■ آثار و ادبیات نماز
دکتر محمدرضا شرفی استادیار دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسـلامی ایـران، دارای بـیشتر از 20 سال سابقه فعالیت در امور فرهنگی و 13 سال نیز در دانشگاه به تدریس و تحقیق پرداخته است. وی که دانـش‌آموخته رشته روانشناسی است، تاکنون 8 عنوان کتاب دربارة مسایل اجتماعی و تربیتی، طرز رفتار بـا کودکان و مسایل جوانان و تـاریخ و فـلسفه تعلیم و تربیت منتشر ساخته است. یکی دیگر از آثار ایشان «تأثیر نماز در زندگی همسران جوان» است که در سال 1377 از سوی ستاد اقامه نماز منتشر شد.
این استاد دانشگاه دربارة جایگاه و ابعاد اجتماعی و تربیتی فـریضه نماز، کارکرد آن در سالم‌سازی فضای فکری، روحی و روانی افراد جامعه به خصوص جوانان و راهکارهای مؤثر ترویج فرهنگ نماز و برخی مسایل دیگر با همکارانمان در فصلنامه نیایش، گفت و گویی انجام داده اند که حاصل آن فـراروی شـماست.
فریضه سترگ نماز دارای جایگاه و اهمیت اجتماعی و تربیتی ارزشمند و مهمی است. در ابتدای بحث دربارة اهمیت و منزلت این جایگاه توضیح بفرمایید.
دکتر شرفی: نماز از بُعد اجتماعی دارای جایگاه ارزنده‌ای است، زیرا روابط و مناسبات انـسان‌ها بـا یکدیگر و ماهیت و جهت‌گیری جامعه را مشخص نموده و کیفیت ویژه‌ای به آن می‌بخشد، لذا اگر انسان رابطه خود را با خداوند، به خوبی تنظیم و تصحیح کرد، موفق به تنظیم و بهبود رابطه‌اش با سـایر انـسان‌ها خواهد شد. در روایت از امام معصوم علیه‌السلام آمده است که اگر آدمی رابطه خود را با خداوند اصلاح کرد، خداوند رابطه او را با دیگران اصلاح خواهد نمود. از این عبارت نتیجه می‌گیریم کـه چـون نـماز تجلی رابطة مطلوب خالق و مـخلوق اسـت، مـوجب مطلوبیت روابط اجتماعی مردم با یکدیگر خواهد شد.
در آیه شریفه قرآن کریم نیز آمده: «الّذین ان مکّنّاهم فی الارض اقاموا الصّلوة و آتـوا الزّکـوة.» یـعنی آنان که خدا را یاری می‌کنند، کسانی هستند کـه اگـر آنها را در روی زمین، تمکین و اقتدار دهیم، نماز را به پا می‌دارند و زکات به مستحقان می‌دهند. لذا می‌توان گفت بندگان خدا دارای این ویژگی هـستند کـه بـه محض دستیابی به توانایی در جامعه اقامه نماز می‌کنند و این امـر را بر هر کار دیگری مقدم می‌دارند.
اما در پاسخ به بخش دیگر سؤال شما، یعنی بُعد تربیتی نماز، می‌توان نـماز را هـمچون مـنشوری کثیرالاضلاع تصور نمود که از هر وجه به آن بنگریم، جلوة خـاصی دارد. بـه عنوان نمونه می‌توان به این ویژگی بسنده کرد که نماز موجب ایجاد و تثبیت عزت نفس آدمـی مـی‌شود؛ زیـرا نمازگزاری که در پیشگاه خدا به عبادت می‌پردازد، درحقیقت با نفی عبودیت غـیر خـدا و گـردن نهادن به عبودیت خدا، به این رابطه معنا می‌بخشد. مضمون کلامی از امیرالمؤمنین علی عـلیه‌السلام نـیز اشـاره به همین امر دارد. آن‌جا که حضرت می‌فرمایند: اسلام آمده است تا انسان را از بندگی غـیر خـدا به بندگی خدا دعوت کند و یا حضرت در کلامی دیگر به رابطه عزت نـفس و بـندگی خـدا اشاره می‌نمایند: «شرف المؤمن ایمانه و عزّه لطاعته» (غررالحکم - ص 445) یعنی فضیلت و ارزش انسان باایمان همان ایـمان بـه خدا و عزت او در اطاعت از اوامر خداست.
در مبحث کارکردهای اجتماعی و تربیتی نماز همچنین می‌توان به مـوضوع نـقش ایـن عبادت در سالم‌سازی فضای فکری، روحی و روانی افراد جامعه به ویژه جوانان اشاره کرد. در این زمـینه هـم توضیح بفرمایید.
دکتر شرفی: برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید به مـعنا و مـفهوم «اقـامه نماز» توجه نمود. این کلمه معمولاً به «برپا داشتن نماز تعبیر می‌شود ولی حضرت آیت‌الله جـوادی آمـلی در تـفسیر موضوعی قرآن در ذیل آیه سوم سوره بقره «و یقیمون الصّلوة» و نظایر آن می‌نویسد:
«معنای اقـامه نـماز آن است که نماز قائم می‌شود بین انسان و زشتی‌ها و بدی‌ها؛ به تعبیر دیگر نماز، قیّم شؤون انـسان مـی‌شود و کسی که نماز «قیّم» او شود، به آلودگی‌ها و زشتی‌ها گرایش پیدا نمی‌کند. لذا اگـر جـامعه و به ویژه نسل جوان به نماز اقـبال نـمود و نـماز را با روح و جان آن اقامه کرد، دیگر انـحرافات اخـلاقی در او راه نخواهد یافت. البته آیه دیگر قرآن کریم: انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء والمـنکر نـیز دلالت بر تأثیر بازدارندة نـماز از زشـتی‌ها و منکرات اسـت. البـته ایـن امر منوط به اذکار نماز، حـضور قـلب در نماز، رعایت وقت فضیلت نماز و پایبندی نمازگزار به این عهد و میثاق‌هایی اسـت کـه با خداوند منعقد نموده است.»
نقل شـده است جوانی از انصار نـمازهای خـود را با پیامبر صلی‌اللّه علیه وآله و سـلم بـه‌جا می‌آورد؛ اما مرتکب برخی گناهان می‌شد. به پیامبر صلی‌اللّه علیه و آله و سلم اطلاع دادنـد. حـضرت فرمودند: به زودی نمازش او را از گناهان بازمی‌دارد.
پس از چـندی آن جـوان از گـناهان کناره گرفت و دیـگر مـرتکب گناه نشد. حضرت فـرمودند: دیـدید به شما گفتم که نمازش او را از اعمال بدش بازخواهد داشت.
به نکته‌ای دربارة نقش نماز در بـازداشتن جـوان از گناه اشاره فرمودید. حال این سـؤال پیـش می‌آید کـه چـه عـواملی در گرایش نسل جوان بـه دینداری و نماز مؤثر است؟
دکتر شرفی: بله، البته در این زمینه عوامل فراوانی وجود دارد که به بـرخی از آنـ‌ها اشاره می‌کنم:
1 - پشتوانه نماز و سایر عبادات، اعـتقادات مـحکم و پابـرجاست. اگـر نـسل جوان از حیث اعـتقادی و بـاورهای دینی، ساخته شوند و بینش صحیح و مستدلی در این مورد داشته باشند به طور طبیعی به لوازم و پیامدهای آنـ‌ها نـیز کـه نماز و نیایش است، روی می‌آورند.
2 - تقویت شناخت و معرفت نـسل جـوان نـسبت بـه نـماز، آثـار اقامه و آثار ترک نماز و نقش محوری نماز نسبت به سایر عبادات می‌تواند منجر به پایبندی بیشتر به نماز شود.
3 - استفاده از زبان و بیان هنر و ادبیات در ترسیم جذبه‌ها و جلوه‌های نـماز به ویژه از زندگی بزرگان و فرزانگان به صورت نمایشنامه، تئاتر، فیلم و میان پرده‌های نمایشی می‌تواند در عینی ساختن آثار این عبادت بنیادین، درنتیجه
گلستان قرآن » شماره 79 (صفحه 33)
________________________________________
جذب جوانان مؤثر و سودمند تلقی شود.
4 - نسل جوان امروز همان کـودکان و دانـش‌آموزان سال‌های پیشین خانواده‌ها و مدارس هستند که مهم‌ترین سال‌های رشد و بالندگی خویش را در کنار خانواده‌ها و والدین گذرانیده و پس از آن در مدرسه و در کنار معلمان و مربیان آن را تداوم بخشیده‌اند. منظور اشاره به این واقعیت است که اگـر خـانواده‌ها و نیز مربیان و معلمان شیوه‌های جذاب و زنده‌ای را برای آشنایی کودکان و نوجوانان با نماز، به کار گیرند، آنها در سنین جوانی علاقه و گرایش بیشتری به نـماز نـشان داده و آن را حفظ خواهند کرد. همچنین آشـنا نـمودن والدین و مربیان با طرح‌ها و روش‌های جذاب و پرکشش دربارة نماز، می‌تواند تأثیر بسزایی در این امر داشته باشد.
موضوع مهم دیگری که مطرح است جایگاه و کارکرد فـرایض دیـنی و مذهبی در علوم روانشناختی و تـربیتی اسـت. برای این فریضه چه شأن و جایگاه و کارکردی در علوم فوق در نظر گرفته شده است؟
دکتر شرفی: کارکرد فرایض دینی و مذهبی در علوم روانشناختی و تربیتی در دو مقولة زیر قابل بررسی است:
1 - بررسی آثار، پیامدها و تبعات ایـنگونه فـرایض از منظر علوم روانشناختی و تربیتی؛ نظیر مطالعه در آثار روانشناختی نماز، عبادت، نیایش و نظایر آنها با دیدی جدید، ابتکاری و جذاب.
2 - جست‌وجو و تفحص در زمینه راهکارهای مؤثر و پیشنهادی دین و فرایض دینی در حل معضلات و مشکلات جـامعه مـعاصر؛ نظیر افـسردگی، اضطراب، استرس و خودکشی به ویژه آن دسته از مشکلات پیچیده‌ای که علوم روانشناختی و تربیتی هنوز نتوانسته پاسخ قاطعی بـرای آنها بیابد.
هم اکنون فرایض دینی و انجام عبادات مذهبی در غرب چه جـایگاهی دارد و خـلا مـعنویت در جهان غرب چه تأثیرهای سوئی را بر جای نهاده است؟
دکتر شرفی: هم اکنون علی‌رغم دوره فترت دینی و مذهبی کـه از دوران نـوزایی (رنسانس) در غرب به وجود آمد و به تعبیر یکی از نویسندگان نامدار «فردریک مایر» کـمربند ایـمانی کـه به دور کره زمین پیچیده شده بود پاره شد و عصر «لائیک» آغاز گردید و تا سال‌های اخیر نـیز این وضعیت، کم‌و بیش درغرب حاکم بود؛ ولی از چند سال گذشته به این طـرف گرایش آشکار و مشهودی بـرای بـازگرداندن دین به جایگاه اصلی خویش در غرب مشاهده شده است و شعار «خدا برمی‌گردد» در غرب شعار آشنایی است.
ظهور پدیده‌های نوینی نظیر گرایشهای عرفانی، غور باطن (مراقبه متعالی) و ارج عارفانه و نیز بررسی تطبیقی مکاتب عـرفانی در اروپا و غرب نشانه‌های امیدبخشی برای بازگشت غرب به دینداری و دین‌باوری است. مسؤولیت ما و نهادهای تبلیغی و ارشادی جامعه اسلامی این است که بتوانیم به گونه‌ای مؤثر و جذاب زمینه‌های شناختی و معرفتی و عرفانی حکمت و فـرایض اسـلام را به زبان‌های زنده دنیا ترجمه و عرضه نموده و پاسخ منطقی و مؤثری به نیازهای عصر حاضر بدهیم. به عنوان مثال امروزه در غرب بحران افسردگی و تمایل به خودکشی در میان بخشی از جوانان مشاهده مـی‌شود. اگـر تأثیر نماز در کاهش و درمان افسردگی و نیز تقویت میل به زندگی به خوبی تبیین شود و می‌توان امیدوار بود که این رسالت از جانب ما ایفا شده است.
برخی از صاحب‌نظران این طور مـطرح مـی‌کنند که علل وادادگی و روی‌گردانی جوانان از دین و فرایض دینی تناقض گفتار و رفتار متولیان سیاسی، مذهبی و سیاست‌زدگی مبلّغان دینی است. نظیر شما دراین‌باره چیست؟
دکتر شرفی: با این نظر شما به عـنوان عـامل «اقـتضا» موافقم، نه به عنوان عـلت تـامّه، زیـرا این مسأله تنها عامل روی‌گردانی جوانان از مسایل مذهبی نیست؛ بلکه در کنار آن می‌توان به پدیده‌هایی نظیر مصرف‌گرایی، تجمل‌پرستی و رقابت‌های مادی و نظایر آنـ‌ها نـیز اشـاره کرد.
یا غفلت والدین از تربیت دینی و مذهبی فرزندانشان و اکـتفا نـمودن به مسایل مادی و حداکثر تحصیلی آنان نیز از جمله عوامل و اسباب ایجاد این مسأله است.
- وابستگی و تعلق خاطر کودکان و نوجوانان و جـوانان بـه رسـانه‌های گروهی به ویژه رسانه‌های تصویری و ناتوانی این رسانه‌ها در انتقال مـعرفت و جاذبه دینی به نسل حاضر و بالعکس تلاش برخی رسانه‌ها در جهت دلبسته نمودن کودکان و نوجوانان و جوانان به محصولات فـرهنگی غـرب و نـیز فقدان ادبیات دینی برای کودکان و نوجوانان و جوانان از جمله علل این دیـن‌گریزی یـا دوری از معنویت و کم‌توجهی و بی‌توجهی به نماز است.
فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی موجود دربارة نماز را چگونه ارزیابی می‌کنید و چـه مـوضوعات و مـباحثی را برای پژوهش اولی'''' می‌دانید؟
دکتر شرفی: به نظر من فعالیت‌ها و کارهای پژوهشی دربـارة نـماز واقـعاً مکفی نبوده و نیست؛ بلکه خلا زیادی در این زمینه احساس می‌شود.
موضوعاتی که در اولویت قرار دارنـد عـبارتند از:
1 - بـررسی نگرش شناختی و معرفتی نسل جوان نسبت به مسأله نماز. به تعبیر دیگر نماز در مـنظر جـوانان چه جایگاهی دارد.
2 - بررسی علل ناکارآمدی دروس تعلیمات دینی، بینش اسلامی و معارف اسلامی در عملکرد و رفـتار دیـنی نـسل حاضر یا به عبارت دیگر موضوع عدم تناسب خطاب‌ها و پیام‌ها با مخاطبان مورد بـررسی قـرار بگیرد.
3 - بررسی نگرش ائمه جماعات مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها نسبت به عوامل جذب و دفع نـسل
گلستان قرآن » شماره 79 (صفحه 34)
________________________________________
جوان بـه نـماز به ویژه نماز جماعت. البته دفع نسل جوان به نماز جماعات مدارس و مراکز آموزشی، مـستقیماً بـا این مسأله در ارتباط هستند.
4 - اولویت دیگر در این زمینه آن است که آثار و ادبیات نـماز مـورد بـررسی و دقت نظر قرار بگیرد. تا به این سؤال پاسخ داده شود که مجموعه موجود تا چـه حـد تـوانسته به نیازهای جامعه پاسخ بدهد و دلایل استقبال یا عدم استقبال جامعه از آثـار مـنتشر شده دربارة نماز چیست؟
آقای دکتر سؤال دیگری که مطرح است این است که نهادهای تعلیمی و تـربیتی از جـمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش و ترویج نماز چه نقشی دارند و چه راه‌کارهایی دراین‌باره تـوصیه می‌نمایید؟
دکـتر شرفی: نهادها و مراکز آموزشی و تعلیمی نقش بـسیار مـهمی در اشـاعه و گسترش فرهنگ نماز در میان نسل جوان و نـوجوان بـرعهده دارند. لذا در این زمینه می‌توان به راهکارهای زیر اشاره کرد:
- ایجاد جذابیت در مدرسه، کلاس درسـ و شـخصیت معلمان و مربیان ایجاد جذابیت در رفـتار مـعلمان دینی، قـرآن وامـور تربیتی.
- تـقویت و تجهیز و توسعه نمازخانه‌های مدارس و رسیدگی بـه آنـ، در این زمینه برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مدارس دارای نمازخانه نسبت به مـدارس فـاقد نمازخانه از مشکلات رفتاری واخلاقی کمتری بـرخوردار بوده‌اند.
- امامان جماعات مدارس و دانـشگاه‌ها بـاید بیش از گذشته با روحیات و نـیازهای روحـی و روانی کودکان و نوجوانان آشنایی داشته و مخاطب خویش را به درستی بشناسند.
- باید از زبان داستان، ادبـیات و فـیلم در به تصویر کشیدن آثار نـماز و عـبادات در زنـدگی دنیوی و اخروی مـتناسب بـا شرایط سنی مخاطبان بـهره جست.
- تـشریح حالات جذاب ومعنوی بندگان و نمازگزاران خاص خدا هنگام نماز برای مخاطبان
- حضور کلیه هـمکاران واحـدهای آموزشی در نماز اول وقت در نمازخانه مدارس بـه مـنظور الگوسازی بـرای دانش‌آموزان
- هـمچنین بـخشی از موضوعات آموزش خانواده‌ها در مـدارس به مسأله نماز و چگونگی اهتمام والدین به آن و تأثیر آن در جذب دانش‌آموزان اختصاص یابد.
به عنوان آخرین سـؤال بـفرمایید موضوع کتاب «نقش نماز در زندگی زوجـ‌های جـوان» چـیست و مـحتوای آن شـامل چه مطالبی است؟
دکـتر شـرفی: نماز واکنش موجودی پرنیاز به درگاه خالق بی‌نیاز تعبیر کرده‌اند و آنگاه که انسان با همة نـیازهایش گـام در وادی زنـدگی مشترک می‌نهد، از یک سوی نیازهای او مضاعف مـی‌شود و از دیـگر سـوی آرمـانها و انـگیزه‌هایش نـیز متحول می‌گردد. زوج‌های جوان و موحد خود را پیوسته با این پرسش‌ها روبه‌رو می‌بینند که هم اکنون، نماز چه نقشی بر زندگی جوان و نوپای آنها می‌زند و تا کجا مـی‌توانند مرزهای زندگی خود را بر مبنای نماز به درستی ترسیم نمایند؟
درحقیقت نماز به کدام یک از نیازهای جدی عصر آنان پاسخ می‌دهد؟
این اثر در قالب داستانی لطیف و ساده که زندگی جدید زوج جوانی را بـازگو مـی‌کند، بر آن است که علاوه بر ترسیم روابط مطلوب دو دانشجوی جوان که پیمان زندگی مشترک بسته‌اند، به چگونگی تأثیر نماز بر روابط و مناسبات آنان بپردازد و در فضایی صمیمی، معنوی و دوست‌داشتنی مـحفل بـحث و گفت‌وگویی تشکیل دهد و مطالب را از زبان دوستانی همدل عرضه کند. دوستانی که دغدغه عظیم انسان کامل وجودشان را آکنده از شور و علاقه برای رسیدن به قـرب حـق نموده است.
سپاسگزاریم از اینکه در این گـفت‌وگو شـرکت کردید.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
