مقدمه
خانواده، كوچک ترين واحد اجتماع است كه توانايي و بازدهي جامعه به آن بستگي دارد. جوامعي موفق هستند كه خانواده‌هاي موفق دارند؛ زیرا جامعه چيزي جز بسط خانواده نيست. بسياري از مشكلات اجتماعي و فرهنگي جهان غرب از بحران خانواده ناشي مي‌شود.

برپا بودن نماز در خانواده به اين معناست که موقعيت نماز، به عنوان يک نماد فرهنگي در خانواده اسلامي، حفظ گردد. نماز فقط يک نيايش فردي نيست؛ بلکه مناسکي است که طي آن رفتار هماهنگ و نظام ­مند اعضای جامعه کوچکی مانند خانواده با آهنگ، سبک و در جهت واحد حرکت می‌کند.

در بُعد فردي نماز جاي هيچ ترديدي نيست؛ اما شواهد قرآني و روايي حاکي از اين است که در دين اسلام، نماز يک رفتار جمعي يا يک امر اجتماعي ـ و نه شخصي ـ تلقي شده است. بهترين شاهد براي این مسأله، تعبير "اقامه" است. در آيات زيادي براي امر به نماز، از واژگان "أقام"، "يقيمون"، "يقيموا"، "أقاموا"، "مقيم" استفاده شده است. به اذعان مفسرين و علماي لغت، "اقامة نماز" به معناي يک عمل جوارحي صرف (خواندن نماز) نيست؛ بلکه به معناي "برپاکردن" و "برپا نگهداشتن" نماز است.[1] خدا خطاب به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: "ای پیامبر! خاندان خودت را به نماز امر کن و خودت هم بر نماز صابر باش".[2] این اختصاص به پیامبر ندارد، همۀ ما به این امر موظف هستیم.

در این فصل آثار خانوادگی نماز را مورد بررسی قرار می دهیم.

1. برنامه ­ريزي و تدبير منزل
مديريت و برنامه­ ريزي، نقش مهمي در سلامت زندگي خانوادگي دارد. مهم‌ترين عنصر در مديريت و برنامه ريزي خانوادگي، زمان‌بندي کارها و برنامه‌هاست. اسلام براي رسيدن انسان­ها به رشد و تعالي و برخورداری از پيشرفت مادي و معنوي، براي مسئلة وقت در عبادات اهميت زيادي قائل شده است. نظم در عبادت مي­ تواند مشوق افراد در رعايت نظم و كسب مهارت وقت ­شناسي و برنامه‌ريزي زمانم ند باشد. طبق تعبير قرآن "نماز، وظيفه‌اي برنامه‌ريزي شده و زمانمند است".[3] از آنجا که نماز در زمان­هاي خاصي انجام مي‌شود و شرايط و ملاحظات خاصي را مي‌طلبد، روحية نظم را در انسان به­ وجود مي­ آورد و همچنين، اين امکان را تقويت مي‌کند که انسان در تمام شئونات زندگي، نظم و انضباط را رعايت کند.

بدين ترتيب، يکي از کارکردهاي نمازهاي اول وقت، در ساحت زندگي خانوادگي، برنامه ­ريزي و زمانبندي امور زندگي است. در خانواده نمازگزار، والدين و فرزندان تا ديروقت به تماشاي تلويزيون نمي ­­نشينند و صبح تا ظهر نمي‌خوابند و برنامه‌هاي تغذيه، خواب و بيداري و ساير امور، هر کدام به برکت اوقات نماز به­ موقع انجام مي‌شود.

نمازهاي ديگر مثل جمعه و اعياد نيز تأثیر مهمي در مديريت زندگي دارد. تعطيلي فعاليت‌هاي اقتصادي هنگام نماز جمعه،[4] توصيه به بهداشت و نظافت قبل از رفتن به نمازهاي جمعه و عيد[5] و پوشيدن لباس‌هاي نو و ديد و بازديد در روزهاي ذکرشده،[6] بر اين مهم دلالت دارد که در جامعة ديني، امور زندگي، بهداشت و نظافت، ديد و بازديد و ساير برنامه‌ها، با دستورهای شرعي و امور عبادي هماهنگ است. اسلام حتی بر هماهنگي و نظم صفوف نماز تأکید دارد[7] و اهمیت فراوانی برای نظم و محوریت نماز در برنامه ­ریزی زندگی قائل است. جامعۀ ما فاصلۀ فراوانی تا تحقق نظم خواسته­‌شده از مسلمانان دارد. چه زيبا بود برنامه‌هاي زندگي به­ جاي اينکه با فيلم‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني يا عادت‌واره‌هاي روزمره تنظيم شود، با نماز هماهنگ می­ گردید و نماز از وقت فضيلت خود به تأخير نمي‌افتاد. چه نيكوست به اقتضاي رعايت اوقات نماز، صبح‌‌هنگام، با انجام فريضة صبح، برنامة خواب به پايان برسد و امور و کارهاي مربوط به منزل و بيرون از منزل شروع شود. سپس با فرا رسيدن نماز ظهر و عصر، برنامه‌هاي کاري تعطيل و صرف ناهار و استراحت نيم‌روزي انجام شود. وانگهي، شيفت دوم کاري شروع شود و هنگام نماز مغرب و عشا خاتمه يابد و بعد از خواندن نماز عشا، برنامه‌ها به پايان رود و زمان خواب فرا رسد. دامنة زماني نمازهاي روزانه، اين امکان را به برنامه‌ريزان اجتماعي مي‌دهد که در صورت هم­سوسازي برنامه‌ها با نماز، نه تنها اختلالي در بازدهي فرآيند کاري ايجاد نشود، بلکه در کنار برکات فراوان آن به علت هماهنگی با طبیعت انسان، بهره ­وری نیز افزایش پیدا کند.

2. بهبود روابط زناشویی
در دين اسلام از نماز براي تنظيم و بهبودي روابط خانوادگي و خويشاوندي نيز بهره برده شده است. نماز به لحاظ اينکه روحية عطوفت و مهرباني را در انسان تقويت مي‌کند، سبب بهبود برخورد با خويشاوندان و خانواده مي‌گردد. گذشته از اين، آيات و روايات، قبولي عبادات و نماز را به بهبودي روابط با خويشاوندان مشروط نموده است. به تعبير ديگر، خداوند، از يک عمل عبادي معنوي، در جهت بهبود اوضاع اجتماعي استفاده کرده است. در حديثي از حضرت پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمده است: "کسي‌که زني دارد و او را اذيت می‌کند و آزار مي‌دهد، خداوند نمازهايش و ساير رفتارهاي درستش را قبول نمي‌کند... و مردان هم حکم زنان را دارند [يعني؛ اگر زني شوهرش را بيازارد، نمازها و رفتارحسنه ­اش مورد قبول درگاه الهي قرار نمي‌گيرد]".[8]

3. تربیت فرزندان
در روايات براي توجه به نماز و اعمال ديني اعضاي خانواده، ثواب زيادي در نظر گرفته شده است: "وقتي مؤمني از گناهان بپرهيزد و به واجبات عمل كند و خانواده خود را نيز از گناهان باز دارد و آنها را به عبادت وا دارد، در قيامت زن و فرزندش به او مي‏گويند: خدا تو را جزاي خير دهد كه در دنيا به ما تعليم دادي و به آنچه مأمور بودي ما را امر كردي و از زشتی ها ما را نهي كردي و به سبب آن خود را نجات دادي و ما را از عذاب رهانيدي. آن‏گاه او با تمام اهل و عيالش به بهشت مي‏رود".[9] پيامبران‏ الهي و ائمه‏ اطهار:، به‏ برپايي نماز در خانواده ‏شان اهميت مي ‏دادند. در حديث امام صادق (علیه السلام) به اين اصل تأکید شده که شرط قبولي نماز، برخورد درست و اصلاح‌شده با والدين است. حضرت در اين حديث فرموده است: "هر كس به پدر و مادر خود كه به وى ستم كرده‏ اند، با چشم بغض و كينه نگاه كند، نمازش در پيشگاه الهى مقبول واقع نمي‌شود".[10] نمازگزار درصدد است که زحماتش نزد خداوند قبول گردد؛ زحماتي که هر روز پنج مرتبه صورت مي‌گيرد. خداوند اين انگيزة روانشناختي را ضمانت اجرايي براي بهبود روابط اجتماعي قرار داده و از طريق آن، بهبودي برخورد فرد با خانواده و والدين را تضمين کرده است. بنابراين، انسان مؤمنِ آگاه كه در انديشة قبولي نماز خود است و نمي­خواهد زحمات عباديش زائل گردد، روابط اجتماعي خود را نيز اصلاح نموده و بهبود مي‌بخشد. بدین روی، نماز مي­تواند روابط اجتماعي و خانوادگی را ترميم و تقويت كند.

4. انسجام خانوادگي
خواندن نماز موجب ثبات و وحدت شخصيت مي ‏شود. شخصيت برخوردار از توحيد به گونه‏اي است كه جنبه‏هاي گوناگون آن با يكديگر در تضاد نيستند. يعني فرد در عمل بر اساس باورهاي خويش عمل مي‏كند و در خويشتن تضادی نمي ‏يابد؛ به نحوي كه جنبه ‏اي از شخصيت فرد، جنبه ديگر شخصيت او را تأييد می‌کند.‏ انسان مؤمن به هنگام نماز، سخن از خداي واحد و يگانه به ميان مي‏ آورد، مانند آيه "قل هو اللّه احد" که نمونه بارزي از وحدت خدا دارد. همين باور به خداي يگانه، پيام‌آور وحدتي دروني براي آدمي است. آنچه باعث تشتت و تفرقه مي شود، ايمان داشتن به ربّ‏ هاي گوناگون است. قرآن مي ‏فرمايد: "ارباب متفرقّون خير ام اللّه الواحد القهّار" آيا داشتن رب‏ هاي متفرق خوب است يا ايمان به خداوند واحدي كه قهار است؟ قرآن وجود خدايي جز خداي يگانه را نفي مي ‏کند.

اعضاي خانواده نيز اگر همه با يكديگر به اقامه نماز بپردازند و همه به وحدت دروني دست يابند، در بيرون نيز با يكديگر همگوني و هماهنگي خواهند داشت و اين موجبات آرامش رواني را براي آنان در پي خواهد داشت؛ زيرا نه با يكديگر تضادي دارند و نه والدين با فرزندان خويش اختلافي جدي خواهند داشت.

بر اثر نبود تعارض يا از بين رفتن آن، كمتر شاهد بروز اضطراب در محيط خانه خواهيم بود. بدين ترتيب امنيت بيروني در محيط خانواده حاصل امنيت دروني اعضاي آن است كه در پرتو انوار الهي ظهور و بروز پيدا مي‏ كند. پس نماز مي ‏تواند وحدت و امنيت دروني و بيروني را فراهم آورد و محيط خانواده را متحد و يكپارچه سازد تا همگي به راحتي بتوانند به ريسمان الهي چنگ زنند و متفرق نگردند. بدين ترتيب ملاحظه مي‏شود افرادي كه به وحدت دروني دست يافته‏اند، در وحدت بخشيدن به محيط بيروني (كه يكي از مصداق‏هاي آن خانواده است) توفيق بيشتري دارند و وحدت در خانواده، يكي از رموز آرامش آن است.

5. محبت
بارزترين ويژگي خانواده در محبت بين اعضاي آن جلوه مي‌كند و در هيچ يك از گروه‌هاي اجتماعي، محبت متقابل به اين صورت شكل نمي‌گيرد. كانون گرم خانواده پناهگاه اهل خانه در برابر ناملايمات زندگي است.

نماز سبب استحکام محبت در بين اعضاي خانواده مي شود. يكي از عوامل اصلي ايجاد محبت، تواضع است و پيش‌تر گفته شد كه چگونه نماز سبب تواضع مي شود و كبر را از بين مي برد. يكي ديگر از عوامل ايجاد محبت ايمان به خداست كه نماز آن را متجلي مي‌كند. در روايات اسلامي نيز تصريح شده كه تواضع و ايمان از عوامل ايجاد محبت است.[11]

[2]. "و امرُ اهلک بالصّلوۀ و اصطبر علیها" (طه: 132).

[3]. "فَأَقيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتا" (نساء: 103).

[4]. در سورۀ جمعه، آيۀ9، خداوند به مؤمنين دستور داده است که هنگام نماز جمعه، از داد و ستد و خريد و فروش و کارهای دنيوی دست کشند و به ذکر خداوند روی آورند."يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ"؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، چون براى نماز جمعه ندا در داده شد، به­سوى ذكر خدا بشتابيد، و داد و ستد را واگذاريد. اگر بدانيد اين براى شما بهتر است.

[5]. ر.ک: امام خمينی، توضيح المسائل، ذيل باب غسل­های مستحب، ص144 ـ 145و همچنين: ص144.

[6]. ر.ک: شهيد ثانی، التنبيهات العليه علی الوظايف الصلاه القلبيه، ص183 ـ 187.

[7]. قالَ رَسُولُ اللّه6: "سَوَّو صُفُوفَكُمْ فَاِنَّ تَسْوِيَةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاةِ"؛ صف‌های نماز جماعت را منظم كنيد كه منظم کردن كردن صف­ها، كامل‌كنندۀ نماز است (محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج‏85، ص20).

[8]. "مَنْ كانَ لَهُ اِمْرئةٌ تُوذيهِ لَم يَقْبَلِ اللّهُ صَلاتَها وَ لا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِها... وَ عَلَى الرَّجُل مِثْلُ ذلِكَ"(شيخ ‏حر عاملى، وسائل الشيعة، ج20، ص163).

[9] . ملافتح‌الله كاشانى، منهج الصادقين فى الزام المخالفين، ج9، ص340.

[10]. "مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا لَهُ ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ صَلَاة" (شيخ حسن ديلمی، ‏ إرشاد القلوب إلى الصواب،‏ ج1، ص179).

[11]. "قال الصادق7: ثلاث تورث المحبه؛ الدين و التواضع و البذل" (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص328).

[12]. حر عاملى، وسائل الشيعة، ج20، ص163.

[13]. حسن ديلمی، ‏ إرشاد القلوب إلى الصواب،‏ ج1، ص179.

[14]. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص328.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :