مقدمه

‌ ‌‌‌اسـلام‌ دینی جامع و آیینی کامل است که برای پاسخگویی به نیازهای انسان و اداره‌ ابـعاد‌ و جـوانب زنـدگی او، از سوی پروردگار حکیم تنزیل و تشریع گردید.

این مکتبِ جامع،‌ از یک سو نیازهای فردی و اجتماعی انسان را پاسـخ می‌دهد و از‌ سوی دیگر، ابعاد مادی‌ و معنوی او را یکجا به عهده گرفته است و این بـرخلاف پندار سکولاریست‌ها است کـه مـی‌پندارند اسلام تنها به آخرت نظر دارد و یا حداکثر به حاجات و نیازهای فردی او‌ پاسخ می‌گوید.

«نماز جمعه» نماد و نمودی است که به هم پیوستگی فرد و اجتماع و نیز همپا و همراه بودن ماده و معنا و سـیاست و دیانت را، یکجا‌ نشان‌ می‌دهد. اما دریغ و تأسف که مسلمانان، از آغاز اسلام تا کنون، این فریضه بزرگ و پربرکت را، آنگونه که صاحب شریعت می‌خواست، اقامه نکرده‌اند و با توجه به نیازشان به‌ برپایی‌ درستِ نماز جـمعه، از آن اسـتفاده صحیح و لازم نشده و نمی‌شود. گرچه سرگذشت نماز جمعه در جوامع شیعی، به طور عموم و در ایران اسلامی به خصوص، نیازمند‌ بررسی‌ و پیگیری است، که در جای خود باید بدان پرداخته شود؛ ولی آنچه که سزاوار اسـت از آن یـاد شود، زنده شدن نماز جمعه به برکت انقلاب اسلامی و استقرار‌ نظام‌ جمهوری اسلامی ایران در این‌ کشور‌ قرآن‌ و اهل بیت است که اجتماعات سرشار از شور و شعور و آگاهی و ایمانِ مردم خـداجو، بـرکات و ثمرات فراوانی‌ به‌ همراه‌ داشته است. زنده شدن این فریضه بزرگ‌ اسلامی‌ از برکات قیام الهی امام خمینی(قده) است که درود خدا بر روح پاک او باد! «یکی از بزرگترین کارهای‌ امام‌ بزرگوارمان‌ ـ رضوان اللّه تعالی عـلیه ـ هـمین ایـجاد و تأسیس‌ نمازهای جمعه بود. نـماز جـمعه را ایـشان به این ملت دادند.»(1)

رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله‌ خامنه‌ای‌ ـ دامت برکاته ـ که در سال‌های نخستین استقرار جمهوری اسلامی، از‌ سوی‌ امـام بـه امـامت جمعه تهران برگزیده شدند؛ همواره اهتمام ویژه‌ای بـه نـماز جمعه داشته و دارند.‌ ایشان‌ بخصوص‌ پس از آنکه مسؤولیت سنگین و خطیر رهبری را بر عهده گرفتند،‌ به‌ مناسبت‌های‌ گوناگون، مطالب ارزنده فـراوانی دربـاره ابـعاد گسترده نماز جمعه ایراد کردند که در این‌ مجال،‌ با‌ مـراجعه به بیانات هدایت‌گر و راهگشای ایشان، ابعاد و جوانب نماز جمعه بررسی می‌گردد:

اهمیت‌ و جایگاه نماز جمعه

اهمیت و جایگاه ممتاز و منحصر بـه فـرد نـماز‌ جمعه،‌ با‌ مراجعه به قرآن کریم و سخنان معصومین(ع) و نیز سنّت و سـیره آنـان به‌ روشنی‌ معلوم است؛ نمازی که در آن، همگان به تقوا توصیه می‌شوند و به‌ حق‌ نام‌ «فـریضه عـبادی ـ سـیاسی» را برخود گرفته است. از نگاه رهبر انقلاب «نمازهای جمعه» نزدیکترین‌ پایگاه‌ها‌ به نهاد رهـبری اسـت، پایـگاه‌هایی که «بخشی از کار دستگاه رهبری این‌ کشور‌ را‌ انجام می‌دهند، مردم را توجیه می‌کنند، به استقامت در راه وادار مـی‌نمایند، از اشـتباهات دور‌ نـگه‌ می‌دارند،‌ ذهن مردم را با معارفِ لازم آشنا می‌کنند، دشمنان را نسبت به‌ نفوذ‌ در اذهان مردم مـأیوس می‌کنند.»(2)

« نـماز جمعه ـ نماز اجتماع است، نماز روشنگری و آگاه‌ سازی آحاد مردم است، نماز اخـبار از آفـاق عـالَم به مؤمنین و آحاد‌ مردم است... [در تشریع نماز جمعه] هم‌ به‌ جنبه‌ معنوی و تربیت و تـهذیب نـفوس و آدم‌سازی‌ و گسترش روح تقوا در جامعه که از این نماز متوقع بود دقت‌ شد‌ و هم جـنبه سـیاسی آن.»(3)

«هـمچنین‌ از دیدگاه‌ ایشان‌ آگاهی‌ توأم با ایمان مردم» روح نظام‌ اسلامی‌ است که نمازهای جمعه آن را تأمین می‌کند.(4)

ایـشان در سـخنی دیگر،‌ اهمیت‌ نماز جمعه را اینگونه بیان نموده‌اند:

«نماز جمعه، جزو موضوعات‌ کهنه‌ نـشدنی اسـت. تـکرار هر هفته‌ با‌ این خصوصیات و این تشریفات، خود حاکی از این است که حقیقت مستمری‌ در‌ ایـن فـریضه الهـی نهفته است.‌ این‌ حقیقت‌ که باید مستمرا‌ جریان‌ پیدا کند، عبادت صـرف‌ هـم‌ نیست، عبادت را مردم خودشان به تنهایی در منازل و در هر نقطه‌ای می‌توانند‌ انجام‌ بدهند. نماز جماعت هم یـک امـر‌ مستحب‌ است. آنچه‌ این‌ اجتماع‌ را این طور مهم‌ می‌کند و فریضه مستمری قـرار مـی‌دهد ـ که در قرآن هم یک سوره به نـام‌ «جـمعه»‌ و یـکی دو آیه بخصوص برای‌ نماز‌ جمعه‌ وارد‌ می‌شود؛‌ « يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ‏...»عبارت از جامعیت این فریضه و دارا‌ بودن‌ جنبه‌ معنوی و عـبادی از یـک سو و جنبه‌ زندگی‌ و اجتماعی‌ و سـیاسی از سـوی دیگر است.»(5)

نـماز جـمعه رسـانه‌ای فراگیر

در نگاه رهبر بزرگوار انقلاب، نماز جـمعه رسـانه‌ای است که با وجود رسانه‌های پیشرفته امروزی، همچنان کارآمد و اثرگذار می‌باشد و حـتی بـا فاصله زیادی از دیگر رسانه‌ها جلوتر است:

«رسـانه نماز جمعه را با وسـایل مـدرن روز ـ تلویزیونها، رادیوها و سایر وسایل الکـترونیکی بـسیار پیشرفته‌ای که‌ آمده‌ است و نیز مطبوعات و مجلات ـ مقایسه کنید و هزینه‌ها و پشتیبانی‌های آنها را بـا هـزینه‌های سلسله امامت جمعه در سرتاسر یـک جـامعه بـسنجید، ببینید چقدر فـاصله دارد.‌ ایـن‌ رسانه بسیار گسترده و پُرنـفوذ تـا اعماق جامعه... با پشتیبانی اندک و هزینه کم، خون معنویت را به مویرگ‌های پیکر جامعه می‌رساند.»(6)

بـه‌ نـظر‌ ایشان، آثار و برکات نماز‌ جمعه،‌ صـرفا بـرای شرکت کـنندگان در ایـن مـراسم عبادی ـ سیاسی نخواهد بـود. بلکه بهره آن به متن جامعه سرازیر می‌شود:

«ممکن است در‌ یک‌ شهرِ چند صد هزار‌ نـفری،‌ چـند هزار نفر در نماز جمعه شرکت کـنند، امـا ایـن اثـر، مـنحصر در آن چند هزار نـفر نـیست، امواجی است که در متن جامعه سرازیر می‌شود، می‌پیچد و همه جا‌ را‌ فرا می‌گیرد.»(7)

اهمیت این رسانه فراگیر آن اسـت کـه پیـام اصلی‌اش «تقوا»ست. ایشان در این زمینه اظهار نـموده‌اند:

«یـکی از مـهم‌ترین سـرفصل‌های نـماز جـمعه توصیه به تقواست. البته این‌ گونه‌ تقوا فقط‌ با گفتن و توصیه کردن تحقق پیدا نمی‌کند؛ هر چند گفتن و توصیه کردن، نقش مهمی دارد‌ و نباید از نقش بیان و نصیحت و انـذار و تبشیر‌ ـ که‌ شغل پیغمبران است ـ غافل بود؛ اما توصیه واقعی به خود ما، چه ما به عنوان خطیب ‌‌جمعه،‌ چه ما به عنوان کارکنان و خدمتگزاران نماز جمعه. چه ما بـه عـنوان‌ طراحان‌ و راه‌اندازان بخش‌های مختلف نماز جمعه، این است که در عمل و در رفتار خود، حداکثر‌ تلاش را بکنیم که این فقط در زبان ما ظاهر نشود، بلکه در‌ عمل ما ظاهر شود...‌ در‌ اسلام عزیز ایـنها راهـهای خیلی طبیعی برای هدایت و اداره درست جامعه و کشور است.»(8)

برکات و ثمرات نماز جمعه

از نگاه عدلیه، احکام الهی براساس مصالح و مفاسد تشریع گردیده‌ و در بسیاری از موارد و موضوعات، ایـن مـصالح و مفاسد آشکار و قابل مشاهده اسـت و نـماز جمعه از آن دسته احکامی است که برکات فراوان آن ـ کم و زیاد‌ ـ برای همگان قابل فهم است. رهبر فرزانه انقلاب در این رابطه بر «تأثیر عظیم ـ نماز جـمعه ـ در جـلب رحمت الهی و هدایت مـلت مـسلمان و حفظ استقامت‌ و وحدت و آگاهی‌های دینی و سیاسی آنان»(9)تصریح نموده و خطاب به ائمه جمعه می‌فرماید:

«خیال نکنید نماز جمعه یک پیش نمازی است... نه خیر، اینجا محور است. این مثل رشته‌ تسبیح‌ است؛ این مـثل یـک کانونی است که نور و گرما می‌بخشد به سطح جامعه. شما نگاه کنید به دوران فتنه بزرگ بعد از انقلاب، یعنی دوران سال 60 که‌ چه‌ فتنه‌ عظیمی بود! کشور از چه‌ ورطه‌ای‌ عبور‌ کرد! چـه پیـچ خطرناکی بـر سر راه این سیاره سریع‌السیر بود! و ببینید آن روز، نمازهای جمعه چه نقشی ایفا کرد‌ و هر‌ کلمه‌اش، هر خطبه‌اش یـک درمان شفا بخشی بود‌ بر‌ دل‌های مردم متدین و مؤمن.»(10)

ایشان همچنین می‌فرماید:

«هـشت سـال دفـاع مقدس ما از نماز جمعه‌ها نیرو گرفت و در‌ نماز‌ جمعه‌ها تبیین شد. سخت‌ترین دوران این انقلاب... که توطئه عظیم‌ سـیاسی ‌ ‌عـلیه امام و انقلاب و کشور طراحی و اجرا می‌شد، این توطئه در نماز جمعه‌ها شکست خورد.‌ مـردم‌ در‌ طـول ایـن مدت، در نماز جمعه، از زبان یک امام عادل‌ و یک نَفَس امین ـ که همین ائمه جمعه مـحترمی هستند که در تهران و شهرستانها با‌ مردم‌ حرف‌ می‌زنند ـ نسبت به مسائل کشورشان و مـسائل جهان آگاه شدند و اطـلاعاتشان‌ بـه‌ روز شد.»(11)

دشمن و نماز جمعه

نماز جمعه، نشان عزت اسلام و عظمت مسلمانان‌ است‌ و بی‌شک دشمنان اسلام و بدخواهان مسلمین با ترفندهای گوناگون و توطئه‌های رنگارنگ، در پی‌ کم‌ رونق کردن این سنّت اسلامی و فریضه عبادی ـ سیاسی خـواهند بود. رهبر‌ معظم‌ انقلاب‌ در این زمینه می‌فرمایند:

« ـ دشمنان ـ با نماز جمعه هم مبارزه کردند؛‌ البته‌ مبارزه تبلیغاتی، مبارزه غیر تبلیغاتی هم کردند که قابل اهتمام و توجه نبود.‌ اما‌ از‌ اولی که نماز جمعه بـه وجـود آمد و این نماز جمعه، مردم را در مسائل‌ گوناگون،‌ در همه شهرستان‌های کشور و به خصوص در تهران متحد کرد و دیدند‌ که‌ تا یک مسأله‌ای در کشور به وجود بیاید همه منتظر روز جمعه‌اند که ببینند دربـاره‌ ایـن‌ مسأله،‌ در منبر نماز جمعه چه موضع‌گیری‌ای می‌شود و بعد، آن موضع‌گیری فضای‌ عمومی‌ کشور می‌شود؛ شروع کردند با این به مبارزه کردن... امروز هم همچنان ادامه دارد. اگر کسی‌ گمان‌ کند کـه نـماز جمعه به عنوان یک کانون اجتماع، اجتماع در فکر،‌ اجتماع‌ در ممشای سیاسی، اجتماع در اهواء؛ در‌ عواطف‌ و محبّت‌ها و اجتماع در حرکت‌های عمومی از‌ نظر‌ دشمنان این نظام مغفول عنه است، اشتباه کرده است.  بـاز هـم تـوجه دارند‌ به‌ نماز جمعه هـر چـه کـه‌ بتوانند‌ علیه نماز‌ جمعه‌ کار‌ می‌کنند. حالا، کارکردن طرق مختلف دارد؛‌ طرق‌ تبلیغاتی دارد، طرق غیر تبلیغاتی دارد، وسوسه‌انگیزی و وسوسه‌آفرینی دارد، بدگویی‌های گوناگون‌ به‌ وسـیله آدم ‌های غـافل دارد.»(12)

به نظر‌ مقام معظم رهبری، این‌ همه‌ دشـمنی بـا نماز جمعه خود دلیل‌ بر فایده داشتن وتأثیر گذار بودن آن است:

«یک دلیل بر اینکه نماز‌ جمعه‌ خیلی مؤثر است، ایـن اسـت‌ کـه‌ بعد‌ از پانزده سال‌ هنوز‌ که هنوز است دشمنان‌ ما‌ در تـبلیغاتشان، علیه نماز جمعه تبلیغ می‌کنند. اگر شما به تبلیغات رادیوهای بیگانه گوش‌ کنید،‌ می‌بینید که هنوز علیه نـماز جـمعه‌ بـه‌ طرق مختلف‌ حرف‌ می‌زنند.‌ اوایل انقلاب خیلی حرف‌ها‌ می‌زدند. آدم خیال مـی‌کرد مـدتی می‌گویند بعد می‌بینند فایده ندارد رها می‌کنند، اما رها نکردند.‌ با‌ اینکه فایده هم ندارد، رهـا نـکردند.‌ بـه‌ طرق‌ مختلف‌ و با زبان‌های مختلف‌ مرتب‌ علیه نماز جمعه حرف می‌زنند. از جـمله بـیانات مـکرر امام ـ رضوان الله تعالی علیه ـ این‌ بود‌ که می‌فرمودند: وقتی می‌بینید دشمن روی چیزی‌ حساسیت‌ دارد،‌ شـما‌ حـساسیت‌ مـقابلش‌ را داشته باشید. مضمون فرمایششان این بود که اگر دیدید از چیزی خیلی مذمّت می‌کنند، بـدانید کـه خیری در آن هست. اینکه دشمنان ما، چه خودشان مستقیما‌ و چه عوامل شان در گوشه و کنار ایـن هـمه عـلیه نماز جمعه تلاش و کار می‌کنند، حکایت می‌کند از اینکه نماز جمعه هنوز هم خیلی مـضرّ بـه منافع دشمنان ماست.»(13)

دشمنان‌ اسلام و بدخواهان ملت مؤمن و آگاه ایران، براساس دشمنی و نادانی خـود از مـکتب و مـلت، به گمان واهی خود پنداشتند با تبلیغات شیطانی می‌توانند ملت انقلابی ایران‌ را‌ از اسلام و احکام حـیات بخش آن دور کـنند که همه خیالی باطل بود:

«از اول انقلاب تا امروز... هر هفته تبلیغات سـنگین‌ حـجیمی‌ از طـرف دشمان نسبت به‌ نماز‌ جمعه صورت می‌گرفت. حرف‌هایی می‌زدند که تقصیر هم نداشتند؛ چون مـلت ایـران را نـمی‌شناختند؛ به قدر خودشان حرف می‌زدند؛ مثل بسیاری از جاهای دیگر‌ که‌ رادیوهای دشـمن نـسبت به‌ مردم‌ ایران حرف می‌زدند که مایه خنده مردم شرکت کننده در نماز جمعه بود.»(14)

دشمن نه تـنها عـلیه نماز جمعه تبلیغ می‌کرد که در تهاجمی قساوت آلود، امامان جمعه و جایگاه‌های‌ نماز‌ جـمعه را آمـاج حمله و هجوم قرار داد:

«به تبلیغات اکتفا نـکردند؛ نـماز جـمعه را مورد تهاجم خونین قرار دادند. پنج امام جـمعه مـعتبرِ معروف را به شهادت رساندند؛ مرحوم‌ آیت‌ الله قاضی،‌ مرحوم آیت الله مدنی، مرحوم آیت الله صـدوقی، مـرحوم آیت الله دستغیب، مرحوم آیت الله اشـرفی. پنـج‌ عالمِ مـجتهدِ پیـرمردِ بـا تقوای پرهیزگارِ پارسا و پاکدامن را که‌ هـر‌ هـفته‌ مردم با دل و جان پشت سر آنها می ایستادند و به آنها اقتدا مـی‌کردند، جـلوی چشم ‌‌همین‌ مردم در نماز جمعه بـه شهادت رساندند. به بـسیاری دیـگر هم سوء قصد‌ کردند‌ کـه‌ بـحمدالله به جایی نرسید.»(15)

مردم و نماز جمعه

مؤمنانِ مشتاق و ملت آگاهی که در‌ نماز جمعه حضور پیـدا مـی‌کنند، یکی از ارکان اصلی این عـبادت بـزرگ مـی‌باشند.‌ حضرت آیت الله خـامنه‌ای‌ کـه‌ خود در سمت امامت جـمعه تـهران در رابطه‌ای صمیمانه شاهد حضور شورانگیز و مخلصانه آنان بودند در این رابطه می‌گویند:

«مردم در تمام این بـیست سـال، نماز جمعه را با همه‌ آن دشمنی‌ها گـرم نـگاه داشتند. در سـرمای سـخت زمـستان، زیر آفتاب داغِ سـوزانِ تیرماه و مرداد ماه تهران، در اوقات گوناگون، زن و مرد، گاهی بر روی زمین‌های یخ، برروی برف،‌ در‌ زیر بـارندگی تـند، گاهی برروی زمین داغ و آسفالت‌های داغ... ایـن نـماز جـمعه را طـی سـال‌های متمادی حفظ کـردند و پاس داشـتند و نماز جمعه تهران برای نمازهای جمعه در‌ سراسر‌ کشور محور شد. بحمدالله امروز در سرتاسر کشور نمازهای جـمعه فـراوانی تـشکیل می‌شود؛ مردم اجتماع می‌کنند و امنای مردم بـرای مـردم حـرف مـی‌زنند و مـسائل دیـنی و اعتقادی و سیاسی‌ را برای آنها بیان می‌کنند... همان نقشی که نمازهای یومیه برای فرد انسان دارد و مانع از نسیان و غفلت می‌شود؛... نماز جمعه همین نقش را نسبت به اجتماع‌ دارد.»(16)

امام‌ جـمعه، ویژگی‌ها و مسؤولیت‌ها

نقش‌ امام‌ جمعه‌ در نماز جمعه، یک نقش کلیدی است که از یک سو باید از ویژگی‌ها و صفاتی برخوردار باشد و از سوی‌ دیگر‌ مسؤولیت‌های‌ سنگینی که بر دوش او نهاده شده را‌ به‌ خوبی انجام دهـد. رهـبر معظم انقلاب در این زمینه سخنان روشنگری دارند:

«امام جمعه... ـ باید ـ خود‌ را‌ علما‌ و عملاً با کفایت کند و آگاهی‌های لازم را برای ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع را رعایت نماید و به آنـچه‌ کـه‌ می‌گوید‌ عمل کند.»(17)

ایشان شرط تأثیرگذاری ائمه جمعه را از لحاظ سیاسی‌ اینگونه‌ بیان می‌کند:

«از لحاظ سیاسی، آن وقتی می‌توانید مفید باشید که مجتمع باشید و متفرق نگردید؛‌ یـعنی‌ مـجموعه‌ ائمه جمعه یک جهت و یـک حـرکت داشته باشند. آن جهت هم‌ باید‌ فارغ‌ از این خط و خط‌بازی و گروه‌بندی و جناح‌بندی‌های موجود جامعه باشد... اصلاً نباید‌ اسیر‌ این‌ چیزها بشوید... اصلاً مافوق جریانها، اصـول هـست که باید مورد نـظر بـاشد و رعایت‌ گردد.‌ در بقیه امور هم هر چه اختلاف نظر باشد، اشکال ندارد. اصل انقلاب‌ و اسلام‌ و حمایت از دولت و جهت‌گیری‌های اصولی، بایستی مشترک باشد.»(18)

تلاش برای تکامل و گام‌ برداشتن به جلو توصیه بلکه خـواسته ایـشان می‌باشد:

«من از همه آقایان،‌ بخصوص‌ کسانی‌ که صاحب فکر نو و ابتکاری و جرأت اقدام در گشودن راههای ناگشوده هستند، خواهش‌ می‌کنم‌ که سعی‌مان بر این باشد که به طور دائم و روز به‌ روز،‌ این‌ مـجموعه سـراسری کشور را تـکامل ببخشیم. اگر ما قانع باشیم که همان طوری که ده‌ سال‌ پیش‌ نمازهای ما برگزار می‌شد، حـالا هم برگزار بشود، غبن است؛ «مَنْ استوی‌ یوماه‌ فهو مغبون» قـاعده هـر کـار مستمر، بخصوص وقتی وظیفه بزرگی برعهده دارد، این است که به‌ طور‌ دایم در حال تحوّل و پیشرفت باشد.»(19)

جذب جـوانان ‌ ‌در درک نـیازهای‌ آنان

نهضت اسلامی ملّت مسلمان ایران به رهبری‌ امام‌ خمینی،‌ با مشارکت همه اقـشار مـلت آغـاز شد‌ و استمرار یافت و به بار نشست. همچنانکه دفاع مقدس هشت ساله در برابر‌ متجاوزان‌ و ایستادگی در بـرابر توطئه‌های‌ بی‌شمار‌ و پیچیده‌ دشمنان‌ ریز‌ و درشت داخلی، منطقه‌ای و جهانی،‌ با‌ حضور ملت اداره شـد و به هدف رسید. ولی در ایـن مـیان‌ جوانان،‌ هم در نهضت و انقلاب و هم در جبهه‌های دفاع‌ مقدس‌ حضوری ممتاز و تأثیری خاص‌ داشتند. استمرار این حرکت الهی در ایران اسلامی، نیز باید بر همان پایه استوار‌ باشد؛‌ یعنی حضور ملت، به ویژه‌ جـوانان‌ پرشور‌ و سرشار از‌ شعور.‌ نماز جمعه بهترین جلوه‌ حضور‌ و بروز مؤمنان آگاه و دلدادگان به نظام اسلامی است. همانطور که محل پالایش‌ روح‌ و فراگیری درس‌های فراوانی است. از‌ این‌رو‌ امامان جمعه‌ باید‌ همه‌ اقـشار مـلت به ویژه‌ جوانان را به این فریضه عبادی ـ سیاسی جذب کنند. رهبر معظم انقلاب در این‌ موضوع‌ خطیر، نکات مهمی مطرح کرده‌اند:

«ما‌ اول‌ باید‌ فکر‌ کنیم که چگونه‌ می‌شود‌ جوانان را به نـماز جـمعه جذب کرد... اصل قضیه این است که این مرکز باید جاذبه‌ داشته‌ باشد‌ تا بکشاند. اگر جاذبه داشت خواهد کشاند؛‌ حتی‌ از‌ پای‌ تلویزیون‌ هم‌ هر گونه انسانی را می‌کشاند... تـکیه نـظام الهی به مردم است و مردم بیش از همه چیز، با عواطف و ایمانشان در صحنه حضور پیدا می‌کنند؛ این‌ عواطف و این ایمان را بایستی جذب کرد.»(20)

ایشان در سخنی دیگر با تأکید می‌فرماید:

«منبرهای جمعه را بـایستی پُر جـاذبه کـرد و جوانان را به آن جذب نمود. از‌ چـیزهایی‌ کـه مـنفِّر طباع سالم است، بایستی پرهیز کرد. از چیزهایی که ایمانها را از روحانی سلب می‌کند بایستی اجتناب کرد.»(21) «اگر به فضای نماز جمعه نـگاه کـردید و دیـدید‌ افراد غالبا در سنین چهل سال و پنجاه سال بـه بـالایند، بدانید که از آن قافله عقب مانده‌اید، این برو برگرد ندارد. الآن‌ اکثر‌ جمعیت جوانند. نمی‌شود گفت که‌ اینها‌ بی‌دینند؛ جـوانها مـتدین، پرشـور و علاقه‌مندند. بعضی‌ها می‌خواهند وانمود کنند که جوان‌های ما از دین و انـقلاب برگشته‌اند. اینها چون خودشان برگشته‌اند، خیال می‌کنند‌ که‌ همه برگشته‌اند؛ عیب در‌ دل‌ خودشان است.  نخیر شوق و عشق و شور جوانان نـسبت بـه مـسائل اسلام و انقلاب خیلی خوب است، همیشه جوانها این گونه بوده‌اند. حـتی در رژیـم گذشته هم اگر کسی‌ پیدا‌ می‌شد که می‌توانست گیرنده و فرستنده‌اش را با جوانها تنظیم کند ـ گیرنده‌اش ذهـنیات آنـها را بـگیرد، فرستنده‌اش ذهنیات صحیح خودش را به آنها منتقل کند ـ جوانها در اطرافش‌ می‌جوشیدند.‌ گـفت «هـر‌ کـه شیرینی فروشد، مشتری بروی بجوشد»؛ باید شیرینی فروخت تا مشتری بریزد. به هر حـال جـوانهاخوبند... اگـر‌ شما نگاه کردید و دیدید نماز جمعه از جوانها خالی است،‌ بدانید‌ در‌ این طرف تریبون عـیبی وجـود دارد. همه‌اش نباید آن طرفِ تریبون را متهم کرد که جوانها نمی‌آیند‌ و ‌‌بی‌اعتنایی‌ می‌کنند؛ باید دیـد در ایـن طـرف، اشکال چیست. اشکال یا در خطبه است،‌ یا‌ در‌ شخصیت امام جمعه است، یا در دفتر اسـت، یـا در رفتار است، یا در خانه‌ و زندگی است؛ باید فوری جستجو کرد و آن عیب را برطرف نـمود.‌  بـه نـظر من این‌ نکته‌ بسیار مهم و تعیین کننده است.»(22)

مردمی بودن ویژگی لازم و وظیفه مسلّم دیگری که رهبر عـزیز انـقلاب برای امامان جمعه بر می‌شمارند، مردمی بودن آنان است:

«من اطلاع دارم در بـعضی از شـهرها، آقایان ائمه جمعه ارتباط خوبی با مردم دارند... جلسات متعددی برای مردم دارند. در شب‌های مـتعددی از هـفته بـرای گروههای مختلف جلسه تفسیر قرآن، جلسه اعتقادات و جلسه‌ اخلاق دارند. حداقل یـک وعـده نماز در شبانه روز، برای اینکه مردم در نماز شرکت کنند چیز بسیار خوبی است. اینگونه ارتباطات با مـردم، بـسیار لازم است و انس مردم‌ را‌ به امام جمعه زیاد می‌کند... باید تلاش کنیم کـه نـماز جمعه، همان جایگاه و محور و مرکزیتی را که اسـلام بـرای آن خـواسته است پیدا کند.»(23)

ایشان «مردم داری»‌ را‌ وظیفه حـتمی امـامان جمعه می‌داند و می‌فرماید:

«مردم‌داری، یکی از وظایف امام جمعه است. نباید بگوییم: آقا! ما حـالا امـام جمعه هستیم، بالاخره توی ایـن شـهر یا تـوی ایـن‌ اسـتان،‌ مردم‌ باید بیایند سراغ ما. نـه‌ آقا، شـما‌ مثل آن آقایی عمل کنید که ابتدائا، بدون هر آشنایی، وارد یک شهری شـده اسـت تا در این شهر بماند و تبلیغ‌ دیـن‌ بکند... بدترین کارها بـرای امـام جمعه این است‌ که‌ مـردم، هـر کار کنند دستشان به امام جمعه نرسد. این بدترین چیزهاست. بهترین چیزها بـرای امـام جمعه این است‌ که‌ بـتواند‌ دل مـردم را بـه خود جذب کـند و عـواطف مردم‌ را به خود مـتوجه کند.»(24)

از نـظر حضرت آیت الله خامنه‌ای، یک روحانی نباید از مردم منقطع باشد‌ و در‌ این میان وظیفه امام جـمعه سـنگین‌تر و لزوم ارتباط و حشر‌ و نشر او با مردم شـدیدتر است:

«مـمکن است بـعضی از آقـایان در بـعضی جاها فقط جمعه‌ها‌ حـضور‌ پیدا‌ کنند، این موجب انقطاع از مردم می‌شود. بعضی از آقایان ممکن است‌ در‌ ایام‌ هفته هم بـه کـارهایی سرگرم باشند که آ نها را از مردم جـدا کـند.‌ بـه‌ نـظر‌ مـا، این مصلحت نـیست. روحـانی باید از مردم منقطع نشود. امام جمعه بیشتر از‌ دیگر‌ روحانیون باید از مردم منقطع نشود و به نظر مـا، ایـن می‌شود.»(25)

ایـشان‌ راهکار‌ «مردمی‌ بودن» را اینگونه ارائه می‌کنند:

«بعضی از آقایان ائمـه جـمعه را دیـدیم کـه در‌ هـمان‌ مـحل خود و در محیط کار خود با مردم مأنوس و گرم‌اند؛ مردم‌ به‌ دفترشان‌ می‌آیند، درِ دفترشان به روی مردم باز است، بعضا در مجالس و محافل مردم شرکت‌ می‌کنند،‌ به دردهای آنها مـی‌رسند، حرفشان را گوش می‌دهند، به دلبستگی‌های آنها توجّه‌ می‌کنند،‌ به‌ مزار شهدایشان می‌روند، در تشییع شهدایشان شرکت می‌کنند، جواب مسائلشان را می‌گویند، برایشان جلسه می‌گذارند،‌ برای‌ پسرها،‌ دخترها، جوانها و خانواده‌هایشان تفسیر می‌گویند. دیـدیم کـه بعضی از آقان منقطع‌ نیستند‌ و این طور به مردم متصل‌اند. این حالت بسیار خوب است و باید تقویت بشود.»(26)

مراقبت‌ از‌ خود

هنگامی نصایح و موعظه‌های امام جمعه بر دل‌ها می‌نشیند و توصیه‌ او‌ به تقوا تـأثیر عـملی می‌گذارد که او‌ خود‌ در‌ گام نخست از دام هوا رهیده باشد.‌ رهبر‌ وارسته در این زمینه می‌فرماید:

«ما اگر شخصاً نتوانیم خود را در خط‌ صحیح‌ الهی و اسلامی قرار بدهیم،‌ تـأثیرات‌ مـا ضعیف‌ و کم‌ و حتی صفر خـواهد بـود... ـ شما‌ ای ـ کسانی که مرجع مردمید در ابتلائاتشان، در قذارات نفسانی و روحی‌شان،‌ در گله‌گذاری‌هایشان، در شبهه افکنی‌هاشان، و پاک می‌کنید ذهن‌های آنها‌ و دل‌های آنها و روح‌های آنها‌ را،‌ مواظب خودتان هم باشید... شـما هـم باید عروج کنید. خـودتان را تـطهیر کنید.»(27)

پدری‌ و مهربانی

وقتی شخصی با‌ عنوان‌ «امام‌ جمعه» در شهر‌ یا‌ استانی حضور می‌یابد، باید‌ توجه‌ داشته باشد که مخاطبان او همه افراد آن محیط و منطقه می‌باشند، و از‌ محدود‌ کردن خود به افراد و احزاب‌ و گـروههای خـاص‌ به‌ شدت‌ پرهیز نماید. رهبر معظم‌ انقلاب دراین رابطه می‌گویند:

«... یکی آن حالت پدری است که ائمه جمعه باید‌ در‌ شهرها نسبت به همه جناحها، افراد‌ و گروهها‌ حالت‌ پدری‌ داشته باشند. گرایش‌ بـه‌ یـک طرف نـباشد. طوری نباشد که عده‌ای از اهل این محل احساس کنند که این آقا‌ متعلق‌ به‌ آنهاست. طبعا مـراد ما آن عده افراد‌ کمی‌ نیست‌ که‌ ممکن‌ است‌ در محلی جزو فـسقه و فـجره بـاشند. البته آنها هم اگر پدری و عطوفت و نصیحت از طرف علمای دین احساس بکنند، احتمال دارد که به دامن‌ و آغوش تـقوا ‌ ‌و دیـن برگردند.»(28)

سرباز نظام

به عقیده رهبری، ائمه جمعه سربازان نظام اسلامی هستند:

«ائمه جمعه باید خـود را سـرباز ایـن نظام بدانند. این بروبرگرد ندارد. امام‌ جمعه‌ نماینده و سرباز این نظام است. کما اینکه خـود مسؤولین هم همینطورند. رهبر هم همینطور است و دیگران هم همینطورند. ما سرباز نـظامیم، ما فدایی نظامیم. ایـن نـظام، نظام‌ اسلامی‌ و نظام قرآن است، شوخی که نیست. اگر کسی بگوید من فدایی قرآن هستم اما فدایی این نظام نه، حرف نامقبولی زده است.‌ امروز‌ فدایی قرآن بودن؛ یعنی فدایی‌ این‌ نـظام بودن، چون نظام قرآنی است و الاّ... فدایی چه هستید شما؟ قرآن عملی، قرآن مجسم، قرآنی که به معنای حاکمیت مؤمنین، حاکمیت دین‌ و حاکمیت صلاح است، مبارزه‌ با‌ دشمنان خدا عدم سکوت در مـقابل کـفر است. قرآن به این معنا، فدایی لازم دارد. باید سرباز این نظام شد.»(29)

موضعگیری صریح

به نظر رهبر معظم انقلاب، ائمه جمعه باید‌ جایی‌ که امر دائر باشد میان جبهه طرفدار اسلام و جبهه‌ای که طـرفدار اسـلام نیست، موضع صریح و روشنی به نفع جبهه طرفدار اسلام بگیرند و البته موضع‌گیری متین و در‌ چارچوب‌ عدل:

«موضع‌گیری‌ به معنای پرخاشگری هم نیست؛ نه، موضع‌گیری اگر با پرخاشگری و اهانت و آن چیزهایی که خـدای‌ نـکرده موضع امام جمعه را از عدل بیرون می‌آورد و به‌ ظلم‌ نزدیک‌ می‌کند، آمیخته شد، اثر خدایی هم نخواهد داشت؛ اثر مردمی هم نخواهد داشت، نه خدا ثواب می‌دهد، ‌‌نه‌ مردم گوش مـی‌کنند. پرخـاشگری مـراد نیست، تبیین مراد است «بـلاغ المـبین»؛ بـیان، تبیین.‌ هر‌ چه‌ هم مهربانانه‌تر، بزرگوارانه‌تر و محبت‌آمیزتر باشد، بهتر است، البته باید صریح و روشن باشد که‌ مایه اشتباه نشود... و این البـته احـتیاج دارد بـه شناخت موقعیت، شناخت سخن،‌ شناخت مخاطب، شناخت شبهه.»(30)

خـطبه‌ نـماز جمعه

جایگاه «خطبه‌ها» در نماز جمعه از اهمیت و تأثیرگذاری ویژه‌ای برخوردار است و به همین خاطر باید از شرایط و ویژگی‌هایی برخوردار باشد. رهبر مـعظم انـقلاب در ایـن موضوع‌ مهم می‌فرماید:

«در خطبه‌ها اولاً محتوا را باید در نظر داشت... محتوای خطبه‌ها چـیزی باشد که هر کس پای آن نشست، وقتی بلند شد احساس کند چیزی نصیبش شده یا یک‌ مطلب‌ علمی، یـا یـک مـطلب اعتقادی، یا یک فهم سیاسی... یا توجه و ذکر خدا، یا ایـنکه قـطره اشکی از چشم او جاری شود. احساس کند چیزی به دستش آمده... و این،‌ احتیاج به کار و تلاش دارد.»(31)

ایـشان دربـاره انـدازه زمانی خطبه‌های جمعه می‌گویند:

«خطبه‌ها را هر چه بتوانیم کوتاه‌تر کنیم. بهتر اسـت. البـته در حـد لازم؛ مثلاً فرض‌ بفرمایید‌ اگر خطبه‌ها از حدود بیست دقیقه به اذان ظهر شروع بشود تـا بـیست دقـیقه بعد از اذان ـ یعنی حدود چهل دقیقه ـ فکر می‌کنم خیلی خوب باشد و کافی‌ هم‌ هست. در چـهل دقـیقه هم‌ خیلی‌ چیزها‌ می‌شود گفت. آن وقتی که مطالعه کرده باشیم و حرف آماده و دسـته‌بندی شـده بـاشد، راحت‌تر و زودتر مطلب را تمام‌ می‌کنیم.‌ وقتی‌ خطبه را طول می‌دهیم، خیلی از اوقات ناشی‌ از‌ این اسـت کـه مطلب در ذهنمان منظم و مرتب نیست... خطبه‌ها باید کوتاه باشد، تا مردم احساس نـکنند کـه‌ بـا‌ آمد‌ و رفت نماز جمعه روزِ جمعه‌شان تحت الشعاع قرار می‌گیرد‌ و همه‌اش صرف نماز جمعه می‌شود.»(32)

مقام مـعظم‌رهبری در سـخنی دیگر در باب خطبه‌ها اظهار می‌دارند:

«آنچه در‌ باب‌ خطبه‌های‌ نماز جمعه به نظرم مـی‌رسد ایـن اسـت که هر چه این‌ خطبه‌ها‌ کم حجم‌تر و پُرمغزتر باشد، بهتر است. نقطه مقابل این اسـت کـه خـدای نکرده حجم خطبه‌های‌ زیاد‌ و عمق و مغز آن کم باشد، که این یقینا جـاذبه را کـم‌ و احیانا‌ تبدیل به دافعه خواهد کرد.»(33)

هنر بزرگ خطیب جمعه

از نظر مقام معظم رهبری‌ هنر‌ بزرگ‌ خطیب جـمعه در ایـن است که نیازهای فکری و روحی مردم را بشناسد و با‌ پرسشهای ذهنی و فکری آنـها آشـنا باشد و در خطبه‌های نماز به همانها‌ بپردازد:

«نماز‌ جـمعه یـک مـنبر معمولی نیست که برویم از محفوظاتمان استفاده کـنیم. مـطلب باید نقد،‌ حاضر،‌ متین، قوی، مفید، مورد سؤال و مورد احتیاج باشد. ای بسا مـطلب عـلمی‌ خیلی‌ قوی‌ای‌ هم هست امـا مـورد نیاز مـردم نـیست؛ مـثلاً برود شبهه آکل و مأکول را در‌ نماز‌ جـمعه مـطرح کند، یا یک مسأله فقهی یا حقوقی که مورد نیاز‌ مردم‌ نـیست؛‌ ایـن فایده‌ای ندارد. هنر بزرگ امام جـمعه این است که مـطلب مـورد نیاز مردم را‌ بشناسد‌ و استفهام‌های مـردم را بـداند. میدان بدهید مردم سؤال کنند و به ستاد‌ نماز‌ جمعه نامه بنویسند و نظراتشان را بـگویند... و شـما هم بروید خوب مطالعه کـنید، اگـر شـبهه‌ واردی‌ است،  بـیان کـنید. اگر به هر حـال مـطلب احتیاج به تبیین دارد،‌ تبیین‌ کنید. استفهام مردم را باید به دست‌ آورد.‌ از‌ این سؤالات باید فـهمید مـردم دنبال چه‌ هستند.»(34)

ایشان در بیانی دیگر دربـاره مـحتوای خطبه‌ها می‌فرمایند:

«مـطلب بـاید قـوی باشد، مستند‌ باشد،‌ مـنطقی باشد، قانع کننده باشد‌ و متناسب با‌ نیاز.‌ این‌ می‌شود آن مطلب درست و قوی.»(35)

شیرین‌ سخن گفتن، بـُعد دیـگری است که باید در خطبه‌ها رعایت گردد:

«نـماز‌ جـمعه‌ بـاید بـه طـور طبیعی شیرین بـاشد.‌ مـن و شما خودمان‌ هم‌ اگر چنانچه دیدیم کسی شیرین‌ حرف‌ نمی‌زند، پای صحبتش نمی‌نشینیم. این شیرین حرف زدن را بـاید آمـوخت. بـعضی‌ها طبیعتا‌ این‌ جورند. بعضی که این جـور‌ نـیستند،‌ بـایستی‌ سـعی کـنند بـرای‌ یادگرفتن‌ این قضیّه. یکی از‌ راههای‌ شیرین واقع شدن نماز جمعه، کوتاه‌بودن آن است.»(36)

اهداف خطبه‌ها

خطبه‌های نماز جمعه از‌ چنان‌ اهمیتی برخوردار است که رهبر معظم‌ انقلاب‌ در مناسبت‌های‌ گوناگون‌ با‌ بـیانات مختلف و از‌ زوایای متفاوت بر آنها تأکید می‌ورزند:

«در خطبه‌های نماز جمعه، هدف اول این باشد که‌ ایمانها‌ تقویت شود؛ دیگر اینکه اندیشه‌ها و فکرها‌ قوی‌ و تقویت‌ شود؛ سوم اینکه‌ خطوط‌ اصلی سیاست و موضع‌گیری نـظام اسـلامی برای مردم درست تشریح و تبیین شود، چهارم اینکه اخلاق‌ فاضله‌ در‌ بین مردم ریشه بدواند و آخر اینکه‌ همدلی‌ و اتحاد‌ و اتفاق‌ کلمه در بین مردم روز به روز قوی‌تر شود. براین اساس باید مـطالب خـطبه‌ها تنظیم و حتی الفاظ انتخاب شود.»(37)

محتوای خطبه‌ها

امام جمعه تهران که در‌ سخنوری زبانزد عام و خاص‌اند، علاوه بر اهداف خطبه‌ها، در تشریح محتوای لازم خطبه‌ها نیز نکات قـابل تـوجهی ارائه کرده‌اند:

«آنچه که ما تـصور مـی‌کنیم در خطبه‌ها باید اصول‌ کار‌ باشد و هر چه می‌گوییم بایستی بر محور این اصول باشد، چند چیز است... در درجه اول تقوا و ذکر و توجه به خداست. خـطبه بـایستی واقعا مردم را‌ به‌ یـاد خـدا بیندازد. نصیحت در خطبه‌ها چیز لازمی است. البته تبیین و توجیه مسائل و بیان فلسفه احکام وعقاید و اینها چیزهای خوبی‌ است،‌ اما هیچکدام جای موعظه را‌ نمی‌گیرد...‌ لذا شما می‌بینید که در خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) و نبیّ اکرم(ص) و آنـچه کـه از ائمه(ع) نقل شده، همین معانی هست: از آتش دوزخ بترسید،‌ به‌ نعیم الهی در بهشت‌ رغبت‌ پیدا کنید، دروغ نگویید، غیبت نکنید، فتنه‌انگیزی نکنید، ناشکری نکنید، تفتین نکنید و دلها را به هم بد نکنید؛ ایـنها نـصایح است. اگـر یک روایت اخلاقی از معصوم خوانده و بیان‌ بشود، بهتر است. پس خطبه‌ها را نباید خالی از این چیزها گذاشت، و لو به انـدازه کم. دومین چیزی که حتما باید در خطبه‌ها باشد واز خطبه‌ها در بیاید، روح‌ امـید‌ و آرامـش‌ و سکون و سکینه است. خطبه‌ای که مردم را ناامید کند، چه ناامید از رحمت الهی و چه ناامید از آینده کشور، خـطبه ‌ ‌بـدی است. یک عیب و یک‌ ایراد‌ رانباید آن قدر بزرگ کنیم که مردم بگویند عـجب! پس هـمه چـیز از دست رفت! خطبه باید ‌‌به‌ مردم امید ببخشد. اگر امید نبود، حرکت نخواهد بود... بـحمدالله صلاح غالب بر‌ همه‌ امور‌ است. حالا اگر در گوشه و کنار علامتی از فساد دیـده شد، آیا انسان هـمه‌ ایـن بشایر امید را ندیده بگیرد!؟ این واقعا جفاست، و ناشکری نعمت الهی‌ است. ... چیز دیگری‌ که‌ در خطبه‌ها باید وجود داشته باشد، این است که حالت قدردانی و غنیمت شماری نظام اسلامی در مردم تقویت بـشود. این همان کشوری است که بدترین مظاهر فساد غربی را گرفته‌ بود و در دورترین مناطق کشور ـ چه برسد به تهران ـ آنها را روز به روز تقویت می‌کرد. امروز در این کشور، گناه و فسق منکر است... البته شـما تـوقع‌ نداشته‌ باشید که در خفا هم گناه نباشد، چون در زمان پیغمبر و امیرالمؤمنین هم چنین توقعی نبود. نکته دیگری که باید در خطبه‌های نماز جمعه پیش بیاید، تحریض بر‌ همکاری‌ عمومی مردم و کمک بـه امـور عمومی کشور است... نکته دیگری که لازم است در خطبه‌های نماز جمعه، وجود داشته باشد؛ یعنی مجموعا از خطبه‌ها بربیاید، عبارت است از‌ روح‌ نظم و انتظام و انضباط در مردم، نظم‌پذیری یعنی آن حالت فرمانبرداری از مـرکزیت نـظام و همکاری با مسؤولین کشور. حالت سرکشی و بی‌اعتنایی به مقررات و رفض قوانین‌ کشور‌ و این چیزها نباید در بین‌ مردم‌ و در خطبه‌های جمعه به وجود بیاید. عکس آن باید به وجود بیاید که حـالت اسـتسلام در مـقابل قوانین، مقررات، نظامات عمومی‌ و اینهاست.»(38)

مـسائل جـامعه و جهان

آگـاه کردن شرکت کنندگان‌ در‌ نماز جمعه نسبت به مسائل روز و آنچه پیرامون آنها می‌گذرد، از محورهای اصلی خطبه‌های جمعه می‌باشد. رهبر معظم‌ انقلاب‌ در‌ ایـن رابـطه می‌فرمایند:

«نـکته دیگری که در باب نماز جمعه‌ وجود دارد و همه آقـایان مـحترم به آن توجه دارند... مسأله جریان‌های سیاسی و اخبار دنیا و اخبار‌ جامعه‌ است‌ که باید امام جمعه آنها را به مردم بـگوید و آنـها‌ را‌ مـطلع کند؛ این بخشی از همان تبیین و بلاغ است. مردم اگر نـدانند جریان‌های محیط برآنها‌ چیست،‌ ممکن‌ است دچار مشکل شوند. امروز با توسعه صداها و بوق‌های تبلیغاتیِ دنیا،‌ این‌ مـشکل‌ بـه مـراتب بیشتر است. مردم باید بدانند در دنیا و پیرامون و جامعه آنها‌ چه‌ مـی‌گذرد‌ و هـدف چیست. ائمه جمعه با بلاغت، آگاهی، بصیرت و پختگی، این توفیق را‌ پیدا‌ کنند که این مسائل را بـرای مـردم بـیان کنند تا آنها نسبت به‌ مسائل‌ کشور‌ دچار ابهام نشوند. بنابراین، نـماز جـمعه ذو ابـعاد است، هم به مسائل اعتقادی و اخلاقی‌ و هم به مسائل سیاسی و مسائل مربوط به زنـدگی مـردم می‌پردازد.»(39)

پی‌نوشت‌ها

1.‌ گـزیده‌ای‌ از سخنرانی مقام معظم رهبری مورخ 7/3/69، در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور.

2.‌ همان.

3. بخشی از سخنرانی معظم له ، در نـهمین گردهمایی سراسری ائمه جمعه،‌ در‌ تاریخ‌ 28/6/72

 4. همان.

5. سخنرانی در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور، 15/7/81

 6. همان، 14/7/82

 7.‌ همان.

8. بـیانات در دیـدار اعـضای ستادهای نماز جمعه سراسر کشور 5/5/81

 9.‌ حکم‌ انتصاب اعضای شورای دبیرخانه مرکز ائمّه جمعه سـراسر کـشور ـ 7/11/68

 10. بیانات در نهمین گردهمایی‌ ائمه‌ جمعه سراسر کشور ـ 28/6/72

 11. هزارمین خطبه نماز جمعه تهران ـ 8/8/77

 12. بـیانات در نـهمین گـردهمایی سراسری ائمه‌ جمعه‌ ـ 28/6/72

 13. بیانات در دهمین گردهمایی ائمه‌ جمعه‌ سراسر کشور ـ 21/6/73

 14. هزارمین خطبه نماز جمعه تـهران ـ 8/8/77

 15.‌ همان.

16. خـطبه نماز جمعه تهران،‌ 26/1/79

 17. سخنرانی‌ در‌ دیدار‌ با ائمه جمعه سراسر کشور ـ 7/3/69

 18. همان.

19. سخنرانی در هـفتمین گـردهمایی ائمـه جمعه سراسر کشور ـ 25/6/70

 20. همان.

21. همان.

22. بیانات‌ در دیدار اعضای سمینار‌ ائمه‌ جمعه 31/6/71

 23. بیانات در‌ نهمین‌ گردهمایی سراسری ائمه جـمعه، 28/6/72

 24. بـیانات در دهـمین گردهمایی ائمه جمعه سراسر‌ کشور،‌ 21/6/73

 25. همان.

26. همان.

27.‌ بیانات‌ در نهمین گردهمایی‌ سراسری‌ ائمه جمعه، 28/6/72

 28.‌ بـیانات‌ در دهـمین گردهمایی ائمه جمعه سراسر کشور ـ 21/6/73

 29. همان.

30. بیانات در‌ دیدار‌ با ائمه جمعه سراسر کشور ـ 11/7/79

 31. بیانات‌ در‌ دیدار‌ گروهی از ائمـه جـمعه‌ جدید شهرستانها، 2/12/79

 32. همان.

33. بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور ـ 15/7/81

 34. بیانات در نهمین گـردهمایی سـراسری‌ ائمه‌ جمعه‌ ـ 28/6/72

 35. همان.

36.‌ همان.

37. بیانات در دیدار ائمه جمعه سـراسر کـشور ـ 16/7/80

 38. بـیانات در دهمین گردهمایی ائمه‌ جمعه‌ سراسر‌ کشور ـ 21/6/73

 39. بـیانات در دیـدار‌ ائمه‌ جمعه‌ سراسر‌ کشور‌ ـ 15/7/81

پایان مقاله

این مطلب را به اشتراک بگذارید :