شب خيز كه عاشقان به شب راز كنند

گرد در بام دوست پرواز كنند

 هرجا كه دري بود به شب بسته شود

اِلّا در دوست را كه شب باز كنند(1)

 تهجد و شب زنده داري و دعا و مناجات در شبها سكّويي است كه انبياء و اولياء و صُلحاء از آنجا تا بي نهايت پرواز كرده اند و مقرّبان درگاه ربوبي هر چه دارند، از شب زنده داريها و مناجاتهاي شبانه دارند.

 اگر پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله به مدال ختم رسالت دست يافت، زمينه اصلي آن را شب نشينيهاي غارِ حرا و گريه هاي شبانه او فراهم مي كرد كه:

 اربعين ها گريه و زاري كند

 بهر آنكه روح را صافي كند

 نيمه شب ها با خدايش راز كرد

خود رها از دست نفس و آز كرد

 هر كس مي خواهد رهرو راستين رسول حق باشد و او را در زندگي اسوه خويش بداند كه "لَكُمْ في  رَسُولِ اللَّهِ اُسْوْةٌ حَسَنَةٌ"؛(2) "براي شما در [روش ] رسول خداصلي الله عليه وآله سرمشق نيكويي است." لازم است تهجد و شب زنده داري را در زندگي خويش روش و منش خود قرار دهد و با آن خو بگيرد. امام صادق عليه السلام فرمود: "عَلَيْكُمْ بِصَلاةِ اللَّيْلِ فَاِنَّها سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ؛(3) بر شما باد به نماز شب؛ زيرا نماز شب سنّت پيامبر شماست."

 تاكِ خويش از گريه هاي نيمه شب سيرآب دار

كز درون او شعاع آفتاب آيد برون

 ذرهّ اي بي مايه اي ترسم كه ناپيدا شوي

پخته تر كن خويش را تا آفتاب آيد برون

 درگذر از خاك و خود را پيكر خاكي مگير

چاك اگر در سينه ريزي، ماهتاب آيد برون

 گر به روي تو حريم خويش را در بسته اند

سر به سنگ آستان زن، لعل ناب آيد برون(4)

 آنچه پيش رو داريد. نگاهي است گذرا به سيره پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در شب زنده داري و مناجات و دعا.

 قرآن و توصيه به نماز شب

 قرآن كريم در دو بخش نماز شب را مورد سفارش قرار داده است:

 بخشي از آيات، مخصوص شخص پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله است كه خداوند نماز شب را بر آن حضرت در همان اوائل بعثت واجب فرموده و آثار ويژه آن را براي حضرت بيان كرده است، مانند:

 1. "يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً"؛(5) "اي جامه به خود پيچيده! شب را جز كمي، به پاخيز! نيمي از شب را يا كمي از آن كم كن يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با تأمّل بخوان!"

 اي مزمّل خيز در آناي ليل

بهر راز و ذكر همگام سهيل

 نيمه شبها با خدايت راز كن

خود رها از دست نفس و آز كن

 آن گاه راز لزوم شب بيداري را اين مي داند كه بتواند قرآن را تحمل كند و در برابر مشكلات فراوان مقاوم و استوار بار آيد: "إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً * إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً"(6)؛ "[چرا كه ]ما به زودي سخني سنگين را برتو القاء مي كنيم. مسلماً برنامه [عبادت ] شبانه پا برجاتر و با استقامت تر است و تو در روز تلاش مستمر و طولاني خواهي داشت."

 سبح (بر وزن مدح) در اصل به معناي حركت و رفت وآمد است و گاه به شنا كردن نيز اطلاق مي گردد؛ چرا كه حركات مداومي دارد. گويي جامعه انساني را به اقيانوس بيكراني تشبيه مي كند كه گروه كثيري در آن در حال غرق شدن مي باشند. امواج خروشانش به هر سو حركت مي كند. كشتيهاي سرگردان در آن پناهگاهي مي جويند و پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله تنها منجي غريق در اين دريا و قرآن و اهل بيت عليهم السلام كشتي نجات اين اقيانوس اند و اين شناگر بزرگ و اين منجي بشريت بايد با عبادات و نماز شبها خود را براي اين مأموريّت و رسالت عظيم روزانه آماده سازد.(7)

 2. "وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي  أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً"؛(8) "و [پاسي ]از شب را [از خواب برخيز] و تهجّد و نماز شب داشته باش! اين يك وظيفه اضافي براي توست تا پروردگارت تو را به مقامي در خور ستايش برانگيزد."

 گر مقام محمودت در دل بود

با مناجات و دعا حاصل بود

 "مقام محمود" چنان كه از لفظش پيداست، معني وسيعي دارد كه شامل هر مقامي كه در خور ستايش باشد، مي شود؛ ولي مسلّماً اينجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده اي است كه براي پيامبرصلي الله عليه وآله در سايه عبادتهاي شبانه و نيايش در دل سحر حاصل شده است. معروف در ميان مفسران اين است كه اين مقام، همان شفاعت كبراي پيامبرصلي الله عليه وآله است.(9)

 3. "وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً"(10) "و در شبانگاه براي او سجده كن و مقدار طولاني از شب او را تسبيح گوي!"

 و بخش دوم، آياتي است كه فضيلت تهجد و شب زنده داري و نماز شب را براي عموم بيان كرده است كه در اين زمينه نيز به نمونه هايي اشاره مي شود:

 1. تمجيد از شب زنده داران: در قرآن كريم مي خوانيم: "تنها كساني به آيات ما ايمان مي آورند كه هر وقت اين آيات به آنها يادآوري شود، به سجده مي افتند و تسبيح و حمد پروردگار شان را به جاي مي آورند و تكبر نمي كنند: "تَتَجافي  جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ"؛(11) "پهلوهايشان از بستر [در دل شب ] دور مي شود [و برپاخاسته رو به درگاه خدا مي آورند و] پروردگار خود را با بيم و اميد مي خوانند و از آنچه به آنها روزي داده ايم، انفاق مي كنند. هيچ كس نمي داند چه پاداشهاي مهمّي كه مايه روشني چشم [براي آنها] است، نهفته [و آماده شده است.] اين جزاء اعمالي است كه انجام مي دادند."

 2. صفت پرهيزكاران: "إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ ... كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ"؛(12) "به يقين پرهيزكاران در باغهاي بهشت و در ميان چشمه ها قرار دارند... آنها كمي از شب را مي خوابيدند و در سحرگاهان استغفار مي كردند."

 3. نشانه علم واقعي: "أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ"(13)؛ [آيا چنين كسي با ارزش است ]يا كسي كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قيام از عذاب آخرت مي ترسد و به رحمت پروردگارش اميدوار است؟ بگو: آيا كساني كه مي دانند با كساني كه نمي دانند، يكسان اند؟"

 اينكه قرآن كريم بعد از مطرح ساختن مناجات شبانه، مي فرمايد: "آيا كساني كه عالم هستند با آن كساني كه عالم نيستند يكسان اند؟" از اين تعبير، روشن مي شود كه نماز شب نشانه علم واقعي است.

 نماز شب در كلام حضرت ختمي مرتبت صلي الله عليه وآله

 الف. سفارش به نماز شب و تهجد

 1. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در وصيّتش به علي عليه السلام كه هرگز نماز شب را ترك نمي كرد، فرمود: "اُوصيكَ في  نَفْسِكَ بِخِصالٍ فَاحْفَظْها ثُمَّ قالَ اللَّهُمَّ اَعِنْهُ... وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ و عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ؛(14) تو را به اموري سفارش مي كنم، همه را حفظ كن! سپس فرمود: خداوندا! او را [بر انجام اين سفارشات ] ياري كن! تا آنجا كه فرمود: بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب!"

 2. در جاي ديگر فرمود: "خَيْرُكُمْ مَنْ اَطابَ الْكَلامَ وَ اَطْعَمَ الطَّعامَ وَ صَلَّي بِاللَّيْلِ وَالنَّاسُ نِيامٌ؛(15) بهترين شما كساني هستند كه خوش گفتارند، گرسنگان را سير مي كنند و در شب آن هنگام كه مردم در خواب اند؛ نماز مي خوانند."

 3. همچنين فرمود: "اَشْرافُ اُمَّتي  حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّيْلِ؛(16) اشراف و بزرگان امّت من حاملان قرآن و شب زنده داران هستند." و نيز فرمود: "ما زالَ جَبْرَئيلُ يُوصيني  بِقِيامِ اللَّيْلِ حَتَّي ظَنَنْتُ اَنَّ خِيارَ اُمَّتي  لَنْ يَنامُوا؛(17) آن قدر جبرئيل درباره نماز شب به من سفارش كرد كه گمان بردم نيكان امّت من هرگز نخواهند خوابيد."

 4. و فرمود: "عَلَيْكُمْ بِقِيامِ اللَّيْلِ فَاِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحينَ قَبْلَكُمْ وَ اِنَّ قِيامَ اللَّيْلِ قُرْبَةٌ اِلَي اللَّهِ وَ مَنْهاةٌ عَنِ الاِْثْمِ؛(18) بر شما باد به برپا داشتن نماز شب! به درستي كه نماز شب عادت نيكوكاران قبل از شماست و به راستي كه نماز شب نزديك كننده به خدا و بازدارنده از گناه است."

 ب. پاداش نماز شب

 سخنان حضرت در اين بخش بيش از آن است كه در بخشي از يك مقاله بگنجد، اما به عنوان نمونه، به دو روايت اشاره مي شود.

 1. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: "نماز شب وسيله اي است براي خشنودي خدا و دوستي ملائكه. نماز شب سنّت و روش پيامبران و نور معرفت و ريشه ايمان مي باشد. بدن را آرامش مي دهد و شيطان را خشمگين مي كند. سلاحي است عليه دشمنان و وسيله اي است براي اجابت دعا و قبول شدن اعمال. روزي انسان را توسعه مي دهد و شفيع بين ملك الموت و نمازگزار مي شود. در عالم قبر تا [روز] قيامت زائر نمازگزار خواهد بود. هنگامي كه قيامت برپا شود، نماز شب بر سرش سايه مي افكند، تاجي بر سر و لباسي بر بدنش مي باشد و در قيامت نور پيش رويش و حائل بين او و آتش دوزخ خواهد بود. براي مؤمن حجت او نزد خدا و وسيله سنگيني ميزان اعمال و حكم عبور بر صراط و كليد بهشت مي باشد؛ زيرا نماز تكبير و حمد و تسبيح و تمجيد و تقديس و تعظيم و قرائت و دعا... است."(19)

 2. همچنين آن حضرت فرمودند: "يا عَلِيُّ ثَلاثُ فَرِحاتٍ لِلْمُؤْمِنِ لُقَي الاِْخْوانِ وَالاِْفْطارُ مِنَ الصِّيامِ وَالتَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ؛(20) اي علي! سه چيز مايه انبساط خاطر و خوشحالي مؤمن است: ديدار دوستان، افطار كردن از روزه، و عبادت و شب زنده داري در پايان شب."

 تهجد و نماز شب در سيره پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله

 الف. قبل از بعثت

 چون محيط مكّه كفر اندود بود

هم درون كعبه شرك آلود بود

 مصطفي بيرون شدي از آن مكان

رو سوي غارِ حرا در آن زمان

 بهر آن كه روح را صافي كند

اربعين ها گريه و زاري كند

 غار "حِرا" نقطه عبادتگاه "امين قريش" بود. او شبها و روزهاي پيش از بعثت و رسالت را در آنجا سپري مي كرد و اين نقطه دور از غوغاي زمان و زمانه را به عنوان عبادتگاه خويش انتخاب كرده بود. تمام ماه رمضانها را در اين نقطه مي گذراند و در غير اين ماه نيز ايّامي را در آنجا سپري مي كرد و حتي همسر عزيزش مي دانست هر گاه حضرت به خانه نيايد، به طور قطع در غار "حراء" مشغول عبادت است و هر موقع كساني را دنبال او مي فرستاد، او را در آن نقطه در حال تفكر و عبادت پيدا مي كردند و او پيش از آنكه به مقام نبوت برسد، در باب دو موضوع بيشتر فكر مي كرد؛ فكري كه برترين عبادتها بود:

 1. اوراق و صفحات كتاب هستي را بررسي مي كرد و در سيماي هر موجودي نور خدا، قدرت خدا و اثر علم او را مشاهده مي كرد.

 2. درباره وظيفه سنگيني كه مي دانست به عهده او قرار خواهد گرفت و همين طور انحطاط و فسادي كه جامعه انساني آن روز را فراگرفته بود، فكر مي كرد.(21)

 و سرانجام وحي نيز در همان غارِ حراء بر او نازل گشت و محل عبادت او نقطه آغاز رسالتش شد. آري، عبادتها و مناجاتهاي شبانه، زمينه ساز رسالت و دريافت وحي گرديد.

 ب. در جبهه ها

 پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله نه تنها در دورانهاي عادّي و آرام، اهل مناجات و نماز شب بود، بلكه در سخت ترين لحظه ها و درگيريها نيز مناجات را ترك نمي كرد.

 از علي بن ابي طالب عليهما السلام نقل شده است كه فرمود: "شبي كه فرداي آن واقعه بَدْر رُخ داد، باران باريد و مادر زير درخت و سپرهاي خود پناه گرفتيم و رسول خداصلي الله عليه وآله شب را بيتوته كرد و نماز مي خواند و مردم را بر قتال دعوت مي كرد و در ميان ما تنها مقداد اسب سوار بود. در آن شب به هر كسي نگاه كردم، خفته بود، مگر رسول خداصلي الله عليه وآله كه در زير درختي نماز مي گزارد و گريه مي كرد تا اينكه صبح شد."

 ابن كثير مي گويد: "شب جنگ بدر، شب جمعه و شب هفدهم ماه مبارك رمضان سال دوّم هجرت بود و رسول خداصلي الله عليه وآله آن شب را در كنار درختي نماز مي گزارد و در سجده ذكر "يا حَيُّ يا قَيُّومُ" را مي گفت و تكرار مي كرد."(22)

 ج. در طول شبها

 اُمّ سلمه مي گويد: رسول اكرم صلي الله عليه وآله در نيمه شب هميشه اين چهار دعا را مي خواند و ناله مي كرد: "اَللَّهُمَّ لاتَنْزَعْ صالِحَ ما اَعْطَيْتَني  ابداً، اَللَّهُمَّ لاتُشْمِتْ بي  عَدُوّاً وَ لا حاسِداً اَبَداً، اَللَّهُمَّ لاتَرُدَّني  في  سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَني ، اَللَّهُمَّ لاتَكِلْني  اِلي نَفْسي  طَرْفَةَ عَيْنٍ اَبَداً؛(23) خدايا! آنچه از امور صالحه به من داده اي، باز پس نگير! بار خدايا! هيچ گاه دشمن مرا و آنهايي را كه نسبت به من حسد مي ورزند، شاد نكن! خدايا! از آن بدي كه نجاتم داده اي، دوباره به آن برم نگردان! خدايا! يك چشم به هم زدن مرا به خودم وامگذار!"

 گاه برخي از همسران پيامبر به آن حضرت اعتراض مي كردند كه چرا اين همه ناله و شب زنده داري مي كني و حال آنكه قرآن درباره شما فرموده: "لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ"(24) "تا خداوند گناهان گذشته و آينده ات را [كه به تو نسبت مي دادند] ببخشد." يعني كه عذاب و عقاب نداري. حضرت مي فرمود: مگر همه عبادتها و شب زنده داريها براي نجات از عذاب است، "اَفَلا اَكُونَ عَبْداً شَكُوراً؛(25) آيا نبايد من يك بنده شكرگزار باشم؟"

 د. در شعبان و رمضان

 پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در طول سال تهجد و نماز شب داشت، ولي در ماه شعبان و ماه مبارك رمضان عبادتش اوج مي گرفت. در دعاي ماه مبارك شعبان مي خوانيم: "شَعْبانُ الَّذي  حَفَفْتَهُ مِنْكَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ الَّذي  كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله يَدْأَبُ في  صِيامِهِ وَ قِيامِهِ في  لَياليهِ وَ اَيَّامِهِ؛(26) شعباني كه آن را با رحمت و رضوان خود پوشانده اي؛ شعباني كه شيوه رسول خداصلي الله عليه وآله در آن اين بود كه شب و روز آن را به قيام [به نماز] و روزه سپري مي كرد."

 امّا در ماه مبارك رمضان، مخصوصاً در شبهاي قدر، علي الخصوص در دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع مي كرد و به عبادت مي پرداخت. حضرت علي عليه السلام در اين باره فرموده است: "اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ كانَ يَطْوي فِراشَهُ وَ يَشُدُّ مِئزَرَهُ فِي الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ يُوقِظُ اَهْلَهُ لَيْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرينَ وَ كانَ يَرُشُّ وُجُوهَ النِّيامِ بِالْماءِ في  تِلْكَ اللَّيْلَةِ؛(27) رسول خداصلي الله عليه وآله [اين چنين ] بود كه رخت خواب خويش را جمع مي كرد و كمربندش را در دهه آخر از ماه رمضان محكم مي بست و هميشه اين گونه بود كه اهل و عيالش را در شب بيست و سوم بيدار نگه مي داشت و بر روي خواب رفتگان در آن شب آب مي پاشيد [تا از درك شب قدر و درك شب زنده داري محروم نشوند]."

 حتي در شبهاي بارندگي در حالي كه مسجد مدينه سقف نداشت، عبادت ديگران را با رفتار خويش وامي داشت كه در همان گل و باران بيدار باشند و نماز گزارند.(28)

 علي عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد: "فَلَمْ يَزَلْ يَعْتَكِفُ فِي الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّي تَوَفَّاهُ اللَّهُ؛(29) هميشه در دهه آخر ماه مبارك رمضان در حال اعتكاف بود تا آنكه از دنيا رفت."

پاورقــــــــــــــــــــي  ..........................

1) اقبال لاهوري.

2) احزاب/ 21.

3) من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 472.

4) اقبال لاهوري.

5) مزمل/ 1 - 4.

6) مزمل/ 5 - 8.

7) ر.ك: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 25، ص 177.

8) اسراء/ 79.

9) تفسير نمونه، ج 12، ص 231.

10) دهر/ 26.

11) سجده/ 16-17.

12) ذاريات/ 15 و 17 و 18.

13) زمر/ 9.

14) وسائل الشيعة، حرّ عاملي، دار احياء التراث العربي، ج 5، ص 268.

15) بحار الانوار، علامه مجلسي، دار احياء التراث، ج 84، ص 142، ح 14 و ص 144، ح 17.

16) همان، ص 138، ح 6.

17) همان، ص 139، ح 7.

18) كنز العمّال، متقي هندي، ح 21428.

19) همان، ج 84، ص 161، ح 52.

20) همان، ج 87، ص 142، ح 13.

21) ر. ك: فروغ ابديت، جعفر سبحاني، نشر عمّار، صص 178-179.

22) البداية والنهاية، ابن كثير، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 3، ص 326.

23) تفسير سوره نجم، دستغيب شيرازي، ص 100.

24) فتح/ 2.

25) كحل البصر، ص 78.

26) وسائل الشيعه، ج 10، ص 492.

27) بحار الانوار، ج 95، ص 145.

28) ر. ك: همان، ص 10.

29) همان، ج 94، ص 7، ح 8.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :