چکیده

بررسى شیوه ها و روش هایى که پیامبر اکرم (ص) براى گسترش و ترویج اقامه نماز در جامعه از خود بروز دادند، یکى از بهترین الگوهایى است که والدین، مربیان و مسئولان اجرایى در جامعه امروزى در ترویج آموزه هاى دینى و ازجمله نماز مى توانند از آن بهره گیرند. ازاین رو، این نوشتار که به روش توصیفى ـ تحلیلى صورت گرفته با هدف شناخت روش هاى پیامبر براى فرهنگ سازى نماز ابعاد مختلف فعالیت هاى پیامبر اکرم را مورد بررسى قرار داده است.

بعثت پیامبر (ص) در محیطى صورت گرفت که جاهلیت، خرافات، تعصبات بى جا، شرک و بت پرستى در آن بیداد مى کرد و مظاهر پرستش خدا به ورطه انحراف افتاده بود. در چنین، فضایى نبى مکرم اسلام (ص) با ارائه تصویرى صحیح از مسیر تکامل انسان و عبودیت او در برابر خدا، با فرهنگ سازى اقامه نماز، زمینه هاى اتصال و ارتباط روحى بین بشر دانى با پروردگار عالى را فراهم ساخت. رسول اکرم (ص) براى فرهنگ سازى نماز در دو ساحت اصلى تلاش نمود: 1. فرهنگ سازى بر روى تک تک افراد جامعه از طریق تأثیرگذارى بر روح و فکر آنان با ارائه الگوها، آموزش صحیح، بالا بردن سطح علم و فهم، آسان گیرى و آموزش تدریجى و...

2. استفاده از ظرفیت هاى اجتماعى و سیاسى از طریق نظارت بر نحوه اقامه نماز، رفتار امامان جماعت اصل اولویت گذارى به نماز حتى در ارتباطات سیاسى و... . آن حضرت از این طریق توانست زمینه را براى درونى شدن فرهنگ اقامه نماز در بین مسلمانان فراهم سازد.

کلیدواژه ها: پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، حضرت محمد صلى الله علیه و آله، نماز، فرهنگ سازى نماز.

مقدّمه

وضعیت فرهنگى، تمدنى و زندگى مردمان در سرزمین حجاز پیش از بعثت نبى مکرم اسلام صلى الله علیه و آله در پایین ترین سطح زندگى و تمدنى بود. غلبه فرهنگ جاهلى بر زندگى مردمان چنان بود که تفاخر به حسب و نسب، تعصبات نژادى و قبیله اى، و جنگ و غارت به صورت عادات رایج درآمده بود. در تلقى آنان، بتان شریکان خدا بودند و لات و عزى دختران وى، و هر قبیله براى خود بتى داشت که در جنگ و مصیبت از او یارى مى خواستند.

اگر فرهنگ سازى را به معناى تغییر آداب و رسوم و ارزش ها و باورهایى که فرد و جامعه به آن متخلق مى گردد بدانیم و منظور از سیره را راه و روش و خط مشى عملى پیامبر صلى الله علیه و آله در نظر گیریم، اهمیت زحمات پیامبر صلى الله علیه و آله بیش از پیش روشن مى شود؛ چراکه در جامعه جاهلى شرافت هاى انسانى و ارزش هاى اخلاقى بى اهمیت بود و بسیارى از ارزش ها از تعبیر واقعى خود به انحراف افتاده بود؛ چنان که شجاعت جاى خود را به سفاکى داده بود و غیرت، به زنده به گور کردن دختران. سایه سنگین جهل و نادانى زمینه شیوع انواع خرافات را در بین مردم گسترش داده بود و زمینه را براى استعمار و استکبار مترفان و مستکبران بر عامه فراهم ساخته بود. در چنین فضایى، خداوند از سر لطف و رحمت نبى مکرم اسلام صلى الله علیه و آله را به پیامبرى برانگیخت تا او مردمان را از قید و بندهاى ضلالت و گمراهى رهایى بخشد و به سوى حق رهنمون گردد.

کار نبى مکرم صلى الله علیه و آله بس سترگ بود که اگر حمایت الهى، عصمت پیامبر و همت عالى و دلسوزى و رأفت ایشان نبود شاید هیچ گاه به نتیجه مطلوب نمى رسید؛ چراکه باید تغییر بزرگ فرهنگى در زندگى مردمى که همه راه را به بیراهه رفته بودند صورت مى داد و رابطه انسان با خدا را بازسازى مى کرد و روح او را که به انواع پستى عادت کرده بود به خدا و یاد او متوجه مى ساخت.

ازاین رو، ابلاغ و آموزش دستورات الهى و عبادات و در بین آنها نماز، که بالاترین عبادات به شمار مى آید، براى فراهم سازى شرایط حصول انسان به رابطه خالصانه با ذات اقدس به عنوان یک دستور از جانب پروردگار در برنامه کارى پیامبر صلى الله علیه و آله قرار گرفت. با توجه به تصویرى که پیامبر صلى الله علیه و آله از نماز ترسیم کردند و آن اینکه با اقامه نماز مى توان تجلى روح عبودیت در برابر خالق هستى را مشاهده کرد و یاد خدا را در ضمیر وجود آدمى تثبیت نمود، اقامه و برپایى صحیح آن در جامعه مى توانست تربیت دینى را تسرّى بخشد، ریشه انحرافات فردى و اجتماعى را بخشکاند و فرد را به کمال رساند.

با توجه به اهمیت شناخت کارکردهاى پیامبر صلى الله علیه و آله در چگونگى فرهنگ سازى نماز در جامعه، این مقاله مى کوشد به این سؤال اساسى پاسخ دهد که پیامبر صلى الله علیه و آله از چه روش ها و سبک هایى براى فرهنگ سازى فریضه نماز استفاده کردند؟

نویسنده معتقد است: پیامبر صلى الله علیه و آله براى فرهنگ سازى این فریضه از روش هاى متفاوت و در دو ساحت اصلى استفاده نمود: 1. فرهنگ سازى بر روى تک تک افراد جامعه از طریق تأثیرگذارى بر روح و فکر آنان؛

2. استفاده از ظرفیت هاى اجتماعى و سیاسى. در این مقاله، نمونه هایى از هر دو زمینه مورد توجه قرار خواهد گرفت.

در خصوص، پیشینه پژوهش باید گفت: هرچند در مورد زندگى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و فعالیت هاى اجتماعى و فرهنگى ایشان آثار فراوانى تألیف شده، اما در زمینه فرهنگ سازى اقامه نماز در سیره نبوى کتاب یا مقاله اى یافت نشد. البته این به معناى نبود اطلاعات در زمینه سیره نبوى در موضوع مورد بحث نیست، بلکه با مداقّه و تتبّع مى توان سیره ایشان را از منابع دست اول مثل سیره ابن هشام، طبقات ابن سعد، شرف النبى خرگوشى، دلایل النبوه بیهقى و... به دست آورد. علاوه بر این، منابع روایى شیعه، ازجمله اصول کافى کلینى، تهذیب و استبصار شیخ طوسى و...، بسیارى از اقدامات و روش هاى آن بزرگوار را در زمینه هاى مختلف و ازجمله اقامه نماز ضبط کرده اند که مى توان به عنوان منبع از آنها بهره جست.

1. فرهنگ سازى بر روى تک تک افراد جامعه

یکى از روش هاى کارآمد انبیا علیهم السلام براى هدایت بشر به سوى حق و انجام تکالیف، فرهنگ سازى بر روى افراد جامعه به صورت فردى و حتى گاه چهره به چهره است. با توجه به ویژگى هاى فردى، تفاوت هاى رفتارى، تفاوت در سطح فکر و فرهنگ و... باید نوع آموزش و تربیت براى گروه ها و افراد مختلف متفاوت باشد. ازاین رو، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله باتوجه به اهمیت آموزش چهره به چهره و استفاده از روش هاى تربیتى و تأثیر آن بر روح و فکر براى ترویج مفاهیم دینى و ازجمله نماز، از این روش ها بهره بردند.

1ـ1. روش الگویى

یکى از مؤثرترین روش هاى ترویج یک ارزش، ارائه الگوهایى مطلوب و دلپسند است که نزد افراد جامعه مقبولیت داشته باشند. چنین افرادى که عمدتا به خاطر نفوذ اجتماعى، منزلت و اعتبار ویژه اى نزد گروه هاى مختلف اجتماعى دارند رفتارشان در موقعیت هاى متفاوت مى تواند به عنوان نمونه و سرمشق قرار گیرد.

ازآنجا که نبى مکرم اسلام صلى الله علیه و آله به عنوان بزرگ ترین مربى بشریت، وظیفه انتقال پیام وحى را به جامعه انسانى بر عهده داشتند، کوشیدند با استفاده از روش الگویى و مشاهده مستقیم، آموزه هاى دینى و ازجمله نماز را به مخاطبان خود بیاموزند.

ویژگى هاى شخصیتى پیامبر صلى الله علیه و آله، ازجمله تواضع، دلسوزى نسبت به امت، اخلاق کریمانه، مدارا، تسامح، خوش رویى و سخاوت، سجایایى بودند که در کنار معنویت عظیم ایشان او را فردى دوست داشتنى و محبوب قرار داده بود. ازاین رو، بسیارى از کسانى که شیفته او بودند و دل به مسلمانى سپرده بودند، با زیر نظر گرفتن رفتارهاى او سعى مى کردند خود را متخلق به اخلاق و آداب وى کنند.

رفتارها و آداب پیامبر صلى الله علیه و آله در اقامه نماز، یکى از عمیق ترین و خالصانه ترین رفتارهاى یک بنده با پروردگار خویش را به تصویر مى کشد. خضوع وى در برابر خداوند، حالت بنده اى را به تصویر مى کشید که در برابر خالق جز زبونى و پستى سرمایه اى دیگر ندارد: ان النبى کان اذا قام الى الصلوة کانّه ثوب ملقى؛ رسول خدا صلى الله علیه و آله وقتى به نماز مى ایستاد مانند جامه اى بود که روى زمین افتاده باشد (مجلسى، 1404ق، ج 84، ص 248؛ طباطبائى، 1382، ص 238). و چون به رکوع مى رفت، چنان در مقابل خداوند تعظیم مى کرد که اگر مقدارى آب بر پشت او ریخته مى شد ثابت مى ماند و از هیچ طرف فرو نمى ریخت (حرعاملى، 1409ق، ج 6، ص 324). دگرگون شدن حالش (مجلسى، 1404ق، ج 84، ص 258) و پریدگى رنگش (محدث نورى، 1408ق، ج 4، ص 93) هنگامى که به نماز مى ایستاد، همه بیانگر درک حضور حضرت حق بود.

عبداللّه بن شخیر روایت مى کند: مکرر به حضور پیامبر صلى الله علیه و آلهمى رسیدم که مشغول نماز بود و چنان مى گریست که گویى دیگى در حال جوشش و غلیان است. همو روایت مى کند: پیامبر صلى الله علیه و آله را در حال نماز مى دیدم که صداى گریه او همچون صداى آسیاب بود (بیهقى، 1361، ج 1، ص 166). از عبداللّه بن مسعود نقل شده: شبى همراه رسول خدا صلى الله علیه و آله نماز شب گزاردم و آن حضرت چندان در حال قیام برپا بود که مرا یارى نماند (ابن سعد، 1374، ج 1، ص 161).

علاقه و عشق وى به راز و نیاز با معبود از او شخصیتى ساخته بود که هر کجا وقت نماز مى رسید همان جا نماز مى گزارد (بیهقى، 1361، ج 3، ص 188). اما این به نمازهاى واجب بسنده نمى شد. در منابع آمده در شب بدر همه خفته بودند بجز پیامبر صلى الله علیه و آله که زیر درختى تا صبح نماز مى گزارد و مى گریست (همان، ج 2، ص 236).

در غزوه احد وقتى جنگ پایان یافت، بر اثر جراحتى که دیده بود و سنگینى دو زره، به شدت دچار ضعف و بى حالى شد، اما چون وقت نماز رسید، در اول وقت آماده نماز خواندن گردید (رفیع الدین اسحاق، 1377، ج 2، ص 110؛ واقدى، 1369، ص 212). اهمیت به نماز چنان در زندگى حضرت رسول صلى الله علیه و آله متجلى شده بود که چون ایشان از سفرى برمى گشت، اول به مسجد مى آمد و دو رکعت نماز مى گزارد و سپس مى نشست و با مردم صحبت مى فرمود (واقدى، 1369، ص 799).

نه گرماى بیابان هاى سوزان (ابن سعد، 1374، ج 1، ص 400) و نه سرماى هوا (همان، ص 430) مانع تأخیر نماز و یا حتى تعطیلى نافله هاى ایشان نمى شد. ابن سعد مى نویسد: در شبى که هوا به شدت سرد بود پیامبر براى نماز شب برخاستند و به خاطر سرماى زیاد، در مرط (جامه پشمى) یکى از زنانشان نماز گزاردند (همان).

علاقه و اهتمام ایشان به نماز چنان بود که تمام امور مربوط به نماز را خودشان شخصا انجام مى دادند. نقل شده رسول خدا صلى الله علیه و آله دو کار را در هیچ شرایطى به هیچ کس واگذار نمى کرد: یکى، فراهم ساختن آب و وسایل وضوى خود بخصوص براى نماز شب و دیگر، پرداخت صدقه به مستمندان (همان، ص 356).

رعایت نظافت و نظم و ترتیب در برپایى نماز، از دیگر ویژگى هاى نماز ایشان بود. نقل شده که ایشان پیش از نماز مسواک مى زدند و چون براى نماز شب برمى خاستند نخست مسواک مى زد (همان، ص 454) و براى اینکه مکان نماز همیشه تمیز و مرتب باشد، بر سجاده و یا حصیرى که از آنِ خودشان بود نماز مى گزاردند (همان، ص 442ـ443).

اهمیت به برپایى نماز جماعت و آگاه کردن دیگران به رسیدن وقت اداى این فریضه از دیگر ویژگى هاى اخلاقى پیامبر صلى الله علیه و آله بود.

از امام صادق علیه السلام نقل شده: چون وقت نماز داخل مى شد رسول خدا صلى الله علیه و آله به بلال مى فرمود: بالاى دیوار برو و با صداى بلند اذان بگو (کلینى، 1365، ج 3، ص 307). ایشان در عین حال که براى نماز و عبودیت در برابر خدا آماده مى شد، به رعایت نظم و ترتیب نمازگزاران توجه داشت و بدین وسیله، مى خواست به ایشان عظمت و جبروت پروردگارى را که در محضرش ایستاده اند یادآور شود.

یکى از صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله مى گوید: رسول خدا صلى الله علیه و آلهصف هاى نماز ما را چنان مرتب و منظم مى کرد که گویى چوب هاى تیر را جفت و جور مى کند. روزى به مسجد آمد و به نماز ایستاد. چون خواست تکبیره الاحرام بگوید، متوجه شد که مردى سینه اش جلوتر از سایرین است. فرمود: بندگان خدا! صفوف خود را منظم کنید، وگرنه میان دل هایتان اختلاف خواهد افتاد (محدث نورى، 1408ق، ج 6، ص 506). ابن مسعود گوید: رسول خدا صلى الله علیه و آله هنگام نماز دست بر شانه هاى من گذاشت و فرمود: منظم بایستید و کج و راست نایستید که دل هایتان نیز کج و راست خواهدشد(همان،ص507؛طباطبائى،1382،ص251).

از دیگر ویژگى هاى الگویى پیامبر صلى الله علیه و آله، در میان جمع بودن و ارائه الگوى صحیح نماز و طهارت و دیگر فعالیت هاى عبادى به طور هم زمان بود. چنان که مکرر از آن حضرت در مکان ها و زمان هاى مختلف نقل شده: صلّوا کما رأیتمونى اُصَلّى (مجلسى، 1404ق، ج 82، ص 279)؛ همان گونه که من نماز مى خوانم نماز بخوانید. با این روش حضرت، حاضران مى توانستند بدون طى سلسله مراتب با تبعیت از رفتار وى در جمع مسلمانان درآیند.

بعد از فتح مکه، گروه ها و قبایل مختلف از سراسر شبه جزیره خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله مى رسیدند و اظهار اسلام مى کردند. پیامبر صلى الله علیه و آلهبه این افراد که بخصوص از مناطق مختلف و با فرهنگ هاى متفاوت خدمتشان مى آمدند آموزش از طریق ارائه الگو و به صورت عملى را بیشتر مورد توجه قرار مى دادند؛ عون بن ابى جحیفه از پدرش نقل مى کرد: همراه نمایندگان بنى عامر بودم که به حضور پیامبر رفتیم. پیامبر صلى الله علیه و آله در محله ابطح مکه داخل خیمه اى سرخ رنگ بود. بر او سلام دادیم. پرسید: شما کیستید؟ گفتیم: بنى عامربن صعصعه. فرمود: خوش آمدید. شما از من و من از شمایم. در این هنگام وقت نماز رسید و بلال شروع به اذان گفتن کرد. براى پیامبر صلى الله علیه و آله ظرف آبى آوردند که وضو ساخت و مقدارى آب از وضوى او باقى ماند و ما تلاش کردیم که از آن وضو بسازیم. سپس بلال اقامه گفت و پیامبر همراه ما نماز ظهر گزارد و چون هنگام نماز عصر فرا رسید بلال اذان گفت و رسول خدا صلى الله علیه و آله نماز عصر را نیز با ما گزارد (ابن سعد، 1374، ج 1، ص 299).

در عین حال، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله همواره از کژفهمى افراد بیم داشتند و نگران دسته ها و گروه هایى بودند که در فاصله دورتر از امام جماعت به نماز مى ایستادند و اینکه آنها نتوانند به صورت درست، شیوه درست به جا آوردن فریضه نماز را یاد بگیرند. ازاین رو، پیامبر صلى الله علیه و آله به منظور ارائه الگوى عملى، دستور دادند منبرى برایشان درست کنند. چون منبر ساخته شد، دستور دادند آن را در جاى خاص در مسجد بگذارند. پیامبر بر فراز آن رفتند و تکبیر گفتند و در همان بالا حالت رکوع را انجام دادند و سپس به زیر آمدند و در پاى آن سجده کردند و آن را تکرار نمودند. چون از سجده فارغ شدند رو به مردم کردند و فرمودند: اى مردم این منبر را ساختم که متوجه من باشید و کیفیت نماز گزاردن را فرا گیرید (طبرى،1375،ج2،ص195).

2ـ1. تأثیرگذارى بر احساسات و عواطف

انسان از آغاز حیات به تدریج نسبت به آنچه در حوزه ذهن او قرار مى گیرد شناخت پیدا مى کند و نسبت به هر پدیده اى که با آن آشنا مى شود احساس خاصى مى یابد. بدیهى است نحوه شناخت ما نسبت به پدیده هاى مختلف جهان متأثر از عوامل متعددى از قبیل ویژگى هاى زیستى، توانمندى ها، هوشمندى و قدرت استدلال، انگیزش، گرایش هاى عاطفى، روابط خانوادگى و... است، اما شناختى که ما نسبت به هر رفتار و پدیده اى پیدا مى کنیم متضمن احساسى خوشایند یا ناخوشایند است. آن گاه که شناخت ما از یک پدیده با احساس خوشایند عجین مى شود، در ما بازخورد مثبت و آمادگى پدیدار شدن رفتار دلخواه را فراهم مى سازد (افروز، 1381، ص 242).

ازاین رو، همواره مى بینیم نبى اکرم صلى الله علیه و آله با آگاهى از ویژگى ها و عواطف مخاطبانشان براى اینکه پیام هاى تربیتى و دینى به نحو احسن و با احساس خوشایند به پیام گیرنده ها منتقل شود، به شیوه هاى مختلف در ایجاد آمادگى روانى براى انجام این فریضه و نگرش مثبت نسبت به آن عمل مى کردند.

نبى اکرم صلى الله علیه و آله به مسلمانان آموزش مى دادند در ایام عید و شادى باید در پناه نماز و یاد خدا آن روز را شاد بود؛ ازاین رو، همواره در عید فطر و قربان اولین فعالیت اجتماعى پیامبر صلى الله علیه و آلهبرپایى و اقامه نماز عید بود و آن را به صورت یک سنت حسنه به مسلمانان آموزش داد. بدیهى است چون در ایام عید افراد شاد و مسرورند، انجام مراسم عبادى نماز همراه با نشاط و سپس قربانى و مهمانى مى توانست خاطرات خوش و احساس خوشایند در اذهان مخاطبان ایجاد کند. اهمیت به رنگ لباس و نوع لباس نیز از نظر پیامبر صلى الله علیه و آله دور نماند. پیامبر صلى الله علیه و آله مى فرمود: محبوب ترین جامه هاى شما در نظر خدا جامه سپید است؛ در آن نماز گزارید (ابن سعد، 1374، ج 1، ص 426). و به این صورت از ظرفیت هاى مختلف براى فراهم ساختن احساس خوشایند نسبت به نماز بهره مى بردند.

