حجت الاسلام دکتر محمد داودی، هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مرکز تخصصی نماز

نقش نظارتي و مراقبتي والدین در دعوت فرزندان به نماز

نظارت و مراقبت يكي از ضروريات فعاليت تربيتي است و بدون آن نمي‌توان به سرانجام رسیدن فعاليت­هاي تربيتي اميد داشت؛ زيرا غير از والدين عوامل ديگري هم بر نگرش­ها و رفتارهاي فرزند مؤثر هستند و همانها ممكن است تلاش­هاي والدين را كم‌اثر يا منحرف كرده، و در نتيجه، پس از مدتي ممكن است فرزند رفتار آموخته شده را ترك كرده يا حتي با آن به ستيزه برخيزد. اينجاست كه والدین متوجه می­شوند که در اثر عواملی که از نظر آنان مخفی مانده، تمام زحمات آنان  برباد رفته است.

برخي از دلايل نياز به مراقبت و نظارت عبارتند از:

اول. تأثیر­پذیری بالا كه ناشي از ناآگاهی­ها و ناپختگی­های دوران کودکی و نوجوانی است؛

دوم. روزمرگی و عدم آینده­نگری و نداشتن قدرت خود­کنترلی و مراقبت از خود؛

سوم. جدا شدن تدریجی کودکان از خانواده و قرار گرفتن در میحط­های اجتماعی مختلف؛

چهارم. هیجانات و عواطف فراوان، شدید و پیچیدة دوران نوجوانی و روحیه دوست­گرایی و گروه­گرایی آنان؛

پنجم. تنوع و فراوانی رسانه­های فردی و گروهی و عمق و گسترة بالای تأثیر­گذاری آنها.

الف) صلاحيت­هاي لازم براي نظارت و مراقبت

فرزندان ما در عرصه‌هاي مختلف نياز به مراقبت و نظارت دارند. نظارت و مراقبت در دوران نوزادی و کودکی گستره وسيعي را در برمي‌گيرد؛ اما بیشتر در قلمرو مسائل زیستی کودک است تا مسائل تربيتي. با این حال، مراقبت از محیط کودک و افرادي كه با وي در اتباط هستند نقش مهمی در تربیت او دارد. فرزندان هرچه بزرگ­تر می­شوند در کارهای شخصي و زیستی خودشان مستقل می­شوند و در عوض به مراقتب­ها و نظارت­های تربیتی و رفتاری بیشتری نیاز پيدا مي‌كنند. به عبارت ديگر، با بالاتر رفتن سن کودک و رشد فکری، عاطفی و حرکتی او، گرچه در بعد زيستي نياز به مراقبت و نظارت كمتر مي‌شود، قلمرو نظارت در بعد روحي و فكري و عاطفي گسترده­تر می­شود و لازم است رفتار و گفتار، رفت و آمد، دوست‌یابی و دوست‌داری، رسانه­هایی که در اختیار فرزند قرار دارد و نحوه استفاده از آنها، احساسات و داد و ستدهای عاطفی و وضعیت روحی روانی فرزند، آموزشگاه و فعاليت­هاي تحصيلي وي همگي تحت مراقبت و نظارت قرار بگيرند.

از سوي ديگر، خصوصيات و ويژگي­هاي فرزند در دوره‌هاي مختلف رشد تغيير مي‌كند و به تناسب آن نوع و شيوة نظارت نيز بايد تغيير كند. در دوران کودکی (از تولد تا 13ـ14 سالگي) به دليل ويژگي­هاي خاص اين دوره، نظارت آشکار و بی­پرده است و اعمال آن در قالب امر و نهی و تشویق و تنبیه مستقیم است؛ اما در دوران نوجوانی و جواني ( 14 سالگي به بعد) كه فرزند ما از نظر جسمي به بلوغ رسيده و از نظر ويژگي­هاي شخصيتي، توانايي شناخت و عمل رشد يافته است، نظارت بايد نا­محسوس و در قالب مشاوره، گفتگوهای صمیمانه و مانند آن باشد. اين مطلب از سخنان حکیمانة پيامبرd نيز استفاده مي‌شود. ايشان فرمودند: هفت سال اول، دوران وابستگی کودک به والدین است، کودک به شدت نیاز به مراقبت دارد و تمام کارهایش به عهده والدین است و در نتيجه مانند "گل" است^[1] که دائم باید از آن مراقبت و در مقابل سرما و گرما محافظت شود.

در هفت سال دوم، فرزندان ما برای آموزش و تأدیب آمادگی کامل دارند و به راحتی دستورات و خواسته‌هاي والدین و مربیان خود را مي‌پذيرند^[2] و همانند يك غلام نظارت­ها و امر و نهی­ها را می­پذیرند؛ اما در دوران نوجوانی و جوانی روحیه استقلال طلبی او^[3] باعث می شود که نظارت­های بی­پرده و امر و نهی‌هاي مستقیم را نپذیرند و حتی گاهی در مقابل آنها موضع­گیری و لج بازی کنند. پس در اين دوره، باید نظارت نامحسوس بوده و اصلاح از راه مشاوره و گفتگوهای صمیمانه صورت بگيرد.

بر اين اساس، موفقيت در امر نظارت و مراقبت در گرو ويژگي­ها و صلاحيت­هايي است كه والدين بايد آنها را در خود ايجاد كنند. اين صلاحيت­ها عبارتند از:

اول. آگاهی از ویژگی­ها و نیازهای روحی ـ روانی، عاطفی و رفتاری فرزندان در هر دوره سنی

این آگاهی از لوازم نظارت است؛ چون والدین بدون علم از شرایط و ویژگی­های فرزندان خود در هر رده سنی، نمی­توانند بفهمند کدام یک از رفتار و حالات فرزندشان طبیعی و مقتضاي سن آنهاست و کدام یک غیر طبیعی و نشانگر یک نوع ناهنجاری است. مسلماً این آگاهی در نحوه پیشگیری و درمان خطرات احتمالی هم لازم است.

دوم. آگاهی از شیوه­های نظارت و بازخوردگیری

والدین باید بدانند با چه روش­هایی می­توانند فرزند خودشان را تحت نظر بگیرند، و با چه روش­ها و سنجش­­هایی می­توانند آنان را ارزیابی کنند. در غير اين صورت، ممکن است با روش­های اشتباه و آسیب­زا زیان­های جبران ناپذیری به فرزندان خود وارد کنند.

سوم. نشانه­شناسی و دقت و ریزبینی در آن

در پزشکی یکی از مهم­ترین موضوعات، شناخت نشانه‌های بیماری­ها است، در تربیت هم این موضوع بسیار مهم است. شناخت­هایی همچون نشانه­های سطح رشد فکری، عاطفی و رفتاری متربی، شناخت نشانه­های سلامت و عدم سلامت او در فرايند تربیت و بخصوص نظارت و مراقبت از ضروریات است.

چهارم. رازداری، دلسوزی، حلم و بردباری

کسی که نظارت بر فرزندان را به عهده می­گیرد، اگر رازها و اسراری را که در خلال نظارت کشف می­کند فاش سازد یا صبور و بردبار نباشد و برخوردهای عجولانه و افراطی داشته باشد، و حتی اگر بی­تفاوت باشد و دلش برای متربی نسوزد، نظارت او نه تنها سودی نخواهد داشت، بلکه کاملا خطرناک است.

ب) روش نظارت و مراقبت

پس از روشن شدن ضرورت مراقبت و نظارت و صلاحيت­هاي لازم براي آن، اكنون بايد به روش نظارت و مراقبت بپردازيم.

1. تغافل

اولین اقدام در نظارت و مراقبت "تغافل" است. هنگامي كه متوجه خطایی می­شویم، در بسیاری از موارد لازم نیست آن را متذكر شويم؛ بلکه بايد وانمود كنیم چیزی نمی­دانیم. تغافل و چشم پوشی از اشتباه دیگران یک فضیلت اخلاقی بزرگ است؛ امیرمؤمنانj می­فرمایند: "مِنْ أَشْرَفِ أَعْمَالِ الْكَرِيمِ غَفْلَتُهُ عَمَّا يَعْلَم"‏؛ یکی از با ارزش­ترین کارهای انسان بزرگوار "تغافل" از چیزهایی است که از آن آگاه است.^[4] یکی از آثار تغافل در امور کم ارزش، حفظ اقتدار مربی یا والدین است (وَ عَظِّمُوا أَقْدَارَكُمْ بِالتَّغَافُلِ عَنِ الدَّنِيِّ مِنَ الْأُمُور)^[5]؛ زيرا عدم تغافل ممکن است قبح خطا را بشکند، حریم بین ما و فرزندمان را از بین ببرد و حتی او را جری­تر کند. البته، بايد توجه داشت كه تغافل به اين معنا نیست که برای جلوگیری از تکرار خطا کاری نکنیم؛ بلکه تنها بدين معناست كه از راه‌هاي مختلف بدون اینکه فرزندمان متوجه بشود، برای درمان اقدام کنیم.

توجه به این نکته ضروری است که در همه موارد نمی­توانیم از روش تغافل استفاده کنیم. در اینجا شایسته است به برخی از موارد استفاده از تغافل اشاره کنیم:

اول. در جایی که می­دانیم فعل ناشایست فرزندمان نه از روی عمد و علم، بلکه ناشی از ناداني يا اشتباه بوده است. در این­گونه موارد نه تنها خطای فرزندمان را به رخش نکشیم، بلکه سعی کنیم شناخت و آگاهي لازم را در اختيار او قرار دهيم.

دوم. در جایی که می­دانیم فرزندمان هم از خطاي خودش پشيمان است و سعی در مخفی کردن موضوع دارد، ولی در اثر وسوسه، تنبلی یا هر دلیل دیگری مرتکب عمل ناپسندی همچون، ترك نماز، شده است. در اینجا سعی می­کنیم، بدون اینکه فرزندمان بفهمد که ما از موضوع خبر داریم، با روش­های مناسبی اراده، ایمان، اعتقادات و شناخت او را تقویت کنیم تا به راحتی فریفته هوای نفسش نشود.

سوم. در جایی که می­دانیم فرزندمان قصد تکرار عمل را ندارد و فقط در شرایط خاصی مرتكب اين خطا شده است. در اينجا باید تلاش کنیم پیش نیاید شرایط مشابهی که فرزند ما را در تصمیم­گیری و اقدام دچار اشتباه می­کند.

چهارم. در امور جزئی و کم ارزش که نقش اساسی در تربیت و سرنوشت فرزند ندارد نیز لازم نیست دائم عیب­جویی کنیم. در این موارد بايد اصلاح را به تجربه و پخته شدن خودش واگذار كنیم. همان­گونه که در روایتی که از امیرمؤمنانj نقل شد: "وَ عَظِّمُوا أَقْدَارَكُمْ بِالتَّغَافُلِ عَنِ الدَّنِيِّ مِنَ الْأُمُور".^[6]

1. اصلاح يا حذف ریشة خطا

اقدام دوم در نظارت و مراقبت اصلاح يا حذف سرچشمة خطاست. یکی از بهترین روش­های اعمال نظارت این است که وقتی متوجه خطايي در رفتار فرزند شدیم، برخورد مستقیم و ناشیانه نکرده، بلکه ریشه و منشای خطا را شناسایی و آن را اصلاح يا حذف كنيم. برای نمونه، وقتی متوجه شديم علت كم شدن انگيزة فرزندمان براي خواندن نماز ، دوستي با يكي از همكلاسي­هایی است كه به نماز اهميتي نمي‌دهد، بهترین روش این است که بكوشيم دوست او را هم با دعوت به نماز، اهل نماز كنيم و اگر در این امر توفیقی نداشتیم، رابطه فرزندمان با این دوست را به حداقل رسانده و قطع کنیم.

1. تذکر

سومين اقدام در راستاي نظارت و مراقبت تذكر دادن است. تذكر در لغت به معناي يادآوري است. اما در زبان فارسي در معنايي نزديك به اخطار و هشدار نيز به­كار مي رود. وقتي گفته مي شود: "به بازي كن خاطي تذكر داده شد"؛ مراد از تذكر تنها يادآوري نيست؛ بلكه مراد، مرتبه­اي بالاتر از يادآوري خطا و پايين­تر از اخطار و هشدار است. اما معناي اين واژه در قرآن عبارت است از "گفتار و یا رفتاری که از مربی سر می­زند تا متربی را نسبت به آنچه از یاد برده، یا از آن غفلت کرده و از آن بی­خبر است و اطلاع از آن برای او لازم می­باشد، آگاه سازد و احساسات او را در قبال آنها برانگیزد".^[7]

منظور ما از تذكر در اينجا، تذكر به معناي اول است؛ هرچند تذكر به معناي قرآني را نيز شامل مي‌شود. تذكر به معناي اول بيشتر در جايي به كار مي‌رود كه تغافل و اصلاح و حذف ريشه‌هاي محيطي خطا ممكن نبوده يا مؤثر واقع نشده است.

آنچه ممكن است فرزند ما از آن غافل يا بي‌اطلاع باشد و همين موجب كم‌توجهي يا بي‌توجهي وي به نماز شود عبارتند از: خدا و نعمت­هاي او، مرگ و قيامت، آثار و بركات نماز، عواقب و پيامدهاي ناگوار ترك نماز و بي‌توجهي به آن. تذكر به اين معنا بسيار نزديك به موعظه است.

به هر حال، در تذكر بايد نكاتي را در نظر داشت:

اول. اطمينان حاصل كردن از نادرستي عمل

پيش از اقدام به تذكر، بايد نادرستي و خطا بودن عمل احراز شود. براي مثال، ممكن است فرزند ما به دليل درستی نمازش را با تأخير يا با عجله اقامه كند. در اين صورت، تذكر دادن نه تنها ضرورتي ندارد، بلكه موجب مي‌شود ابهت و عظمت والدين در نظر فرزندان كم شود.

دوم. تذكر غير­مستقيم و در خفا

اگر فرزند در انجام نماز كوتاهي كرد و مرتكب خطايي شد، تا آنجا كه ممكن است بايد به صورت غير­مستقيم و پنهاني و دور از چشم ديگران به او تذكر داد. اين موجب  حفظ عزت نفس و كرامت او شده و مقاومتش را در برابر تذكر به حداقل می­رساند.

سوم. عكس­العمل رفتاري

واكنش در برابر خطاها هميشه نبايد گفتاري باشد؛ بلکه گاه تذكر رفتاري نیز مي‌تواند مؤثر باشد. گاهی چهره در­هم كشيدن و اخم كردن و جواب سلام را سنگین و با تأخیر دادن، بيشتر از تذكر گفتاري تأثیر دارد.

چهارم. استفاده از واسطه

لازم نيست همة تذكرها را خود والدين مستقيم به فرزند بدهند. گاه استفاده از دوستان، معلم يا پدر بزرگ و مادر بزرگ بيش از تذكر مستقيم والدين مي‌تواند مؤثر باشد و اين كار موجب مي‌شود پرده حجب و حيا و حرمت ميان والدين و فرزندان نيز خدشه­دار نگردد.

پنجم. برخورد شديد در برخي موارد

درست است كه تذكر بايد نرم و ملايم باشد؛ اما هميشه اين­گونه تذكر كارساز نيست. در برخي موارد نيز لازم است تذكر تند باشد تا در فرزند مؤثر واقع شود.

1. امر و نهی

امر به معروف و نهی از منکر یکی از عوامل حیات خانواده و جامعه است. در متون دینی ما این وظیفه یکی از فروع دین و به عهدة یکایک مسلمانان واجب شده است. امر به نماز و نهي از ترك يا بي‌توجهي به آن يكي از مصاديق امر به معروف و نهي از منكر است. در قرآن و روایات نيز امر به نماز در محیط خانواده، مورد تأکید ویژه است. خداوند متعال خطاب به پیامبرd می­فرماید: "وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَوةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْهَا".^[8]

ابو سعيد خدرى مي‌گويد:

هنگامی که اين آيه نازل شد: "و أمر اهلك بالصلوة..."؛ و خاندان خود را به نماز فرمان بده، پيامبر خدا هشت ماه در وقت نماز صبح به در خانه علىj مى‏آمد و مى‏گفت: خدا شما را رحمت كند، وقت نماز است و این آیه را می­خواند که: "إنما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و يطهركم تطهيرا".^[9]

قرآن مداومت بر امر به نماز را از ویژگی­های حضرت اسماعیلj مطرح می­کند: "وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا".^[10] اين وظيفه اختصاص به پيامبرd و امامان bندارد و شامل همة مسلمانان مي‌شود. امام صادقj از پیامبر اکرمd نقل می­کند: "مُرُوا صِبْيَانَكُمْ بِالصَّلَاةِ إِذَا بَلَغُوا سَبْعَ‏ سِنِينَ‏"؛^[11] فرزندانتان را هنگامي كه هفت ساله شدند به نماز امر كنيد.

اين روش در كنار تذكر مي‌تواند نقش مهمي در هدايت فرزند به نماز داشته باشد. به علاوه این روش، ویژگی­ای دارد که به هیچ­روی در سایر روش­ها وجود ندارد، یا اگر وجود دارد، چندان بارز نیست و آن اینکه در امر و نهی، نوعی خواست قاطع و جدی از سوی آمر و ناهی وجود دارد. به دیگر سخن، در روش­هایی مانند تذكر و بيان فوايد نماز، جنبه­ اقناعی بسیار قوی است؛ در آن روش­ها مربی می­کوشد در فرد، انگیزه­ای درونی برای اقدام به عمل ایجاد کند، تا بر اساس آن انگیزه عمل کند؛ اما در امر و نهی جنبه­ اقناعی کم­رنگ­تر و جنبه­ فشار بیرونی برای واداشتن فرد به عمل بارزتر است. آمر و ناهی در صددند با فشار از بیرون، فرد را وادار به عمل کنند، خواه وی از صمیم قلب مایل به آن کار باشد یا نباشد. بنابراين، امر و نهي مكمل تذكر و ديگر روش­هاست و كارايي آنها را نيز بالا مي‌برد. البته استفاده از اين روش بايد به­گونه‌اي نباشد كه مقاومت فرزند را برانگيزد.

1. تنبیه و تشویق

در اعمال نظارت به هیچ وجه از روش تشویق و تنبیه بی­نیاز نیستیم؛ چرا که در تعليم و تربيت، تشويق و تنبيه به منزلة دو بال هستند كه با آنها متربي به پرواز در مي‌آيد و به سوي مقصد عالي رشد، تكامل و حركت مي‌كند. البته استفاده صحيح از اين روش نیاز به دانش­ها و مهارت­های خاصی دارد که در جای خود به آن مي‌پردازيم.

ج) آسیب­شناسی نظارت و مراقبت

نظارت و مراقبت نيز مانند ديگر نقش­هاي خانواده، آفت­ها و آسيب­هايي دارد كه توجه به آنها ضروري است. برخي از مهم‌ترين آسيب­هاي آن عبارت است از:

1. تفریط و بی­توجهی والدین به نظارت و مراقبت

بی­توجهی والدین به نظارت و مراقبت بر نماز فرزندان به دلیل ناآگاهي از اهميت و ضرورت آن، مشغله بيش از اندازه، یا اعتماد بیش از حد به فرزندان از آسیب­های جدی نظارت و مراقبت است که والدين باید به آنها توجه بكنند. امروزه در بسیاری از موارد، والدین از رفت و آمدهای دختر و پسر خود هیچ خبری ندارند و متأسفانه با بسیاری از رسانه­هایی که فرزندانشان استفاده می­کنند ـ از جمله اینترنت، شبکه­های ماهواره­ای و تلفن همراه ـ هیچ آشنایی ندارند.

1. افراط و سلب آزادی­های منطقی

گاهی والدین به بهانه نظارت و مراقبت، آزادی­های منطقی فرزندان را محدود یا سلب می­کنند و با این کار نه تنها مانع رشد فرزندشان می­شوند، بلکه آسیب­های تربیتی جدي به فرزندانشان وارد می­سازند.

1. نظارت محدود

در اكثر موارد والدين نظارت و مراقبت خود را به عرصة خاصي محدود كرده از ديگر عرصه‌ها غفلت مي‌كنند. مثلا پدر و مادر به بهداشت جسمی، تغذیه و پیشرفت درسی فرزندانشان اهمیت می­دهند و آن را تحت نظارت و مراقبت مداوم دارند؛ اما مسائل مذهبی فرزندان آنچنان که بایسته است، برایشان مهم نیست. در حالی که اگر تقیدات مذهبی فرزند اصلاح شود، نظم، اراده قوی، توجه به بهداشت و دیگر ویژگی­های لازم نيز در او ایجاد می­شود.

1. روش­های نادرست در نظارت

استفاده روش­های نادرست در نظارت از دیگر آسیب­های این مقوله به حساب می­آید.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :