مقدمه

پروردگار متعال، خالق آدمی است او با تمام صفات و ویژگی های انسان و نیز سیر تكامل و رشد او بی‌كم و كاست آشناست.

به همین جهت بهترین و كامل‌ترین برنامه تربیتی را نیز از طریق پیامبران شایسته خود برای انسان فرستاده و در اختیارش قرار داده است.

تعلیم و تربیت مهمترین  و والاترین  وظیفه بزرگترین  معلمان  بشریت ، پیامبران  بزرگ خدا و امامان  راهنما (ع) است.

آنان كه برای راهنمایی آدمی مبعوث شده اند سرچشمه‌های سعادت و نیك بختی را به روی او گشوده اند. پیش از آن راه بنمایانند همراهان خود را به خوبی شناخته و از راز و رمزهای وجود آنها و پیچیدگی های درونی و بیرونیشان آگاه گردیده اند.
در تعلیم و تربیت برای معلمان و مربیان و اولیاء نیز آشنایی با ویژگی های مخاطبان بیش از هر چیز دیگری مهم و حیاتی است.

كسانی كه قرار است تحت یك برنامه منظم و دقیق آموزشی و تربیتی، دانش، نگرش، توانایی بیشتر، بهتر و جدی تر كسب كنند.
كار زمانی حساس‌تر و دقیق‌تر می شود كه مخاطبان، كودكانی باشند كه هر نقش كوچكی تا ابد بر صفحه جان و اندیشه شان باقی خواهد ماند.

این چنین است امام متقین، امیرالمؤمنین(ع) تعلیم و تربیت فرزند خویش را با تعلیم كتاب خدا و تأویل و درك فهم آن آموزش شریعت مقدس و حرام و حلال خدا آغاز و بر آن پافشاری می‌كند.
یكی از مسائل مهم در تربیتی دینی كودكان و نوجوانان این است كه به موازات آموزش تعالیم دینی و پرورش فكری و اعتقادی آنها، لازم است عواطف دینی نیز در آنها رشد و گسترش یابد.
در دوره كودكی و نیمه نخست دوره نوجوانی اهمیت این امر بیشتر است.

شركت در مراسم مذهبی از قبیل نماز جماعت، نماز جمعه، مراسم اعیاد مذهبی، مراسم سوگواری در ماه محرم، مراسم شب های قدر، جلسات دینی و ... در پرورش عواطف دینی كودكان و نوجوانان بسیار موثر است.

حضور در این قبیل برنامه ها پیوند قلبی آنها را با دین و معنویات افزایش می دهد و زمینه را برای شكوفایی ایمان فراهم می سازد.

این پیوند قلبی با دین سرمایه ای گرانبها برای این دوره و دوره های بعدی است.
در این جا باید به نقش منحصر به فرد نماز اشاره كنیم، نماز ارتباط قلبی انسان با یاد خداست و نقشی بسیار سازنده در تربیت روحی و اخلاقی انسان دارد. كسانی كه با نماز آشنا هستند به پایگاه روحی و معنوی با ارزشی دسترسی دارند.

نوجوانان به این پناه معنوی بیشتر نیازمندند.

نوجوانانی كه اهل نماز هستند در صورتی كه لغزش هایی داشته باشند با اتكاء به این ارتباط پیوسته و منظم، راحت تر می توانند از لغزش های خود برگردند و خود را پا سازند، از این رو نباید از نقش اساسی نماز در تربیت كودكان و نوجوانان غفلت كرد.

توضیح وضعیت آموزش

در كنار دامنه‌های كوه مدرسه راهنمایی دخترانه ای وجود داشت كه این مدرسه بصورت شبانه روزی اداره می شد، یعنی در روستاهایی كه مدارس راهنمایی وجود نداشت.

دانش آموزان برای ادامه تحصیل به این گونه مدارس راه می یافتند.

امكانات این مدرسه تا حدودی كامل بود ولی امكانات خوابگاهی چندان مورد رضایت نبود.

 بطوری كه از سالن خوابگاه هم بعنوان سالن نمازخانه و هم به عنوان سالن غذاخوری و در بعضی از سالها كه تعداد جمعیت خوابگاهها زیاد بود به عنوان سالن خواب نیز استفاده می شد.

مدیر و معلمان این مدرسه هم اكثرا غیر بومی بودند.

بیان مسئله

در چنین وضعیت آموزشی، پس از زنگ پایانی كلاس دانش آموزان غیر خوابگاهی به منزل خود می رفتند و دانش آموزان خوابگاهی در مدرسه می ماندند تا در برنامه های دینی نماز شركت كنند و پس از صرف ناهار دوباره در سر كلاس حضور داشته باشند.
پس از نواخته شدن زنگ نماز و پخش اذان از طریق رادیو دانش آموزان موظف بودند كه وضو بگیرند تا در مراسم نماز شركت جویند.
آن روز هم صدای اذان در فضای مدرسه طنین انداز شده بود.