انتظار همراه با عشق و علاقه براى رسیدن وقت نماز، از دیگر امورى بود که زمینه درونى شدن عشق به نماز و تأثیر عمیق بر احساسات و عواطف مسلمانان نسبت به نماز را فراهم مى ساخت. نقل شده: رسول خدا صلى الله علیه و آله با اشتیاق تمام انتظار وقت نماز را مى کشید و چشم به راه داخل شدن وقت بود و چون وقت نماز مى رسید به مؤذنش مى فرمود: اى بلال! با اذان گفتن راحتمان کن (مجلسى، 1404ق، ج 79، ص 193).

3ـ1. توسل به نماز در شرایط سخت

در نظر گرفتن شرایط و موقعیت زمانى، روانى و اجتماعى به هنگام انتقال پیام، از اهمیت بسزایى برخوردار است. این شرایط مى تواند پیام را به آسانى به مخاطب منتقل کند، اهمیت آن را بنمایاند و از به هرز رفتن دعوت و پیام پیشگیرى کند. ازاین رو، در سیره پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله همواره مى بینیم ایشان در شرایط و زمان هاى مختلف که افراد احساس نیاز به یک تکیه گاه داشتند یا باید یک تصمیم مهم مى گرفتند به نماز متوسل مى شدند.

در جریان جنگ احد، پیامبر صلى الله علیه و آله پیش از حرکت به سمت احد با مردم نماز گزارد و سپس زره پوشید و به سوى احد رهسپار شد (مقدسى، بى تا، ص 690).

در غزوه ذات الرقاع وقتى پیامبر صلى الله علیه و آله خبر بسیج گروه زیادى از بنى غطفان را شنید، بدون اینکه ترس به خود راه دهد و یا عقب نشینى کند به نماز پناه برد و نماز خوف خواند. در شب جنگ بدر پیامبر صلى الله علیه و آله تمام وقت به دعا و نماز مشغول بود و صبحگاهان نداى نماز داد (همان، ص 698) و با آنکه هوا بارانى بود مردم از زیر درختان و سپرها آمدند و پیامبر صلى الله علیه و آله با آنان نمازجماعت خواندند(طبرى،1375،ج3،ص948ـ950).

4ـ1. روش زمینه سازى

از آنجا که ارزش هاى دینى اسلام همواره ممکن بود با سنت و آداب و رسوم فرهنگ جاهلى و فرهنگ هاى باقى مانده در بین اعراب تصادم پیدا کند، رسول گرامى صلى الله علیه و آله لازم دیدند تا براى گسترش مبانى دینى، عقیدتى و اجراى احکام زمینه هاى لازم را در سطح جامعه فراهم آورند و یا با ایجاد شرایط مناسب به منظور حفظ و تثبیت این آموزه ها، از تأثیرات خرده فرهنگ هاى باقى مانده از عصر جاهلى بکاهند. ازاین رو، در شرایط مختلف براى آماده ساختن ذهن ها به سوى توحید و استعانت به نماز در شداید، گرفتارى ها و حتى شادى ها مى کوشیدند. براى نمونه، زمانى که فرزندشان ابراهیم درگذشت و خورشید گرفت، و مردم گمان بردند که خورشید به خاطر مرگ ابراهیم گرفته است، پیامبر صلى الله علیه و آله بر فراز منبر رفتند و فرمودند: خورشید و ماه دو نشانه از نشانه هاى خداوندند که از مرگ و زندگى کسى نمى گیرند و هرگاه چنین دیدید به نماز پناه ببرید (مقدسى، بى تا، ص 730ـ731).

نمونه هاى دیگر از آماده سازى ذهن ها، توجه به مکان عبادت بود. ازآنجاکه افراد جامعه نیازمند مکان هایى براى گردهمایى و نکوداشت و برپایى مراسم دینى هستند، رسول اکرم صلى الله علیه و آله براى آماده سازى ذهن ها به اینکه مهم ترین عبادت پرستش خداى یکتاست و آن در نماز تجلى مى یابد، توجه به ساخت بناهایى براى اداى فریضه نماز را در دستور کار خود قرار دادند. مسجد مى توانست یادآور و زمینه ساز اذهان براى انجام فریضه نماز باشد، بخصوص اینکه پیامبر صلى الله علیه و آله بسیارى از فعالیت هاى سیاسى، اجتماعى و نظامى را بعد از اداى یکى از اوقات نماز به جا مى آوردند. سفرا و وفود نیز قرار ملاقات هایشان در مسجد گذاشته مى شد و این همه فراهم سازى شرایط براى آرام شدن و متمایل شدن قلوب به سوى اسلام بود. از جبیربن مطعم نقل شده: وقتى که براى پرداخت فدیه اسراى بدر به مدینه آمدم، پس از نماز عصر در مسجد دراز کشیدم، خوابم گرفت و خوابیدم تا اینکه نماز مغرب برپا شد و با شنیدن صداى قرائت محمد] صلى الله علیه و آله] که سوره والطور را مى خواند، ترسان برخاستم و به خواندن آن حضرت گوش مى دادم تا از مسجد بیرون رفتم. در آن موقع، اولین نطفه ایمان در دلم جایگزین شد (واقدى، 1369، ص 95).

منابع

ابن خلدون، 1363، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتى، تهران، مؤسسه مطالعاتى و تحقیقات فرهنگى.

ابن سعد، محمد، 1374، طبقات الکبرى، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، فرهنگ اندیشه.

ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، 1375، سیره النبویه، ترجمه سیدمحمدهاشم رسولى، چ پنجم، تهران، کتابچى.

افروز، غلامعلى، 1381، چکیده اى از روان شناسى تربیتى کاربردى، چ ششم، تهران، انجمن اولیاء و مربیان.

بیهقى، ابوبکر احمدبن حسین، 1361، دلائل النبوه، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، علمى و فرهنگى.

حرعاملى، محمدبن حسن، 1409ق، وسائل الشیعه، قم، آل البیت.

خرگوشى، ابوسعید، 1361، شرف النبى، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک.

دیلمى، حسن بن على، 1408ق، اعلام الدین، قم، مؤسسه آل البیت.

رفیع الدین اسحاق (قاضى ابرقوه)، 1377، سیرت رسول اللّه، تحقیق اصغر مهدوى، چ دوم، تهران، خوارزمى.

سوزنچى، حسین، 1389، معنا، امکان و راهکارهاى تحقق علم دینى، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگى و اجتماعى.

صدوق، محمدبن على، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین.

طباطبائى، سیدمحمدحسین، 1382، سنن النبى، ترجمه حسین استادولى، تهران، پیام آزادى.

طبرى، محمدبن جریر، 1375، تاریخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چ پنجم، تهران، اساطیر.

طوسى، محمدبن حسن، 1390، الاستبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

ـــــ ، 1365، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

کتانى، عبدالحى، 1388، نظام ادارى مسلمانان در صدر اسلام، ترجمه علیرضا ذکاوتى، قراگزلو، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

کلینى، محمدبن یعقوب، 1365، الکافى، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

مجلسى، محمدباقر، 1404ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء.

محدث نورى، حسین، 1408ق، مستدرک الوسایل، قم، آل البیت.

مسعودى، ابوالحسن على بن حسین، 1374، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چ پنجم، تهران، علمى و فرهنگى.

مطهرى، محمدرضا، 1380، اصول و مبانى آموزش مسائل دینى به کودکان و نوجوانان، معرفت، ش 44، ص 29ـ38.

مظفر، حسین، 1379، چگونگى گسترش و ترویج فرهنگ نماز، مجموعه سخنرانى هاى اجلاس دهم، همدان.

مقدسى، مطهربن طاهر، بى تا، البدء و التاریخ، بیروت، مکتبه الثقافه الدینیه.

واقدى، محمدبن عمر، 1369، المغازى، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، چ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهى.

اعظم رحمت آبادی: دکترى تاریخ و تمدن و ملل اسلامى و استادیار مؤسسه علمى ـ تحقیقى مکتب نرجس (ع).

معرفت - سال بیست و سوم ـ شماره 19637

ادامه دارد...

این مطلب را به اشتراک بگذارید :