن‌ را‌ نمی‌توانند‌ کشف کنند. (فرهنگی،1378:481) نماز زیباترین جلوه خودگشودگی فرد در برابر خدای‌ بخشنده است؛ خدایی که هرچه‌ فرد‌ دارد از اوست. پس‌ چه کسی بهتر از او می‌تواند به اظهارات کـاملا شـخصی‌ و نـاگشوده فرد بذل توجه‌ نماید؟ فراموش‌ نـکنیم حـاصل‌ خودگشودگی در ارتـباط با رسیدن به «خودبالندگی»36 است. در هرحال اهمیت «خودگشودگی» آن است که‌ موجب شناخت‌ بهتر‌ خویشتن می‌شود. نگرش مثبت‌ بیشتر در مقابل خود و دیگران‌ را‌ در پی دارد و از همه‌ مهم‌تر موجب‌ بهتر‌ شدن روابط مـا بـا دیـگران می‌شود. (فرهنگی1378) متاسفانه در مورد تاثیر مذهب‌ و به ویژه اعمال‌ عـبادی‌ هـمچون نماز و دعا در‌ خودافشایی‌ تحقیقات‌ اندکی در‌ علم‌ ارتباطات‌ صورت گرفته است. در یکی از تحقیقاتی‌ که‌ جوراد37در سال 1961 در دانشگاه فلوریدا انجام داد تلاش کرد تـا اخـتلافات مـیان‌ باپتیست‌ها، متدیست‌ها، کاتولیک‌ها‌ و یهودی‌ها را از لحاظ میزان خودافشایی آنان‌ برای والدین و دوستان‌شان (از‌ هر دو‌ جنس مـرد و زن) مشخص کند. او‌ در‌ بین زن‌ها، تفاوتی‌ مشاهده نکرد. اما مردان یهودی بیش از سایر گروه‌ها خودافشایی می‌کردند. جوراد این فرضیه را‌ ارایه‌ کرد که‌ این اختلاف احـتمالا نـاشی‌ از‌ پیـوندهای‌ خانوادگی نزدیک‌ در اجتماع‌ یهودیان‌ است، لذا می‌توان آن را‌ ناشی‌ از عوامل‌ خرده فرهنگ تلقی کـرد و نـه از خود مذهب افراد.(هارجی، 1377)

لانگ و لانگ‌38نیز در‌ سال‌ 1976 میلادی در پژوهشی‌ که در آمریکا‌ انجام‌ دادند متوجه‌ شدند‌ که‌ نوع لباس‌ پژوهشگران باعث مـی‌شد‌ تـا افـراد پاسخ‌های متفاوتی به‌ پرسش‌های تحقیق دهند. Long) ،1976) اما میزان‌ مذهبی بودن مصاحبه‌گر(راهبه یا غیر راهـبه) بر‌ پاسـخ‌های‌ مصاحبه‌ شـونده تاثیری نداشت. مردها بیشتر از زن‌ها‌ در برابر‌ مصاحبه‌گری‌ که‌ لباسی‌ خاص بر تن‌ داشت‌ آزاد بودند، ولی در مـورد زن ‌ها مـاجرا برعکس بود. پس از نظر لانگ و لانگ لباس بیش از عقاید و گرایش‌های‌ مذهبی‌ افراد‌ بر خودگشودگی‌ها موثر بود. (هارجی،1377) چسنر و بـومیستر39نیز در‌ سـال‌ 1985‌ در‌ تحقیقی‌ که‌ پیرامون‌ اثرات درمانی خودگشودگی معتقدان مذهبی بر صمیمیت خودافشاکنندگان، انجام دادند به نتایجی دسـت‌ یافتند، پس از بـررسی‌ افشاهای مـراجعان، برای مشاوری که خود را یک مسیحی‌ یا یهودی عابد نشان می‌داد! در مقایسه‌ با مشاوری که‌ مذهب خـود را فـاش نمی‌کرد با همین اثر همانندسازی‌ روبروشدند. آنهایی بودند که آزمودنی‌ای یهودی در برابر مشاور مسیحی کمتر خـودافشایی مـی‌کردند. آنها نـتیجه‌ گرفتند که افشای مذهب مشاور، کمکی به خودافشایی‌ مراجعان نمی‌کند و حتی‌ گاهی موجب کاهش آن‌ می‌شود.» (هارجی،1377)در تحقیق جالب‌ دیگری تـوسط هـارجی و مک‌نیل در سال 1993 درباره‌ خودافشایی دانشجویان پروتستان و کاتولیک انجام شد، مشخص شد که اگرچه کـاتولیک‌ها بـه‌طور کـلی بیش از پروتستان‌ها خودافشایی‌ می‌کردند، اما‌ این خودافشاگری‌ رابطه معناداری را از طریق آزمون‌های آماری، نشان‌ نمی‌داد.  هارجی  می‌گوید: «یکی از یافته‌های جالب ایـن تـحقیق آن بـود که وقتی‌ شدت باورهای‌ مذهبی‌ را هم در نظر می‌گرفتیم، اختلاف‌ سطح‌ خودافشایی‌ها‌ معنی‌دار می‌شد. برای مثال، زنانی‌ که کـاتولیک افـراطی بودند، برای سایر زنان کاتولیک‌ بیشتر خودافشایی می‌کردند و میزان خودافشایی آنها در مقایسه با خودافشایی کاتولیک‌ها برای پروتستان‌ها یا پروتستان‌ها بـرای کـاتولیک‌ها‌ بیشتر‌ بود. اما برای تعیین‌ تاثیر مذهب‌ بر‌ الگوهای خودافشایی به تحقیقات بیشتر نیازمندیم.»(هارجی،1377) همچنان‌که پیش از ایـن اشـاره شد، متاسفانه در این‌ زمینه پیرامون خودافشاگری مسلمانان تاکنون تـحقیق‌ مستقلی ارایـه نـشده است.اما آنچه از دید صاحب‌نظران‌ انکارنشدنی است، تاثیر خودگشودگی افـراد مـذهبی بر توانایی‌های ارتباطی‌ آنهاست. (فرهنگی،1378) می‌توان وجوه دیگری از نماز را به عنوان ارتباط انسانی‌ بیان کرد، مثلا احساس برانگیزه بـودن یـا اجتماعی بودن‌ آن، اما آنچه مهم اسـت، نماز هـم پیام اسـت و هـم رسـانه‌ و هم یک شیوه ارتباطی کامل. اما‌ بـه‌ راسـتی نماز‌ و مخاطبان رسانه‌ها چه تعاملی باهم دارند؟

4-نتیجه‌گیری: نماز و مخاطبان رسانه‌ای

مخاطبان رسانه ارتباطگران هستند و نماز بـه عـنوان‌ یک ارتباط‌ فعال و مورد نیاز مخاطبان مـی‌تواند از طریق‌ برنامه‌های صدا و سیما، تحولی‌ عـمیق‌ در‌ ارتـباطات انسانی‌ جامعه مذهبی ایران به وجـود آورد. نـقش رسانه ملی به‌ عنوان واسطه‌ 40در شناخت نماز به عنوان یک پدیده ‌‌موثر ارتباطی‌ و تعمیم آن بـه تـمام وجوه زندگی انسان‌هایی که‌ مخاطب ایـن رسـانه هـستند، انکارناپذیر است. یکی از‌ دلایل‌ کاهش مـخاطبان رسـانه‌ها، بی‌توجهی آنها به نیازمندی و رضایت مـخاطبانشان است. متاسفانه آنـچه تا امروز مدنظر رسانه‌های جمعی‌ بوده‌ است این تفکر قدیمی است که رسانه‌ها با مـخاطب‌ چه مـی‌کند؟ چه تاثیراتی بر آن‌ دارد؟ درحالی‌که امروزه‌ صاحب‌نظران بـراساس نـظریه‌ "استفاده‌ و خـشنودی‌" معتقدند مـخاطب ارتـباط، گیرنده‌های منفعل نیست و نمی‌توان او را مـثل توده‌ای ازگل نرم محسوب کرد که‌ تبلیغات‌گر ماهر او را به شکلی درآورد. اکنون این‌ پرسش بیشتر مطرح است کـه مـخاطبان با رسانه‌ها چه‌ می‌ کنند؟ (سورین،1383:) فرضیه اصلی نظریه اسـتفاده و خـشنودی ایـن اسـت کـه‌ مخابان، کم یا بیش، فعالانه دنـبال مـحتوایی هستند که به نظر می‌رسد به بیشترین رضایت را به وجود آورند.نیازها وانگیزه‌ها استفاده را به پیش می‌رانند و خشنودی‌ها بـراساس‌ انـتظار‌ و ارزشـ‌گذاری محاسبه‌ می‌شوند. (ویندال،1376)وسایل ارتباط جمعی، امروزه با دو چهره متفاوت بـه مـناسک و آیـین‌های جـوامع‌ رخ مـی‌نمایند، چهره نـخست به مناسک روی خوش نشان‌ می‌دهد و براساس نظریه خشنودی به تقویت و ترویج آن‌ می‌پردازد، اما‌ چهره‌ دوم از در ناسازگاری با خشنودی‌ مخاطب به مناسک و آیین‌ها می‌نگرد. «نماز» به دلیل مخاطب‌شناسی و ارتباط موثرش نه‌ تنها در نقش عبادی‌اش بلکه بـه دلیل کارکرد رسانه‌ای‌اش‌ و پیام بودنش، همچون رسانه‌ای که‌ عین‌ پیام است در وسایل ارتباط جمعی، کارکردی رهایی بخش از گناهان‌ دارد. نماز یک شیوه ارتباطی است که باعث خودگشودگی‌ فرد در ارتباط خود با خدایش می‌شود. از میان انـواع‌ ارتباط انـسان با طبیعت، ماشین، حیوان و انسان‌ ارتباط انسان‌ با‌ خدا مؤثرترین نوع ارتباط است. مخاطبان‌ رسانه‌ ارتباطگران‌ فعال‌ هستند و چون نماز یک ارتباط فعال‌ است که در آن مهارت‌های ارتباطی به بهترین شکل ارایه‌ می‌شود، ضرورت تعمیم این مهارت‌های ارتـباطی-عبادی‌ در جـامعه‌ توسط‌ صدا‌ و سیما انکارناپذیر است. زیرا در غیر این صورت مخاطبان‌ گرایش‌ بیشتری برای برقراری ارتباط از طریق پایگاه‌های اینترنتی می‌یابند. رشد روزافزون‌ پایگاه‌های اینترنتی در نقش رسانه‌های زیارتی کـه مـحتوای‌ آنها مناسک و آداب‌ مذهبی‌ است‌ مـوید ایـن دیدگاه است‌ که نقش رسانه‌های صوتی-تصویری در این میان‌ بسیار مهم و با اهمیت است. باتوجه به نقش پایگاه‌های اینترنتی در شکل‌گیری‌ رسنه‌های زیارتی پیشنهاد می‌شود صدا و سیمای‌ جمهوری اسلامی‌ ایران‌ نیز‌ عـلاوه بـر گنجاندن برنامه‌های‌ مناسب درباره نـماز و مـناسک مذهبی،1-یا آن‌که پایگاه‌ اینترنتی‌ در‌ خور شان نماز دایر نماید و2-آن‌که حد اقل‌ در پایگاه اینترنتی فعلی (WWW.irib.ir) یک بخش‌ ایستا14شامل مطالب عمیق‌ و خواندنی‌ و یک بخش‌ پویا42شامل اخبار و اطلاعات تازه پیرامون نماز راه‌اندازی‌ کند، تا شاهد رسانه‌ ایـنترنتی‌ زیـارتی، صدا‌ و سیما در آینده‌ای نزدیک باشیم.البته تلاش‌های صدا و سیما در راه‌اندازی سایتی که مستقیما مخاطبان‌ را‌ به‌ حرم مطهر حضرت امام رضا(ع)می‌برد و هم‌چنین راه‌اندازی سایت‌ لبیک (WWW.labbaik.ir) که اطلاعات مفیدی را درباره‌ مناسک‌ حج‌ به کاربران منتقل می‌کند، قابل تـقدیر اسـت. اما هنوز ظـرفیت‌های زیادی برای پیوند زدن میان‌ ارتباطات‌ رسانه‌ای‌ و ابعاد عظیم و انسان‌ساز نماز و به‌ویژه ابعاد ارتباطی آن‌چه در حوزه ارتباطات فردی و چه‌ در حـوزه‌ ارتباطات جمعی، وجود دارد که باید از این ظرفیت‌ها استفاده لازم را برد.

پی‌نوشت‌ها

(1)- 1.Ritual

(2)- Media Pilgrimages

(3)- Nick Couldry

(4)- Website

(5)- Interactivity

(6)- Reverce Pilgrimage

(7)- Multi Media

(8)- Communication

(9)- Process

(10)- The Communication Source

(11)- The Encoder

(12)- The message

(13)- The Channel

(14)- The decode

(15)- The communication reciver

(16)- Purposive

(17)- Alexis SṣTan

(18)- To Inform

(19)- To Educate

(20)- To Persuade

(21)- TO Entertainment

(22)- Lundberg $Larsen

(23)- Meta-Communication

(24)- Purposive

(25)- McLuhan and Fiore

(26)- Mathew Westra

(27)- Active

(28)- Effective

(29)- Ferank Dance

(40)- Effective communication

(31)- Active communication

(32)- Interpersonal

(33)- Hargie

(34)- Self-Disclosure

(35)- Voluntary

(36)- Self-Improvement

(37)- Jourard

(38)- LongLong

(39)- ChesnerBeuumeister

(40)- Medium

(41)- Static

(42)- Dynamic

فهرست منابع

1-هارجی، اون، کریستین ساندرز‌ و دیوید دیکسون، مهارت‌های اجتماعی در ارتباطات مـیان‌فردی، مترجم خـشایار بیگی و مـهرداد فیروزبخت،تهران:انتشارات رشد،1377.

2-بدیعی،ندیم،شیوه‌های روزنامه‌نگاری‌ و گفتگوی تمدن‌ها، روزنامه‌نگاری برخوردنگر یا روزنامه‌نگاری‌ مسالمت‌جو،1383.

 3-ساروخانی،باقر،جامعه‌شناسی‌ ارتباطات،تهران:انتشارات اطلاعات، 1382.

4-سورین ورنر‌ و جیمز تانکارد،نظریه‌های ارتباطات،مترجم دکتر

علیرضا دهقان،تهران،انتشارات دانشگاه‌ تهران،1381.

5-عادلی،سید مـجید،نماز ‌ ‌و صـد حدیث در فضایل آن،تهران:انتشارات‌ حافظ نوین،1380.

6-فرهنگی علی اکبر،ارتباطات انسانی،تهران:موسسه خدمات‌ فرهنگی‌ رسا،چاپ‌ سوم،1378.

7-ویندال،سون بنوسیگنایزر و جین اولسون،کاربرد نظریه‌های

ارتباطات،مترجم دکتر عـلیرضا دهـقان،تهران:مرکز مـطالعات‌ وتحقیقات رسانه‌ها،1376.

1-AlexsiṣS.Tanṣ(1989)ṣMass Communication

Theories and ResearchṣGrid publishing Inc.

ColumbusṣOhio

2-Berlo David.Kṣ(1960)ṣThe Process of

Communication Michingan State UniversityṣNew

York:Rinehart and Wiaston.

3-ChesnersṣS and BeaumeisterṣR.(1985)ṣEffects of

thetheraist's disclosure of religious beliefs on the

intimacy if client self-disclosure journal of social

and clinical Psychologyṣno.3.

4-CouldryṣNick(2003)ṣMedia Rituals.London and

New York:Routledga.

5-DanceṣE.Frankṣ(1970)ṣThe concept of

CommunicationṣJournal of communicationṣ20

6-GerbnerṣGṣ(1967)ṣMass Media and human

Communication theoryṣin DanceṣF.E.X.

(ed)ṣHuman Communication theoryṣNew York:

HoltṣRinehart and Winston.

7-Hargie and McNeillṣA.(1993)ṣSelf-disclosure

and religious affiliation in Northern Irlandṣ

Departmentof Communication paperṣUniversity

of UlsterṣJotdanstown.

8-Journal S.Mṣ(1961)ṣReligious denomination and

self-disclosureṣpsychological Bulletion.

9-Long L.and Long T.(1976)ṣInfluence of

religious status and religious attire on intervieweesṣ

psychological Reportsṣ39.

10-McLuhanṣM.Fiore.Q.(1967)ṣThe medium is

the massageṣNew YorkṣBantam Books.

11-OsgoodṣC.EṣSuciṣGJ.And

TannenbamṣP.H.(1957)ṣThe Measurement of

Meaning Urbana:University ol Illinoise Press.

12-TheodorsonṣA and TheodorsonṣA.G(1969)ṣ

Modern Dictionary of SociologyṣNew York:Cassel.

پایان مقاله

این مطلب را به اشتراک بگذارید :