زنگ نماز زده شده بود.

عده‌ای از دانش آموزان در زمین والیبال مشغول بازی بودند و از بازی كردن دست بردار نبودند، عده ای دیگر هم به بهانه های مختلف محل نماز را ترك می كردند.
معاون مدرسه به حیاط آمد و دانش آموزان را به زور روانه نماز كرد.

همین زور و اجبار هر روزه سبب شده بود كه روز به روز از تعداد نمازگزاران كمتر شود، بطوری كه پس از گذشت یكماه از سال تحصیلی تنها حدود 10 نفر در محل نماز حاضر می‌شدند.
مدیریت مدرسه روز به روز غم و غصه اش در رابطه با مسئله نماز مدرسه بیشتر می شد، زیرا می‌دید كه در آغاز مدرسه سالن نمازخانه از جمعیت موج می‌زد، ولی حالا 10 نفر بیشتر در نماز شركت نمی كنند.
برای بررسی و حل این مسئله جلسه مشورتی تشكیل داده و با مشورت كلیه همكاران علل اساسی آن مورد بررسی قرار گرفت.

مسأله مورد بررسی در آن جلسه عبارت بود از «دلایل عدم شركت دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه».

شناسایی علت

با نظر و مشورت كلیه همكاران به شناسایی علت پرداخته و دلایل زیر را در رابطه با علل آن مشخص نمود.

1- نداشتن امكانات نمازخانه ای

2- احساس رنج و ناراحتی هنگام نواخته شدن زنگ نماز. چرا كه ناخودآگاه برای بازی دانش آموزان محدودیت بوجود آورده بود.

3- عدم الگو و مدل مناسب كه دانش آموزان در برخورد با آن الگوها و مدل ها از آنها اقتباس نمایند، « بخصوص مدل و الگو در زمینه كمالات روحی و اخلاقی ».

4- متوسل شدن به زور و اجبار و تهدید و ارعاب.

5- نداشتن انگیزه برای انجام كارها بخصوص در وظایف دینی.

6- مسئولیت نداشتن دانش آموزان در برگزاری نماز جماعت.

7- فقدان استمرار و برنامه ریزی دراز مدت در باب نماز.

8- شیوه های نامناسب دعوت به نماز.

9- نداشتن احساس خوشایند در اوقات نماز.

10- نارسایی مكان برپایی نماز كه عبارتند از: كمبود سرویسهای بهداشتی، كثیف بودن محل نماز، تنگ بودن محل نماز، بوی تعفن جورابها، و پارگی جورابها و بیرون زدن انگشتان پا، طولانی بودن برنامه نماز، فقدان امكانات وضو گرفتن.

راهكارهای پیشنهادی برای تغییر

پس از یافتن علل فوق راههای پیشنهادی زیر داده شد.

1- اولین گام را فرآیند دینی دانش آموزان محبت و خوش افتخاری با آنها و ایجاد نشاط در آنها دانسته و یادآور شده كه روابط آموزش، مذهبی می بایست بر اساس انس و الفت و دوستی و محبت صورت گیرد.
چرا كه محبت به دانش آموزان و خوش افتخاری با آنها توسط الگوهای بزرگسال مؤثرترین و پایدارترین روش در ارضای نیاز فطری می باشد. و به فرمودهٔ رسول خداوند (ص) از نظر خداوند مسرور ساختن دل مؤمنان و ایجاد نشاط در كودكان و نوجوانان و خوش افتخاری با آنها از بهترین عمل هاست.

2- پرورش انگیزه بخصوص انگیزهٔ درونی در دانش آموزان به جای تهدید و ارعاب و نمره انضباط كم كردنها، تا خود دانش آموزان با میل و رغبت به انجام وظایف دینی خود اقدام كنند.
انگیزه حالات و شرایط درونی است كه رفتار شخص را تحریك می كند و در جهت معینی سوق می دهد.

آنچه می تواند كودك را به طرف رشد و كمال سوق دهد انگیزه هایی است كه از درون او را به سمت اهداف هدایت می كند، انگیزه ها نیروی حركت به طرف اعداف تربیتی را تأمین  می كند، از این رو این انگیزه ها باید شناخته شود.

برای هر رفتاری كه از انسان سر می زند،  می توان انگیزه و یا انگیزه هایی را جهت جست و جو كرد و هر قدر انگیزه‌ها قوی باشد، رفتارهای فرد با شدت و جدیت بیشتری به انجام می رسد.

راههای بوجود آوردن انگیزه در دانش آموزان:

1- واداشتن دانش اموزان به فعالیتهای مختلف و به صورت جذاب و جالب.

2- باید تلاش نمود تا در دانش آموزان احساس نیاز بوجود آید.

3- در شرایط مقتضی باید از تشویق های كلاسی استفاده كرد.

4- استفاده از كلماتی چون خوب، مرحبا، آفرین و عالی پس از عملكرد درست دانش آموز از تدابیر مؤثر در ایجاد انگیزه است.

5- مشخص نمودن نحوهٔ انجام كار برای دانش آموز.

6- تبادل نظر با دانش آموزان دربارهٔ مشكلات و شركت دادن آنها در طرح نقشه های كار و فعالیت.

7- اجتناب از مقایسه اجتماعی دانش آموزان.

8- قدردانی از كار و فعالیت دانش آموزان كه او را به انجام كوشش و دلبستگی بیشتری وادار خواهد كرد.

9- گوشزد نمودن موفقیت های دانش آموزان در زمان حاضر و همچنین فراهم كردن زمینه لازم برای عمل موفقیت آمیز دانش آموزان انگیزه های او را تقویت می كند.

10- بوجود آوردن انگیزش از راه سر مشق گیری چه معلمان و چه دانش آموزان نمونه چرا كه از طریق همانند سازی به فعالیت علاقمند می شوند.

11- داشتن برنامه ریزی جهت انجام فعالیتها برای زندگی روزمره خود.

12- اجتناب از اجبار در فعالیتها كه از تضعیف انگیزه ها جلوگیری می كند.

13- واگذاری مسئولیت برگزاری نماز جماعت، انتخاب پیشنماز، مذاكره احكام و اخلاق به خود دانش آموزان تا در در پرتو این مسئولیت سپردنها و شخصیت دادن ها با عشق و علاقه به اداره نماز بپردازند.

14- توجه به توانمندیهای دانش آموزان در اقامه نماز.

15- برنامه ریزی كامل و لازم برای دانش آموزان و مشخص نمودن ساعات استراحت و بازی و مطالعه و...

16- گفتگوی مدیر مدرسه با اداره آموزش و پرورش و كمك از اهالی روستا جهت احداث سالن نمازخانه.

17- قرار دادن كمالات روحی و اخلاقی زیبای خود در معرض دید دانش آموزان همانطور كه امام جعفر صادق (ع) می فرماید:
« كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِكُم‏»  : « بكوشید برای آشنایی و خو گرفتن مردم با خوبی ها و زیباییها، و اعمال زیبای خود را به آنان ارائه دهید.»
چرا كه دانش آموزان با مشاهده این كمالات موجود در معلّمان و سایرین خود نسبت به آنان متمایل شده و تلاش خواهد كرد كه رفتارهای اخلاقی دینی را اقتباس نماید.

18- پرهیز از هر نوع زور و اجبار درباره دانش آموزان، چرا كه این خلق و خوی هر انسانی است كه در برابر زور و تحمیل بمقاومت برخاسته و ایستادگی كند، به طوری كه خداوند هم اكراه و زور را در دین نفی كرده است آنجا كه می فرمایند: « لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَي‏»

19- تعظیم و تكریم نماز توسط الگوهای رفتاری : وقتی دانش آموزان می بینند كه معلمان به صورت انفرادی نماز می خوانند، احساس تضاد و تحمیل نموده و از رفتن به نماز خودداری می كنند. انسان پیش از آمكه از كلام دیگران تأثیر بگیرد از عمل انان اثر می پذیرد.

20- ایجاد نشاط و احساس خوشایند و دوست داشتنی در دانش آموزان نسبت به ارزشها و رفتارهای مذهبی.

21- توأم نمودن نماز با تجارب متنوع و خوشایند برای دانش آموزان.

22- افزایش تجارب موفقیت آمیز دانش آموزان در خواندن نماز.

یافته های پژوهش در عمل

جهت به اجرا درآوردن راههای پیشنهادی مذكور به شرح زیر عمل كردیم :

1- استفاده از جملات زیبا و متناسب و نصب آن در محل نماز توسط دانش آموزان.

2- اقامه نماز با حضور معلمان مدیر و معاون مدرسه در محل نماز و حیاط مدرسه و جاهای مختلف دیگر.

3- دعوت نمودن از دانش آموزان مدارس مختلف به همراه معلمان آنها برای اقامه نماز و صرف ناهار.

4- دعوت نمودن از ادارات مختلف جهت شركت در نماز جماعت.

5- نقل یا نمایش قصه ها، خاطره های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز توسط معلمان و دانش آموزان.

6- بردن دانش آموزان به مجالس مذهبی گوناگون، دعا، سخنرانیها و ...

7-  اجرای برنامه های متنوع و پر نشاط توسط دانش آموزان در محل نماز در مراسم های مختلف به طوری كه تصاویر خوشایند و زیبا از محل نماز در ذهن و خاطر دانش آموزان بر جای گذارد.

8- تشویق و ترغیب دانش آموزان به پاكیزگی و آراستگی خود به هنگام نماز.

9- انتخاب دانش آموزانی كه از نظر درسی و اخلاقی برجسته و نمونه بودند به عنوان پیشنماز برای بیان كردن احكام.

10- استقبال از نمازگزاران با عطر گلاب توسط مدیر و معلمان و دانش آموزان به طوری كه این بوی خوش عطر و گلاب در دانش آموزان مؤثر افتاد و احساس خوشایندی در آنان بوجود آورد.

11- تشویق و ترغیب دانش آموزان به طریق مختلف و اهداء جوایزی چون قرآن، مفاتیح، جوراب، مهر و جانماز و چادر نماز.

12- دعوت نمودن از امام جماعت روستا برای اقامه نماز.

13- بیان نمودن قصه ها و داستانهای قرآنی زیبا و جذاب كه باعث جذب دانش آموزان شد.

14- درست نمودن كارتهای امتیازی و اهداء به دانش آموزان در صورتی كه همكاری و یا طرح و ابتكاری داشتند تا پس از جمع نمودن امتیازهای لازم به جایزه های مورد نظر برسند.

15- همهٔ دانش آموزان را در ادارهٔ نماز سهیم نموده و به آنها مسئولیت داده و برنامه داوطلب برگزاری نماز جماعت را به شرح زیر در محل نماز نصب نموده.
       
میزان سودمندی و نتایج حاصل از انتخاب راه حل

روزهای بعد وقتی زنگ پایانی مدرسه نواخته شد دیگر از داد و بیداد و جنجال خبری نبود.

با بلند شدن صدای اذان بدون اینكه بهانه ای باشد خود دانش آموزان وضو گرفته و با عشق و علاقه به سمت محل نماز حركت می كردند و فضای محل نماز را بوی خوش عطر و گلاب پر كرده بود.

چرا كه كسی به دانش آموزان نمی گفت كه به نماز بروید.

به علاوه همه دانش آموزان در اداره نمازخانه سهیم بودن و شركت می‌كردند.

از همه اینها گذشته خود بچه ها یكی از شاگردان برجسته از نظر اخلاقی را انتخاب نموده و او را به عنوان پیشنماز قرار داده بودند.

 بچه ها بزبان حال می خواستند بگویند همانطور كه پیامبر از میان مردم و از خود مردم بر انگیخته شد باید پیشنماز مدرسه هم از میان خود شاگردان انتخاب كرد.

نكتهٔ دیگر اینكه مدیر مدرسه بهمراه معلمان و معاون در موقع نماز در صفوف دانش آموزان شركت می كردند و با این كار عملا دانش آموزان را به نماز علاقمند می كردند.
در پایان به فرمودهٔ حضرت علی‌(ع) صفحه دل نوجوانان همچون زمین مستعدی است كه هیچ گیاه در آن نروییده و آماده هر نوع بذر افشانی است. و باید بدانیم كه اسلام هم به انسان ها تحمیل نشده بلكه پس از عرضه شدن جذابیت و حلاوت آن انسانها را وادار به گرایش كرده است.

پس به جای توسل و زور و ارعاب و تهدید باید در عمق جان انسانها انگیزه بوجود آورد تا خود حلاوت آن را احساس نموده و با عشق و علاقه به انجام فعالیتهای دینی خود بپردازند.

پیشنهادهایی برای همكاران

راههای ترغیب دانش آموزان به اقامهٔ نماز
1- تكریم و شخصیت دادن به دانش آموزان نوجوان
2- استقبال از نوجوانان و دانش آموزان
3- اصل مجاورت
4- تشویق و ترغیب
5- مسئولیت و تقسیم كار
6- اصول اعتقادی
7- تكریم و بزرگداشت نماز
8- از تحمیل و زور خودداری كنیم.
9- تخلق به اخلاق و اصول انسانی
10- تغییر در سازمان مساجد و نمازخانه ها
پروردگارا ! به ما لیاقت اقامه، تعظیم و تكریم و تبلیغ شایسته « نماز» را عنایت فرما.

 
منابع

1- اصول تربیت، دكتر علی اصغر احمدی، تهران سازمان انجمن اولیاء و مربیان
2- خانواده و فرزندان در دوره راهنمایی تحصیلی، تألیف استادان طرح جامع آموزشی خانواده
3- مسائل جوانان و نوجوانان، دكتر محمد خدایاری فرد، گروه تحقیقات و تألیفات اداره چاپ و توزیع
4- خانواده و نماز، به قبم جمعی از نویسندگان، مدیریت آموزش تحقیقات و تألیفات
5- نماز در سیمای خانواده، ویراستار دكتر محمدرضا سنگری
6- روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در كودكان و نوجوان ، دكتر افروز

این مطلب را به اشتراک بگذارید :