نماز و جامعه

مقدمه
بر خلاف تصور برخی كه نماز را امري فردي تلقی مي­ كنند، اين آموزه الهي بركات اجتماعي گسترده ­ای دارد كه معمولاً از آن غفلت می‌شود. پیامبر خدا در همان روزهای آغازین اسلام، نماز جماعت را با امیرالمؤمنین و حضرت خدیجه (سلام الله علیها) به صورت جماعت برپا کردند. اعمال عبادی به ویژه نماز، آثاری چندبُعدی دارند. جامعۀ اسلامی با اقامۀ نماز سرزنده و پویا و در برابر آفات زمانه واکسینه می‌شود. نماز مشت محکمی بر دهان دشمنان اسلام و معاندین و منافقین است. در ادامه ابعاد آثار اجتماعی نماز را برمی‌شماریم.

1. کاهش جرائم و تقويت کنترل اجتماعي
"کنترل اجتماعی" به مجموعه شيوه‌ها، تدابير و وسائلي اطلاق مي‌شود که يک جامعه يا يک گروه با استفاده از آن، اعضاي خود را به رعايت قواعد، هنجارها و آداب و شعائر پذيرفته‌شده خود وامي‌دارد.[1] تدابير مورد نظر در "کنترل اجتماعي" در قالب عوامل مادي محسوس و يا نمادين و نامحسوس در اختيار جامعه قرار می گيرد، تا برای همنوايی افراد جامعه با اصول و مقررات اجتماعي، مورد استفاده قرار بگيرد.[2]

يکي از اساسی ترين آثار اجتماعي نماز که در آيات و روايات مورد تأکید قرار گرفته، کاهش جرائم و ايجاد مکانيسم کنترلي است. در آيه 45 سورة مبارکة عنکبوت، اين امر به صراحت بيان شده است که نماز، افراد جامعه را از فحشا و منکرات باز مي‌دارد.[3] در سوره هود به شیوه ديگري، نقش کنترلي نماز به تصوير کشيده شده است. در اين آيه، نماز از حسنات حساب شده و نقش آن از بين بردن سيئات ذکر شده است: "در دو طرف روز و اوايل شب، نماز را برپا داريد. به ­درستی که حسنات، سيئات و بدرفتاری ها را از بين می برد و اين پندی است براي پندگيرندگان".[4] از مجموع آيات و روايات به ­دست مي‌آيد که نماز با چند مکانیسم، کاهش جرائم و کج­روی را در جامعه به ارمغان می آورد:

الف) مکانيسم حيا
"حيا" به معناي دور نگه ­داشتن نفس از بدی ها[5] و وادار نمودن خود به ترس از انجام دادن کارهاي زشت و دوري از مذمت و ملامت است.[6] "حيا" از کارکردهای مهم نماز حساب شده است. حضرت امام علی (علیه السلام) در ضمن برشمردن آثار حضور در مسجد می فرمايند: "[ارتباط با مسجد سبب می­ شود نمازگزار] گناهي را از روي خشيت یا حيا ترک کند".[7] بر اساس اين روايت، رفتن به مسجد که نوعاً برای نماز جماعت و انجام دادن امور مذهبی است، سبب می شود افراد از گناه و منکرات باز داشته شوند. در حديثی دیگر، امام صادق (علیه السلام) دربارۀ آثار نماز جماعت می­ فرمایند: "نماز جماعت سبب مراقبت و کنترل و دوری از گناهان و معاصي می شود".[8]

نماز اثر پیشگیری از جرم را دارد (که در آثار معنوی نماز بیان شد). همچنین از مجموع شواهد به­دست می آيد که نماز جماعت، سبب آشنايي افراد با يکديگر و اين امر سبب تقويت حيا و حيا باعث خودکنترلي مي‌شود؛ از همين معبر، جرائم اجتماعی و منکرات کاهش می يابد. بدین رو نماز نقش مکانيسم کنترل اجتماعي را ايفا می کند.

ب) مکانيسم تعديل
نماز از عناصري است که در تعديل و کنترل گرايش‌ها، سليقه‌ها و کشش‌های نفساني و شهواني تأثیر دارد. در سوره مريم، خصوصيت بني اسرائيل ـ به ­عنوان انسان­ های ناخلف از تبار انبيا ـ چنين ذکر شده است که آنها کساني هستند که نماز را ضايع و از شهوات پيروی می کنند.[9] از اين فراز به­ دست می آيد که نوعاً، کساني از شهوات خود پيروی مي‌کنند که به نماز اهميت نمی دهند و به تعبير قرآن، آن را ضايع و نابود مي‌کنند. با قرينة مقابله مي‌توانيم اين قاعده را استخراج کنيم که افراد نمازخوان و کساني که به انجام و برپايی آن اقدام می کنند، به دنبال شهوات و خواسته‌های نفسانی نيستند. بنابراين نماز می تواند خواسته، گرايش‌ها و تمايلات را تعديل کند.

"هيرشی" جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعي و جرم‌شناسي، بعد از تحقيقات فراوان به اين نتيجه رسيده است که افراد برخوردار از خودکنترلی ضعيف، بيشتر در معرض جرم و کج­روی قرار دارند و خودکنترلي قوي، احتمال درگير شدن در جرم را به حداقل می رساند.[10]

ج) مکانيسم معرفت و هدايت‌بخشی
سومين راهبرد کنترلی نماز، تحکيم دانش و معرفت نمازگزاران است. در اين راهبرد نمازگزاران با دریافت اطلاعات و معارف دينی در مقابل بدرفتاری ها، کج‌انديشی ها، فحشا و منکرات واکسينه می شود. نماز مجموعه معارف هدایت­بخشی است که تلقین روزانه آن و توجه به آن در ساعات مختلف شبانه­ روز، نقش معرفت‌بخشی دائمی را دارد. حضرت علی (علیه السلام) دربارۀ کارکرد مسجد و نماز جماعت می ­فرمایند: "مسجد و نماز جماعت دانش جديد... و نشانی مستحکم و پايدار در فراروی افراد قرار می دهد... و افراد از خلال مراوده با مساجد و نماز جماعت حرف‌هايی می شنوند که آنها را از بدی باز می دارد و به ­سوي هدايت رهنمون می کند".[11] در نهايت، به اين چارچوب کنترلی می رسيم که نماز با شرايط، ضوابط و زمينه‌های محيطي و اجتماعي خود، از سه طريق موجب کاهش آسيب‌ها و انحرافات می گردد. نماز، حيا و تعديل غرايز، روحية خودکنترلي را در فرد تقويت می کند؛ که امر، به کاهش و از بين رفتن آسيب‌ها، منکرات و رفتارهای نابهنجار اجتماعی و اخلاقی کمک مي‌کند. از طرفي ديگر، نماز، دانش لازمِ هدايت‌بخشی را در اختيار افراد می گذارد و افراد از اين طريق، راه هدايت را کشف و به سعادت رهنمون می شوند.

2. تأليف قلوب و ايجاد همدلي و برادري
نماز، هم به لحاظ تقويت ارزش­های دينی ـ که اخوت و همدلي يکي از آنها است ـ و هم به لحاظ همگرايي و گردهم­آيي در مراسم نماز، باعث الفت و برادری در ميان افراد می گردد. پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) تأکید مي‌نمودند که صفوف نماز بايد فشرده و نزديک به هم باشد تا با فشردگی و نزديکی صفوف، قلب‌های نمازگزاران به يکديگر نزديک شود.[12] در قرآن نيز يکي از معيارهای برادری، نماز ذکر شده است. در آيه 11 سورة توبه اشاره شده است کساني که نماز می خوانند و زکات می پردازند، برادر دينی هم ­اند.[13] پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) صف‌های نماز را چنان مرتب می کرد که گویی چوب‌های تیر را کنار یکدیگر می‌چیند. روزی چون خواست در مسجد تکبیرة الاحرام بگوید، متوجه شد که مردی سینه‌اش جلوتر از سایرین است، فرمود: "بندگان خدا صفوف خود را منظم کنید وگرنه میان دل‌هایتان اختلاف خواهد افتاد".[14]

3. ضمینة آشنايي با افراد خودساخته
هر انسانی نياز دارد که در فرآيند زندگی، دوستان خوب، قابل اعتماد و شايسته داشته باشد. امروزه بسياري از گرفتاري‌ها و نابهنجاری های افراد ـ خصوصاً جوانان و نوجوان ـ از تعامل فرد با دوستان ناصالح ناشی مي‌شود. کسانی که با مطالعه و شناخت کامل، با یکدیگر پیوند دوستی میی بندند، دوستی شان استوار و پايدار خواهد بود؛[15] در مقابل، بي­ توجهي به اين اصل موجب مي‌شود که نوجوانان به دوستي اشرار و انسان­ های ناپاک تن گرفتار شود.[16] از بهترین بسترهای شناسایی دوست‌ سالم و هدايت‌يافته، شرکت در مراسم نماز جماعت و ارتباط با اهل مساجد است. امام علی (علیه السلام) یکي از کارکردهای مسجد را يافتن دوست مناسب و فایده‌رساننده، ذکر می کنند.[17]

4. تسهيل روابط اجتماعي
با تمام مزايايی که معاشرت با ديگران به ­دنبال دارد، متأسفانه در زندگی مدرن امروزی، بنا به ملاحظات فراوان از جمله کمی وقت، هزينه ­بر بودن و روحيه فردگرايی، ‌اين رفتار به ­سختي انجام مي‌شود. بدين جهت، مساجد و نمازهای جماعت و جمعه، کم­ هزينه‌ترين برنامه‌ای است که می تواند به ديد و بازديدها منجر شود و انسان­ ها از تنهايی و انزوا خارج شوند و در دنياي تعاملات صميمي، سهيم گردند. پيامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) یکي از دو کارکرد فريضة جمعه را ديدار و ملاقات مؤمنان و نمازگزاران ذکر فرموده ­اند. حضرت امیرالمومنین امام علی (علیه السلام) در حديثي از پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل می کنند که ايشان نسبت به ضرورت شرکت در نماز جمعه فرمودند: "شرکت در نماز جمعه، سبب زيارت مؤمنان مي ­شود و رفتاری زيباست".[18] نمازهای جماعت روزانه نيز در اين حکم با نماز جمعه شريک هستند.

5. توجه به حقوق ديگران
بر اساس دستورهای اسلام و احکام شرعي، نماز با تضييع حقوق ديگران تضاد دارد. از نظر اسلام، در نماز استفاده از مال غصبي جايز نيست و اين کار سبب بطلان نماز مي‌شود.[19] ضمن اینکه در فقه اسلامي تأکید شده است که حتي در مساجد و نمازخانه‌ها، اگر قبلاً کسي جايی را براي نماز تصاحب کرده باشد و خود رفته باشد و تسبيحی، مهری يا چيزی ديگری به علامت بازگشت، برجا گذاشته باشد، ديگران حق ندارند جاي او را اشغال کنند.[20] تمام موارد ذکرشده، گويای اين حقيقت تربيتی است که خداوند همه‌روزه و دست کم هر روز پنج مرتبه، انسان را به تمرين رعايت حقوق ديگران وا مي­دارد و آن را به يک فرهنگ دينی در تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی، تبديل می­ کند.

6. رشد اقتصادی و برطرف شدن اختلاف طبقاتی
امام رضا (علیه السلام) فرمودند: "خداوند به سه چیز توأم با سه چیز دیگر فرمان داده است: به نماز، فرمان داده همراه با زكات؛ پس كسی كه نماز بخواند و زكات ندهد، نمازش قبول نمی شود...".[21] حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: "... همانا زكات با نماز، مایه تقرب مسلمان‌ها قرار داده شده است..."[22] و وارد شده كه هر كس خمس ندهد، نمازی برای او نیست؛ همچنان‌كه اگر كسی زكات را نپردازد، نمازش پذیرفته نمی‌شود[23]. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: "نماز تمام و كامل نمی‌شود مگر به زكات".[24] از طرفی، چه در آیات قرآن و چه در روایات معصومان: در جاهای بسیاری نماز و زكات با هم آمده‌اند و این می‌رساند كه بین این دو وسیله ارتباطی، یعنی نماز كه وسیله ارتباط با خدا و زكات كه واسطه ارتباط با خلق خداست، ارتباط نزدیكی وجود دارد. قرآن كریم تصریح می‌كند كه: "در اموال نمازگزاران، حقی برای سائل و نیازمند وجود دارد".[25] بنابراین توجه و عمل به این دستورها، به رشد و پویایی اقتصاد جامعه اسلامی كمك كرده و از متمركز شدن درآمدها و دارایی در دست عده‌ای خاص و تقسیم جامعه به دو گروه فقیر و غنی، جلوگیری می‌كند و این خود، مبارزه‌ای است با فقر و محرومیت در پرتو نماز. به عبارتی، به بركت نماز به محرومان و نیازمندان جامعه رسیدگی می‌شود و آنگاه كه مسئلۀ اسراف در آب وضو و طهارت را به این موضوع بیفزاییم، این بركات، دو برابر خواهد شد.

7. نماز و امداد به مردم
يكى از بركات نماز به خصوص در مساجد، امدادگرى است. هميشه محرومان به مساجد روانه مى شدند و مشكلات خود را با مردم در ميان مى گذاشتند و در آن مكان مقدّس آن را حل مى كردند. سابقه اين كار به زمان رسول (صلی الله علیه و آله) باز می‌گردد و قرآن صحنه‌اى را نقل مى‌كند كه فقيرى وارد مسجد شد و از مردم استمداد كرد. كسى به او توجّهى نكرد و فقير با ناله به خداوند حال خود را گفت. حضرت على (صلوات الله علیه) که مشغول نماز بود، به فقير اشاره كرد. او جلو آمد و حضرت در حال ركوع انگشتر خود را به او داد. آيه نازل شد كه: "رهبر شما فقط خداوند و پيامبرش و كسانى‌اند كه در حال ركوع انفاق و به فقرا رسيدگى مى‌كنند". همين كه مردم آيه را شنيدند، به مسجد آمدند تا ببينند اين آيه دربارۀ چه كسى نازل شده است. فهميدند كه مورد آيه دربارۀ شخص على‌بن‌ابيطالب (علیه السلام) است.

8. تأخیر عذاب از مردم
حضرت امیرالمومنین امام علی (علیه السلام) فرمودند: "همانا خداوند اراده می‌كند تمام اهل زمین را عذاب كند، آنگاه كه مرتكب معصیت و آلوده به گناه می‌شوند؛ به طوری كه احدی باقی نماند. پس چون سالخورده‌ها را می‌بیند كه به سوی نماز قدم برمی‌دارند و بچه‌ها به دنبال فراگیری قرآنند، آنها را مورد رحمت قرار داده و آن عذاب را، به تأخیر می‌اندازد".[26] در حدیثی، امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: "همانا خداوند توسط شیعیان ما كه نماز می‌خوانند، از پیروان ما كه نماز نمی‌خوانند، عذاب را دفع می‌كند و اگر همۀ آنها نماز را ترك كنند، هلاك می‌شوند".[27]

[1]. آلن بيرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص348.

[2]. هدايت الله ستوده، آسيب شناسی اجتماعی، ص133 ـ 134.

[3]. "اتْلُ ما أُوحِی إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ"؛ آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد، و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید! (عنکبوت: 45).

[4]. هود: 45.

[5]. حسين­بن­محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غريب القرآن، ص270.

[6]. علامه حلى، ‏الالفين‏، ص159.

[7]. "منِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ... أَوْ يَتْرُكَ ذَنْباً خَشْيَةً أَوْ حَيَاء" (شيخ صدوق،‏ الأمالی، ص389).

[8]. "فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ قِيلَ... مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى وَ الزَّجْرِ عَنْ كَثِيرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جل" (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج6، ص71).

[9] "فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا" (مريم: 58).

[10]. فرانک پی ويليامز و مالين دی مک شين، نظريه‌های جرم­شناسی، حميدرضا ملک محمدی، ص212.

[11]. " مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى‏ الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ... أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آيَةً مُحْكَمَةً أَوْ... أَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى" (شيخ صدوق،‏ الأمالی، ص389).

[12]. "استووا تستو قلوبكم و تماسّوا تراحموا"؛ با يك ديگر برابر شويد تا دلهايتان برابر شود و با يك ديگر تماس بگيريد كنيد تا به هم رحم كنيد (ابو القاسم پاينده‏، نهج الفصاحة، ص210).

[13]. "فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِی الدِّينِ وَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ".

[14]. سنن النبی، ص251.

[15]. "عن امير­المؤمنين7: "مَنِ اتَّخَذَ أَخاً بَعْدَ حُسْنِ الِاخْتِبَارِ دَامَتْ صُحْبَتُهُ وَ تَأَكَّدَتْ مَوَدَّتُه" (آمدی، ‏تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ، ص416).

[16]. "مَنِ اتَّخَذَ أَخاً مِنْ غَيْرِ اخْتِبَارٍ أَلْجَأَهُ الِاضْطِرَارُ إِلَى مُرَافَقَةِ الْأَشْرَار" (همان، ص416).

[17]. "مَنْ أَدَامَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آيَةً مُحْكَمَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً و..." (شیخ صدوق، الأمالی، ص389).

[18]. "الْإِتْيَانُ‏ إِلَى‏ الْجُمُعَةِ زِيَارَةٌ وَ جَمَالٌ" (محمدباقر مجلسى، بحار الأنوار، ج‏86، ص197).

[19]. در رساله‌های عمليه آمده است که در تمام حالات نماز و انجام مقدمات واجب نماز بايد سعی شود از مال ديگران استفاده نشود. راجع به وضو آمده است (ر. ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848).

[20]. كسى كه در مسجد نشسته است، اگر ديگرى جاى او را غصب كند و در آنجا نماز بخواند، بنابر احتياط واجب، بايد نماز خود را دوباره در محل ديگرى بخواند (همان، ص193، مسئله849).

[21]. شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص55.

[22]. نهج البلاغه، خ190.

[23]. الفقه، كتاب الصلاة، ج3، ص120 و 121.

[24]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج96، ص29.

[25]. معارج: 24.

[26]. میرزای نوری، مستدرك الوسائل، ج3، ص360، ح12.

[27]. همان، ج1، ص184.

[28]. "اتْلُ ما أُوحِی إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ"؛ آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد، و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید! (عنکبوت: 45).

[29]. هود: 45.

[30]. حسين ­بن ­محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غريب القرآن، ص270.

[31]. علامه حلى، ‏الالفين‏، ص159.

[32]. ابو القاسم پاينده‏، نهج الفصاحة، ص210.

[33]. شیخ صدوق، الامالی، ص389.

[34]. در رساله‌های عمليه آمده است که در تمام حالات نماز و انجام مقدمات واجب نماز بايد سعی شود از مال ديگران استفاده نشود (ر. ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848).

[35]. شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص55.

[36]. نهج البلاغه، خ190.

[37]. میرزای نوری، مستدرك الوسائل، ج1، ص184.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :