■ ارزیابی و آسیب شناسی نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز
بـحث از گسترش فرهنگ نماز در رسانه، بخشی از تبلیغ معارف دینی از رسانه یا به نحو دقـیق‌تر بـخشی از کـارکرد رسانه دینی است که باید بخش‌های مختلف برنامه در این خصوص هماهنگ باشند. اصولاً دو تصور از رسـانه اسلامی وجود دارد؛ یکی آنکه تأثیر پسوند اسلامی این مقدار است که برخی بـرنامه‌های اسلامی از این رسانه پخـش مـی‌شود. یعنی در تعدادی از برنامه‌های این رسانه تبلیغ اسلام صورت می‌گیرد. مانند اینکه فرض کنیم وظیفه تهیه برنامه‌های اسلامی فقط به عهده گروههایی مانند معارف اسلامی و مناسبت‌ها در صدا و سیماست و گروههایی مانند فیلم و سـریال، اجتماعی، اقتصادی و... در این‌باره مسؤولیتی ندارند. تصور دوم این است که وجود پسوند اسلامی به این معناست که مبانی و معارف اسلامی ساری و جاری در تمام برنامه‌هاست و در این صورت فقط گروههای معارف یا مناسبت‌ها عـهده‌دار سـاخت برنامه‌های اسلامی نیستند که البته تصویر دوم صحیح است. یعنی تحکیم مبانی و تبلیغ اسلام در همه بخش‌ها مورد توجه است و در کل رسانه هماهنگ صورت می‌گیرد. یعنی همچنان‌که گروه معارف تبلیغ می‌کند در سـریال‌ها نـیز تبلیغ غیر مستقیم صورت می‌گیرد.
از منظر دیگر نیز این موضوع قابل تبیین است، به این بیان که برخی کارشناسان امور رسانه‌ها که برای رسانه‌های جمعی مانند رادیو و تلویزیون عمدتاً چـند کـارکرد، شامل آموزش و تربیت، اطلاع‌رسانی و سرگرمی و تفریحی را مطرح می‌کنند، تفکیک اینها را از هم در موفقیت و تاثیرگذاری رسانه برای رسیدن به اهداف خود مضر می‌دانند. یعنی معتقدند رسانه باید در حالی که برنامه سـرگرمی پخـش مـی‌کند آموزش بدهد. یا آنگاه کـه آمـوزش مـی‌دهد، اطلاع‌رسانی کند. به بیان یکی از صاحب‌نظران، چون انگیزه مخاطب برای دیدن برنامه‌های سرگرمی قوی است، آموزش و اطلاع‌رسانی در ضمن اینگونه برنامه‌ها مـی‌تواند بـهتر مـحقق شود: «سرگرمی یک انگیزه دهنده بزرگ است. وقـتی مـردم سرگرم می‌شوند، گوش می‌دهند. افزون بر این، سرگرم کننده بودن پیام به این معنا نیست که اگر پیامی سـرگرم کـننده بـود، اطلاع دهنده و قانع کننده و آموزش دهنده نیست. در حقیقت، مقوله‌های هـدف‌های ارتباطی، مقوله‌هایی همگرا و متداخلند. هر هدفی می‌تواند به‌طور مقدماتی حکم یک مقصد اولیه را داشته باشد تا برخی از هـدف‌ها و یـا تـمامی هدف‌های دیگر را در کاربردهای علمی به کار گیرد.» 2
بنا بر این تـعارض در بـخش‌های مختلف و ناهماهنگی در کارکرد سیستمی رسانه در این باب، مانعی برای گسترش و تاثیر فرهنگ اسلامی است و در مقابل هـماهنگی و کـارکرد مـنظم بخش‌های مختلف رسانه ضریب موفقیت و اطمینان به تاثیرگذاری را در شناختی و معرفی، احساسی و عـاطفی و رفـتاری انـسان از یکدیگر تاثیر می‌پذیرد و تخریب یا تضعیف هر یک بر دیگری اثر می‌گذارد. لذا اگـر انـسان بـه دیدن فیلم بیشتر علاقه‌مند است، آموزش مؤثر نیز در همانجا واقع می‌شود.
در خصوص نماز که مـحور عـبادات و پایه و اساس خودسازی و رابطه با حق‌تعالی است و تبلیغ آن در رسانه، این امر اهمیت فـوق‌العاده دارد؛ زیـرا هـمان‌طور که نماز مقدمات ظاهری مانند پاکی و طهارت و شرایط مکان و لباس موقعیت فیزیکی، دارد، مقدمات بـاطنی نـیز دارد که عمده مطلب و آنچه مصلی را به مقصد نهایی نزدیک می‌کند و همین باطن نـماز اسـت. امـام راحل(ره) فرموده‌اند: «بدان که از برای نماز غیر از این صورت، معنایی است و غیر از این ظاهر، بـاطنی اسـت؛ و چنان‌چه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها یا موجب بطلان نـماز صـوری یـا نقصان آن گردد، همین‌طور از برای باطن آدابی است قلبیه باطنیه که با مراعات ننمودن آنها، نـماز مـعنوی را بـطلان یا نقصان دست بدهد؛ چنان‌چه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی شـود.» 3 کـارکرد رسانه باید به گونه‌ای باشد که به تحقق مقدمات باطنی نماز بویژه در وقت اذان کمک کند و نـه‌تنها آن را مختل نسازد که موجب زمینه‌سازی و برانگیختن روح معنوی و احساس نیاز و تعلق به نـماز در مـخاطبان شود. طبعاً این کار مستلزم برنامه‌ریزی و تـدارک زمـینه مـناسب است. آنچه به لحاظ اهمیت در اینجا بـاید یـادآور شد طراحی و تنظیم برنامه (کنداکتور) پخش به نحوی است که حتی الامکان بـرنامه‌های قـبل از اذان با شیب مناسبی مخاطبان را بـرای نـماز آماده کـند، هـمچنین بـرنامه‌های بعد از اذان نیز متناسب با نـماز و حـالات معنوی آن باشد و حتی‌الامکان از قرار گرفتن نماز بین دو قسمت جذاب برنامه کـه فـکر و ذهن مخاطب را به خود درگیر می‌کند جلوگیری شود. برای ایـن مـنظور باید متناسب با فصول مـختلف سـال در چینش برنامه وقت نماز اصل باشد و در غیر مواردی که برنامه زنده و مستقیم پخـش مـی‌شود و چاره‌ای از آن نیست، سایر برنامه‌ها بـا وقـت نـماز تنظیم شود. حـتی بـرخی بخش‌های پربیننده خبر کـه در بـرخی از فصول سال به وقت اذان برمی‌خورد، متناسب با اوقات شرعی انعطاف بیابد. در اینجا به کـارگیری خـلاقیت‌ها و هنرمندی‌ها اهمیت زیادی دارد. مثلاً در رسانه تـصویری بـه هنگام پخـش قـرآن، بـه جای نمایش تکراری قـاری یا صحنه‌های ساختمان و دیوارهای مساجد و غیره یا به تصویر درآوردن صحنه‌های جذاب و جالب از اقشار مختلفی کـه در حـال آماده شدن برای نماز هستند مـانند کـشاورز کـنار زمـین، کـارگر در کارخانه، کارمند در اداره، رانـنده در کنار جاده، اهل منزل در خانه، دانش‌آموز و دانشجو در محل تحصیل و حتی عوامل پخش و مجریان تلویزیون در استادیوها و مـحل پخـش بـرنامه‌ها، جلب و تحریک بسوی نماز صورت گیرد و بـه هـنگام پخـش اذان نـیز تـصویر جـذاب همین افراد در حال نماز نمایش شود. بویژه آنکه برای واقعی جلوه‌دادن و تاثیرگذاری بیشتر، در تصویرها ملاحظه صبح و ظهر و شب بشود، به نحوی که تصویر حاکی از همان وقت شـبانه‌روز باشد.
مقام معظم رهبری (دام ظله) در دیدار اخیر با رئیس و معاونان سازمان صدا و سیما در همین خصوص فرموده‌اند: «... تمایل عموم به فیلم و سریال است من بالاترش را می‌خواهم بگویم، تاثیرگذاری هم متعلق بـه فـیلم و سریال است. یعنی اگر فرض کنیم تمایل عمومی هم نباشد شما باید تبلیغ غیرمستقیم کنید. والا حالا فرضاً فلان عالم، فاضل درجه یک قم نشست کوهی از معلومات را هم بیرون ریـخت. بـحث سر این نیست که این چقدر خوب است. بحث سر این است که این چیز خوب، چقدر دارد ذهن مخاطب را می‌سازد، ما دنبال ایـن هـستیم. این البته در سریال هست، در فـیلم هـست، این در یک ضربه کوچک یک برنامه بزرگ است. مثلاً فرض کنیم که در یک کلاس دبیرستان، یک کلاس دینی است. یک معلم آنجا می‌ایستد نـیم سـاعت، سه ربع ساعت، از خـدا و دیـن، اینها می‌گوید. خوب دیدید بازتاب‌هایش چه چیزی است. غالباً بچه‌ها از معلم دینی گریزان، به خصوص اگر چنان‌چه او آدم خوش‌بیان و جذابی هم نباشد. این یک جور تبلیغ دین است. یک‌جور دیگر هم ایـن اسـت که معلم فیزیک در اثنای کار علمی خودش مثلاً یک تک مضراب بزند بگوید صنع الهی این است- یک کلمه- ببینید این چقدر تاثیر دینی می‌گذارد. من دنبال این هستم. مـن مـی‌گویم ما در صـدا و سیما معلم دینی نیاوریم آنجا بگذاریم مردم را متنفر کند. شما یک برنامه جذاب بگذارید آن نکته را وسطش بـزنید. آن خوب است.» 4
همکاری، تنظیم و هماهنگی رسانه با نهادها و مؤسسات تاثیرگذار بـیرون از رسانه
در کـشور بـرخی از مؤسسات به طور ویژه به کار تبلیغ و بسط معارف دینی مشغولند و برخی نیز در ضمن فعالیت‌های خود بـه ایـن امر می‌پردازند. قسم اول مانند مؤسسات ارشادی و تبلیغی حوزه‌های علمیه، سازمان تبلیغات اسلامی و بـسیاری از مـراکز دولتـی و خصوصی که به این کار می‌پردازند. بخش دوم مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فـرهنگسراها و مانند اینها که تبلیغ و ترویج معارف اسلامی جزیی از فعالیت‌های آنان محسوب می‌شود رسـانه‌های عمومی و بویژه صدا و سـیما در کـار بسط معارف اسلام و تبلیغ نماز لازم است اولاً از اطلاعات و دستاوردها و امکانات آنان به خوبی استفاده کنند. و ثانیاً برای پرهیز از هرگونه ناهماهنگی و تعارض در ارائه مفاهیم، اهداف و راهکارها فعالیت‌های خود را با آنان هماهنگ سازند که البـته این همکاری در شکل متقابل و مؤثر آن نه‌تنها موجب تاثیرگذاری بهتر در جامعه می‌شود، بلکه موجب رشد و تکامل متقابل نهادهای ارشادی نیز می‌گردد بی‌تردید برای گشودن افق‌های تازه و ابتکارات نو و جذاب در عصر ارتباطات و مـوفقیت چـشمگیر رسانه‌های جمعی که عمدتاً در غرب با زیربنای تفکر مادی فعالیت می‌کنند، و در شرایط نوپایی جمهوری اسلامی و فقدان تجربیات کافی در اداره امور جامعه به‌خصوص تبلیغ دینی از رسانه، توجه به این امر حیاتی است.
یـکی از صـاحب‌نظران حوزوی می‌گوید: «صد البته آنچه را که فقهای گذشته گفته‌اند و نوشته‌اند و به تحقیق پرداخته‌اند پاسخگوی امروز مسائل هنر ما نیست. تطور موضوع، متقاضیان و شرایط زمانی و مکانی به‌وجود آمده است که هـمه و هـمه بازنگری جدی به موضوع هنر را می‌طلبد بدون شک از وظایف مهم فقه پاسخگویی به نیازهای فردی و اجتماعی انسان‌هاست و رشد و بالندگی فقه هم، در گرو همین پاسخگویی است. در حال حاضر هنر از مـقوله‌هایی اسـت کـه مبتلا به جامعه ما اسـت؛ بـه عـنوان مثال موسیقی که رایج‌ترین و پرمصرف‌ترین هنر است در رادیو و تلویزیون که امروز در ردیف سیستم‌های سازندگی است، پخش موسیقی از این دو رسانه از امور حـتمی و جـدایی‌ناپذیر اسـت و ناگزیر همه افراد جامعه دچار آن هستند، زیرا کـمتر کـسی است که خود را از این دو رسانه دور نگه دارد. همچنین کوته اندیشی است اگر کسی بپندارد این نظام جمهوری اسلامی است کـه پای ایـن دو رسانه را به زندگی مردم باز کرده است. این پندار یـا از سر غفلت و بی‌خبری از واقعیت‌های جهان ناشی و یا غرض‌ورزی است.» 5
چنان‌که در بیان فوق آمده است، موسیقی امروزه جزو مـصارف عـمومی مـردم شده است زیرا جزو لاینفک برنامه‌های صدا و سیماست و اگر توجه جـدی نـشود چه‌بسا توجه شدید نوجوانان و جوانان به این مقوله موجب شود انواعی از موسیقی‌های مبتذل و منحرف کننده بـه جـای مـوسیقی‌های سالم و سازنده در اختیار آنان قرارگیرد. این‌چنین است که عدم پاسخگویی مناسب و سـالم و مـطابق شـرع از سویی و اقناع کننده و رضایت‌بخش بودن آن از سوی دیگر در این مسئله عنان اختیاربسیاری از جوانان علاقه‌مند را از مـا گـرفته بـه دیگران می‌سپارد و با همین موانع کوچک اما پراهمیت راه بر تاثیرگذاری و تبلیغ و عمل به وظـایف دیـنی بسته می‌شود. بدتر از آن زمانی است که عده‌ای از جوان‌ها فکر کنند چون موسیقی حرام‌گوش مـی‌کنند پس نـماز خواندن دیگر بی‌فایده است. چنان‌که هر گونه تمنی ارضاء نابجایی ممکن است موجب ایـن تـخریب ذهنی و عملی در افراد شود. و از اینجا اهمیت پاسخگویی مناسب به نیازهای قابل قبول تـوسط رسـانه نـتایجی چند جانبه دارد و همکاری و هماهنگی نهادهای علمی، تحقیقاتی و اجرایی در حوزه مباحث دینی پشتوانه موفقیت در این امـر بـسیار مهم است.
مقام معظم رهبری (دام‌ظله) در بخشی از حکم اول خود به رئیس سازمان صـدا و سـیما مـطلبی دارند که حاکی از توجه ایشان به این امر است: «در مباحث اسلامی به کیفیت و عمق والایـی مـطالب تـوجه، و از طرح مطالب ضعیف و آمیخته به اوهام و سلایق شخصی پرهیز شود. و برای بـرآمدن ایـن مقصود همکاری متین و سنجیده‌ای با حوزه‌های علمیه و علمای دین به‌خصوص فضلا و علمای عالی‌مقام حوزه مبارکه قـم بـرگزار گردد. به‌طور کلی صدا و سیما مدرسه ای گسترده برای طرح حقایق اسلام نـاب مـحمدی(ص) و معارف اهل بیت(ع) به گونه‌ای اصیل و صـحیح گـردد. در تـولید برنامه‌های هنری از همکاری نهادهای فرهنگی کشور مـانند وزارت کـشور، وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات و حوزه هنری و غیر آنها بیشترین بهره شایسته گرفته شود.» 6
تـوجه بـه شرایط اجتماعی و موقعیت مخاطب
به‌طور کـلی مـخاطبان زیادی بـه لحـاظ سـن، جنس، تحصیلات، شغل، موقعیت فرهنگی و اقـتصادی مـوقعیت اعتقادی و دینی و مانند اینها برخوردارند. طبعاً در برنامه‌هایی که مخاطب عام دارد باید مـتوسط‌ها و عـموم یا موقعیت اکثریت را در نظر گرفت. یـعنی در عین آنکه برنامه‌ها از عمق و مـحتوای خـوب برخوردارند قابل فهم عموم بـاشند و زبـان یا فهم گروه خاص در آن اعمال نشود. همچنین در برنامه‌هایی که مخاطب خاص دارد، در عین حـال کـه فهم و زبان مخاطب خاص مـدنظر واقـع مـی‌شود این نکته ظـریف مـلاحظه شود که گرچه مـی‌توان بـه لحاظ برنامه‌ریزی برای ارسال پیام مخاطبان را از هم تفکیک کرد اما به لحاظ شنیدن و دیـدن نـمی‌توان مخاطبان را ملزم کرد برنامه‌های ویژه خـود را بـبینند. کما اینکه تـحقیقات نـشان می‌دهد مثلاً بسیاری از کودکان بـرنامه‌های بزرگسالان و حتی فیلم سینمایی یا سریال‌های آخر شب تلویزیون را مشاهده کرده‌اند. ازاین‌رو برنامه‌های مخاطبان ویـژه نـیز باید به گونه‌ای تدارک شود کـه اگـر مـخاطبان دیـگر در مـعرض آن قرار گرفتند از بـدآموزی‌ها یـا خسارت‌های احتمالی در امان باشند؛ که این یکی از امور دشوار در برنامه‌ریزی رسانه‌ای است.
از بین تفاوت‌های مخاطبان آنچه بـه لحـاظ اهـمیت اشاره می‌شود یکی توجه به نوجوانان و جـوانان و طـراحی بـرنامه‌های اذان و نـماز و سـایر بـرنامه‌های تبلیغی برای آنان است که باید با آموزش، جذابیت، بهره‌های هنری و نیز متناسب با روحیات این سنین که برخی از آنان تازه به تکلیف رسیده‌اند همراه باشد. وجه دیـگر، توجه به مراتب معرفت و ایمان مخاطبان است. از این حیث مخاطبان طیفی از افراد کم‌اعتقاد و کسانی که نماز را سبک می‌شمارند و اهتمامی در اقامه آن ندارند، تا کسانی را که اهل ذکر و معرفت بالا و توجه دائمـی بـه انجام وظایف و ادای نماز اول وقت و نوافل و آداب هستند. شامل می‌شود چنان‌که اشاره شد از آنجا که نمی‌توان مخاطبان را در دیدن و شنیدن برنامه‌ها کاملاً از هم تفکیک کرد، به‌ناچار در رسانه باید به‌نحوی برنامه‌ریزی شـود کـه غنا و عمق و معنویت موجود در برنامه‌های اذان و نماز افراد رده بالای طیف را راضی و مستغنی سازد و زبان ساده و جذابیت و شورانگیزی آن افراد پایین طیف را به ادای فریضه وادارد بـه عـنوان مثال مانند معلمی که در کـلاس درس حـد وسط افراد کلاس را ملاحظه می‌کند، اما در نظر دارد که شاگردان قوی رانده و بدبین و شاگردان ضعیف، خسته و دچار کج فهمی نشوند. مثلاً سفارش‌ها و نصایح کم‌محتوای مجریان کـم‌سن و سـال و بعضاً غیر مسلط بـر ادبـیات موضوع از اموری است که می‌تواند موجب دلزدگی افراد اهل معرفت و آگاه شود، که در موارد متعددی از تحقیقات به عمل آمده این اشکال از سوی چنین افرادی دیده شده است.
توجه به تعارضات و اخـتلالت نـاشی از برنامه‌های خارجی
برنامه‌هایی که در سایر کشورها ساخته و پرداخته می‌شود در فضای عمومی خود القاء کننده روح کلی حاکم بر نگاه و زیربنای فکری سازندگان آن به مخاطبان است. ضمن آنکه صحنه‌های نامناسب و منافی روحیه مـعنوی را نـیز دربر دارد. رسـانه در یک برنامه‌ریزی جامع و کارآمد باید بتواند بهترین و کم‌خسارت‌ترین برنامه‌ها را تهیه کند و هنگام پخش آنها نیز مراعات سـاعات پخش و لحظات عرفانی و معنوی شبانه‌روز و اوقات اذان و نماز را بنماید. سال گذشته یـکی از شـبکه‌های سـیما سریالی عربی را در ماه مبارک رمضان بلافاصله پس از اذان مغرب پخش می‌کرد که گرچه محتوا و قصه فیلم خوب بود، امـا صـحنه‌های متعدد زنان بی‌حجاب آن واقعاً با اوقات معنوی پس از افطار سنخیتی نداشت. موضوع یاد شده از بـعد فـرهنگی مـورد توجه محققان و صاحب‌نظران قرار گرفته است. برای مثال یکی از محققان پس از انجام تحقیقاتی در این بـاب چنین نتیجه‌گیری می‌کند: «از آنجاکه نقش تلویزیون انتقال فرهنگ است، بنا بر این هـر جامعه با توجه بـه فـرهنگ خود برنامه‌های تلویزیونی را طراحی می‌کند و در این راه ممکن است از فرهنگ بیگانه نیز تاثیر بپذیرد. نظارت بر حضور این فرهنگ‌ها، پالایش و تشخیص عناصر سره از ناسره و جذب هنجارهای ارزشمند و مفید سایر جوامع از جمله وظـایفی است که در تدوین برنامه‌های آموزشی بویژه برنامه‌های اخلاقی و مذهبی برعهده تولیدکنندگان آنهاست.» 7
اعتقاد و پایبندی برنامه‌ریزان و مجریان رسانه به موضوع نماز
شنیده‌ایم که آنتونی کوئین به هنگام ایفای نقش حمزه(ع) در فیلم محمد رسـول‌الله(ص) چـند ماه به مطالعه تاریخ صدر اسلام و حتی سرکشی به قبایلی از عرب که زندگی غیر شهرنشینی دارند می‌پردازد. و یکی از متخصصان ساخت برنامه در یک گفت‌وگوی تلویزیونی اظهار داشت: «هنگامی که ما مـثلاً در جـریان سریال تلویزیونی امام علی(ع) از سیاهی لشکرهایی استفاده می‌کنیم که چلوکباب خورده و وارد صحنه شده‌اند: نمی‌توانیم توقع داشته باشیم اینها نمایانگر عربی باشند که سه تا خرما می‌خورد و وارد صحنه می‌شد» وی سـپس به فیلم سینمایی روز واقعه اشاره می‌کند و می‌گوید: «در ابتدای این فیلم در کنار صحنه‌آرایی، موسیقی و سایر عوامل جذاب، آنچه جلوه واقعی به آن می‌داد حضور عرب‌های سوخته و تکیده در صحنه بود.» 8
در جایی کـه یـک غـذا خوردن می‌تواند بر نحوه بـازیگری تـاثیر بـگذارد، قطعاً کسی که در نقش انسان موحدی بازی می‌کند می‌خواهد در صحنه فیلم نماز بخواند و رابطه با معبود را به عرصه بکشد، باید از جـنبه اعـتقادی و روحـی با نماز خواندن سنخیت داشته باشد. و یا مـجری کـه می‌خواهد مردم را برای نماز خواندن دعوت کند. باید خودش از حیث فهم و درک موضوع و پایبندی فرد با صلاحیتی باشد. چنان‌که مـی‌بینیم گـاهی خـانمی که در برخی فیلم‌ها نقش یک زن چادری را ایفا می‌کند، از نگهداری طـبیعی و استفاده صحیح و جذاب از چادر ناتوان است زیرا با چادر بازی می‌کند، نه زندگی. به عبارت دیگر انسان بـاید بـا امـور دینی و معنوی و بویژه نماز زندگی کند تا بتواند نقش آنرا نـیز خـوب اجرا نماید. از این‌رو تاثیر واقعی کلام آن کسی که جمله‌ای عقیدتی و یا توصیه‌ای عبادی یا اخلاقی را حـتی در رسـانه مـطرح می‌کند، ناشی از میزان آگاهی، پایبندی و اعتقاد وی به مفاد آن جمله است و همین امـر بـرای بـازیگران، عامل مهمی در تاثیرگذاری و غیرتصنعی بودن نقش بازیگر است.
نکته دیگر اینکه باید توجه شود در فـیلم‌ها و سـریال‌ها، نـمازگزار از نقش‌های تاثیرگذار فیلم باشد. مثلاً گاهی دیده می‌شود در فیلم‌ها پیرمرد یا پیرزنی نماز مـی‌خواند کـه هیچ‌گونه جاذبه‌ای برای مخاطب ندارد. یا در فیلم کسانی از نمادهای دینی استفاده می‌کنند کـه تـناسب و سـنخیتی با آن ندارند، مانند استفاده کردن از عبا و تسبیح که در برخی از موارد علاوه بر تصنعی جـلوه کـردن، موجب تعارض و بی‌ارزشی و فقدان اعتبار نماد مذکور نزد مخاطب نیز می‌شود.
ملاحظه انتساب رسـانه بـه حـکومت اسلامی و اثرات ناشی از آن
در زمانی که رسانه دینی به حکومت دینی منتسب است، تبلیغ آشکار، شـرایط دشـواری پیدا می‌کند. همچنین این تبلیغ‌ها از مسائل زیادی متاثر می‌شود. اگر رسانه بـا دقـت و هـوشیاری پیام خود را ارسال نکند، بسا هر سخنی درباره معارف اسلام، سیاسی و تحکمی جلوه کند. و یـا مـخاطبان از عـملکرد حکومت مداران که منتسب به حکومت دینی هستند، برداشت بدبینانه‌ای داشته بـاشند کـه قبل از شنیدن محتوای هر پیامی آن را با ذهنیت منفی خود تفسیر نمایند. به این ترتیب رسانه باید ضـمن تـایید اصل نظام با حفظ مصالح، به نقد مسؤولان نظام بپردازد. تا مـردم عـملکرد ناصحیح برخی مسؤولان را به حساب نظام اسـلامی و اسـلام نـگذارند، و در واقع از این حیث رسانه باید در بی‌طرفی کـامل قـرار داشته باشد تا مخاطبان به گفته‌هایش اعتماد کنند. تحقیقات نشان داده است مردم بـین مـباحث مختلفی که از رسانه پخش مـی‌شود تـفکیک زیادی نـمی‌کنند، یـعنی بـی‌اعتمادی مخاطب در یک بعد روی سایر ابعاد تـاثیر مـی‌گذارد. بویژه در ارسال پیام‌های ارزشی و تبلیغ معارف دینی، اصل مهم در نظر مخاطبان صـلاحیت مـعرفتی و اعتقادی و اخلاقی گوینده است که بـرای رسانه نیز حائز اهـمیت زیـادی است. حتی در جایی که مسؤولان نـظام نـماز بخوانند اما مثلاً با مراجعان خود بدرفتار باشند یا بدتر از آن ارباب رجوعی را بـه بـهانه نماز بی‌اندازه معطل بگذارند و مـانند ایـنها در ذهـنیت مخاطبان نسبت بـه مـوضوع اثر می‌گذارد. در این مـوارد رسـانه وظیفه‌ای مضاعف پیدا می‌کند، یعنی علاوه بر آنکه کار خود را خوب انجام می‌دهد بـاید بـا چشم بینا و تیزبین خود، ذهنیت‌های مـنفی مـخاطبان را دریابد و سـازنده‌ترین بـرخورد را بـا آن بنماید.
پیشنهادها و راه‌حل‌های عملی
پس از بیان چـند موضوع اساسی راجع به آسیب‌شناسی رسانه در بسط و ترویج فرهنگ نماز، به ذکر پیشنهادهایی برای تـحقق نـکات یاد شده و موفقیت بیشتر رسانه در ایـن امـر مـهم می‌پردازیم:
1ـ در بـرنامه‌های مـربوط به نماز، نـتایج دنـیوی آنکه برای بیشتر مخاطبان اهمیت زیادی دارد بیان شود. تلویزیون الجزیره که هم‌اکنون فرستنده موفقی است بـرنامه‌ای دارد تـحت عـنوان «الشرع و الحیاة«. ما در صدای جمهوری اسلامی ایـران سـالهاست کـه بـرنامه‌ای تـحت عـنوان «علم و زندگی« داریم، اما برنامه «دین و زندگی« نداشته‌ایم. در حالی که این مقوله جای کار زیادی دارد؛ مثلاً یکی از نویسندگان معاصر در کتاب خود با استفاده از روایات نبوی و مباحث عـلمی روز توضیح می‌دهد که نماز فواید زیادی دارد مانند: آرامسازی و روان درمانگری، افزایش عزت نفس و خودباوری، تحمل کمبودها و از بین بردن احساسات حقارت‌آمیز. 9 که هر یک از اینها را می‌توان دستاوردهای مهمی برای نمازگزار در زندگی پر از مـشکلات امـروز دانست.
2ـ به هنگام اذان و ادای نماز بر رحمت واسعه خداوند و توبه‌پذیری حضرت حق تاکید شود. زیرا به علت مشکلات و مفاسد، افرادی هستند که بسا با انجام گناهان به چندان عظیمی خـود را از رحـمت خداوند مایوس بدانند و این امر مانع ادای نماز در آنان شود، که این امر توصیه قرآن کریم نیز می‌باشد: « وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّون» 10
3ـ نـمایش نماز خواندن افراد متفاوت از حـیث سـن، شغل، موقعیت فرهنگی، اجتماعی و غیره در هنگام اذان و فاصله‌ای پس از آن.
4ـ سفارش تهیه برنامه‌های پرجاذبه و قوی برای اوقات اذان و نماز و بخش‌های دیگر برنامه‌ای توسط افراد خلاق و هـنرمندی کـه خود معتقد و عامل باشند.
5ـ تـدارک صـحنه‌هایی که نشان دهد نماز خواندن با مظاهر ترقی و پیشرفت منافاتی ندارد. زیرا گاهی اینگونه تناقض‌ها که ناشی از ناآگاهی و یا دیدن الگوهای یک بعدی است، سهم زیادی در واکنش‌های منفی افراد در قـبال ادای نـماز دارد.
6ـ در ترویج نماز و به ویژه هنگام اذان و قبل از آن از اشعار و قطعات عرفانی که بحمدالله در ادبیات غنی ما فراوان است استفاده شود.
7ـ برنامه‌های قبل و بعد از نماز باید متناسب با اوقات معنوی و اقتضای عبادی اذان و اقامه طراحی شوند.
8ـ نـماز خـواندن برای هـر شرایطی (چنان‌که شرع مقدس مقرر داشته است) آسان نمایش داده شود.
9ـ برنامه اذان و نماز قبل یا بعد و احیاناً وسـط برنامه‌های‌کودک و نوجوان و حتی جوانان متناسب با نیاز و فهم آنها تدارک شود.
10ـ بـرای تـرویج فـرهنگ نماز و ایجاد انگیزه در کسانی که آشنایی و انس زیادی با این فریضه ندارند خاطرات و نظرات شخصیت‌ها و افراد مـوفق دربـاره نماز از رسانه پخش شود. در این بین حتی ذکر یک جمله این افراد بـزرگ تـاثیر فـراوان دارد. مثلاً مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند گفته است: «اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پیـدا نمی‌کرد، به‌طور حتم سال‌ها بود که دیوانه شده بودم.» 11
11ـ استفاده از داستان‌ها، تمثیلات و ضـرب‌المثل‌های آموزنده درباره نماز در بـخش‌های مـناسب برنامه‌ها؛ به منظور جذب و جلب توجه مخاطبان به اهمیت نماز.
12ـ از آنجا که تصورات برخی از مردم ما به ویژه جوانان از محیط‌های غیراسلامی بخصوص غرب غیرواقعی است، یعنی این عده تصور می‌کنند هرآنکس و هـرآنچه آنجاست از دین و معنویات به دور است، و از سوی دیگر هنگامی که مظاهر پیشرفت و ترقی آنها را در علوم تجربی و فناوری‌های نوین را مشاهده می‌کنند ناخودآگاه گمان می‌کنند برای پیشرفت کردن یا مدرن بودن باید از دین و مـعنویات فـاصله گرفت. در چنین شرایطی نشان دادن جلوه‌های دین‌داری و معنویات و به‌ویژه نماز خواندن در غرب این برداشت ناصحیح را که یکی از عوامل مهم بحران هویت نیز هست اصلاح می‌کند.
13ـ آرامش خاطر و آسودگی روان از گم‌شده‌های مردم در روزگار مـا اسـت که همه نیازمند و طالب آن هستند. لهذا توجه دادن به این امر که فقط یاد خدا و نماز می‌تواند روح سرگردان انسان را آرام کند و از دغدغه‌های مختلف برهاند و خوشی دائمی برای انسان حاصل کـند تـاثیر زیادی خواهد داشت. به‌ویژه اگر این موضوع با استفاده از هنر و در فیلم‌ها به صورت غیرمستقیم ارائه شود و در بیان آن از تحقیقات علمی انجام شده نیز بهره‌گیری شود برای توجه و ایجاد انگیزه به نـماز خـواندن بـسیار مؤثر است. قرآن کریم بـر ایـن مـطلب تاکید فرموده است: أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب 12 وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً 13
14ـ صحنه‌های پخش اذان و ادای نماز در تلویزیون در عین داشتن مـحتوا و پیـام مـناسب، لازم است از زیبایی و جاذبه کافی برخوردار باشد. زیرا در ایـن صـورت توجه به آن برای همگان به‌ویژه نوجوانان و جوانان دلپذیرتر می‌شود که « إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَال»
15ـ افرادی که به‌عنوان الگو برای نماز خـواندن مـعرفی مـی‌شوند حتی‌الامکان شخصیت‌های دارای وجوه مختلف پذیرش از سوی مخاطبان باشند. تحقیقات نـشان داده است که چنین افرادی مورد پذیرش و توجه دیگران برای اینگونه امور قرار می‌گیرند. در یکی از نظرسنجی‌هایی که از مردم تـهران دربـاره نـماز جمعه، صورت گرفته است، پاسخ دهندگان که دیدگاهشان قابل تعمیم بـه کـل شهروندان تهرانی است درباره مهم‌ترین ویژگی‌های یک امام جمعه به ترتیب به این امور اشاره کـرده‌اند: درسـتکار و امـین- آگاه به مشکلات جامعه و کوشا در رفع آنها- مؤمن و باتقوا- عالم- سیاستمدار- عـادل و مـورد قـبول مردم. 14
یادآوری می‌شود همین تحقیق نشان می‌دهد که مردم یکی از ویژگی‌هایی را هم که در مـراتب بـعد آمـده است غیر جناحی بودن دانسته‌اند، که به نظر می‌رسد در شرایط کنونی مبلغان دینی و مـروجان نـماز و رسانه‌ها باید به این امر توجه وافر کنند.
16ـ یکی از اقدامات مؤثر رسانه در امر نـماز، آمـوزش و تـوجیه والدین در برخورد با فرزندان خود و واداشتن آنها به اداء نماز است. ضعف شناختی یا مـشکلات رفـتاری والدین نمازگزار در این‌باره اثرات سوئی بر گرایش فرزندان به نماز دارد. برخی اطلاعات حـاکی از آن اسـت کـه گاهی خانواده‌ها به جای جذب فرزندان به نماز با رفتار غلط خود آنها را به نـماز بـدبین و از آن بیزار می‌کنند. در اینجا اولاً باید به والدین آموزش داده شود که بچه‌ها با امـر آنـها بـه نماز، نمازخوان نمی‌شوند بلکه در مرتبه نخست رفتار را به همه رفتارهای والدین و از جمله نماز خواندن جـلب مـی‌کند. و در مـرتبه دوم در شرایط و محیط پر از تعارض موجود فقط با برنامه‌ریزی، دقت، حوصله و محبت می‌توان فـرزندان را بـه نماز جلب کرد.
17ـ در فیلم‌ها و نمایش‌ها باید نشان داده شود که یکی از عوامل صبر و تحمل ایفاگران نقش مثبت، اهـتمام بـه نماز است. واقعاً در این زمینه کوتاهی زیادی شده است. ما حتی یـک نـمونه کار قابل قبول در این زمینه سراغ نـداریم. درحـالی‌که مـقاومت در برابر مشکلات و مصائب برای همه انسان‌ها در ایـن عـالم ضروری است و این امر بستگی زیادی با رابطه با خدا و به‌ویژه نماز دارد. کـه قـرآن کریم نیز فرموده است: « وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعين.» 15
18ـ تـلاش و بـرنامه‌ریزی شود تا نقش‌های مثبت و متدین کـه در فـیلم‌ها ادای نماز می‌کنند از افراد معتقد و پایبند به امور شرعی انتخاب شوند تا عـلاوه بـر آنکه نقش خود را طبیعی و تاثیرگذار ایـفا می‌کنند از احساس تصنع و تـزلزل در مـخاطبان نیز جلوگیری شود. تصور کـنیم اگـر بیننده چند ماه قبل هنرپیشه‌ای را که اکنون نماز می‌خواند ایفاگر نقش فرد مـؤمنی اسـت، در فیلمی خلاف این دیده بـاشد، چـه تـاثیر سوئی در باور، پذیـرش و تـاثیر این مخاطب پدید خـواهد آمد.
19ـ نـقش‌های مثبت در فیلم‌ها و به‌ویژه سریال‌ها در بسیاری اوقات خطا نمی‌کنند، خویشتن‌دار و با ظرفیت هستند و مانند آن، مـعلوم هم نیست چگونه و چرا؟ یکی از راهـهای تـرویج نماز و مـؤثر و سـازنده کـردن فیلم‌ها این است کـه این روحیات و بسیاری از اخلاقیات باارزش دیگر را به نماز نسبت دهیم. آنگاه هم فیلم واقعی‌تر جـلوه مـی‌کند که قهرمان فیلم واقعاً با تـکیه بـر اعـتقاد و ایـمان خـود، خویشتن‌داری می‌کند و هـم تـرویج نماز صورت گرفته است. قرآن کریم نیز که بر این تاکید دارد: « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر.» 16
20ـ کـسانی کـه عهده‌دار ساخت برنامه‌های ترویج و تبلیغ نماز هـستند، بـه لحـاظ اهـمیت مـوضوع و روزآمـدن کردن برنامه‌ها و اطمینان از تاثیرگذاری و رسیدن به نتیجه باید در جریان تحقیقات انجام شده در این خصوص قرار گیرند و از آنها استفاده کنند. بسا علاقه‌مندانی به نماز و ارزش‌های دینی باشند کـه بتوانند کارهای ارزنده‌ای در این‌باره انجام دهند، اما به هر دلیل با اعلام و فراخوان عمومی اعلام همکاری نکنند. در این صورت باید با برسی آثار مؤلفان، محققان، مترجمان، هنرمندان، سازندگان فیلم‌ها، قـصه‌نویس‌ها و مـانند اینها از طرق مختلف استعدادهای خوب و توانا شناسایی شوند تا کار تبلیغ نماز در کشور از طریق رسانه به جریانی همه‌جانبه، موفق و اثرگذار تبدیل شود.
پی‌نوشتها
1ـ امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 1، ص 244.
2ـ مولانا، حمید، گذر از نوگرایی، تـرجمه یـونس شکرخواه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 1371، صفحه 160.
3ـ امام خمینی، آداب نماز، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، پ372، صفحه 2
4ـ سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس و مـعاونان صـدا و سیما، مورخ 13/4/79
5ـ حجة‌الاسلام محمدحسن نـجفی، مـجله سروش، 3 شهریور 1375
6ـ متن حکم اول مقام معظم رهبری به آقای دکتر علی لاریجانی مورخ 24/11/72
7ـ دکتر دادستان، پریرخ، نقش تلویزیون در شکل‌گیری و تقویت مفاهیم مذهبی و اخلاقی کـودکان دوره ابـتدایی، مرکز تحقیقات، مطالعات و سـنجش بـرنامه‌ای صدا و سیما، 1377، صفحه 8
8ـ میرفخرایی، مجید، متخصص صحنه‌پردازی، مصاحبه در برنامه تلویزیونی شما و سیما. مورخ 28/3/78
9ـ دکتر نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1369، صفحه 307
10ـ اسمی، رضـا، نـقش نماز در بهداشت روانی فرد و جامعه، مرکز تحقیقات صدا و سیما، 1377، صفحه 97.
11ـ قرآن کریم، سوره حجر، آیه 56.
12ـ قرآن کریم، سوره رعد، آیه 28.
13ـ قرآن کریم، سوره طه، آیه 124.
14ـ نظرسنجی از مردم تهران درباره نـماز جـمعه، مرکز تـحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما، شماره‌های 4581378و 4591378.
15ـ قرآن کریم، سوره بقره، آیه 45.
16ـ قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه 45.
پایان مقاله
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
