ركوع 
عظمت پروردگار انسان را به ركوع و كرنش وامى دارد و خدايى او، بنده را به تواضع . ركوع ، خم شدن در برابر عظمت او و اظهار بندگى و طاعت اوست .
تا حدّى خم مى شويم تا دست ها به زانو برسد. گردن را مى كشيم ، يعنى آماده ايم كه سر در راهت بدهيم .
خم مى شويم ، يعنى كبريايى تو ما را به تعظيم وامى دارد و در برابر عظمت و يگانگى تو، الفِ قامت مان دال مى شود و سرو قامتمان مى شكند.
ركوع ، ادبِ عابد است و سجود قرب او. كسانى به خدا نزديك تر مى شوند كه در اظهار ادب كوتاهى نكرده باشند.(1)
على عليه السلام ، آن قدر ركوع طولانى داشت كه عرق از ساق پايش جارى و زير قدم مباركش تر مى شد.(2)
امام صادق عليه السلام بيش از سى مرتبه ، در ركوع و سجود، ذكر خدا را تكرار مى كرد.
ركوع ، از ركن هاى نماز است . اگر به عمد يا اشتباه فراموش شود، نماز باطل است . در هر ركعت يك ركوع واجب است ، مگر در نماز آيات كه در هر ركعت پنج ركوع دارد. و نماز ميّت كه بى ركوع است .
ركوع ، تركيبى است از فعل و ذكر. حركت و عملش ، نشان فروتنى و تواضع و خضوع است و ذكرش ، تسبيح خداى متعال . ((سُبْحانَ رَبَّىَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ))
گروهى از فرشتگان همواره در ركوع اند.(3) انسان راكع ، هماهنگ وهمراه با فرشتگان مى شود، همسويى و همسانى بنده اى زمينى با فرشتگان آسمانى . و چه افتخارى بالاتر از اين ؟!

سجود
سجود نيز همچون ركوع ، از اركان نماز است .
سجده ، جز براى خداوند جايز نيست . اگر بنده اى به امر خدا سجده بر كسى يا چيزى كرده ،(4) و اگر فرشتگان ، سجده بر آدم كردند،(5) در واقع در برابر خداوند سجده كرده اند و اطاعت امر او به جا آوردند.
سجده ، تذلل و اظهار كوچكى و خاكسارى در برابر خداست . مگر نه اينكه همه آفريدگان در پيشگاه امر او و عظمت او ساجدند؟ مگر نه اينكه آفريدگان زمين و آسمان مانند خورشيد و ماه و اختران و كوه ها و درختان و حيوانات ، و توده عظيم مردمان از براى خداوند سجده مى كنند؟(6)
چرا ما، همسوى با همه كاينات ، سجده بر خدا نكنيم .
در سجده نيز تسبيح خدا مى گوييم و او را از هر عيب و نقص ، و هر صفتِ بشرى ، و هر عجز و ناتوانى ، و از هر آنچه به ذهن مان خطور كند و تصوّر شود، منزّه و مبرّا مى دانيم .
تسبيح گوى او نه بنى آدمند و بس
هر بلبلى كه زمزمه بر شاخسار كرد
چرا ما در ركوع و سجودمان ، تسبيح گوى آن ذات بى همتا باشيم ؟
در ثنايش ، ذكر مرغان چمن
((سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الاَعْلى )) بود
و مگر ما كمتر از گياهان و مرغانيم ؟
سجده ، عالى ترين درجه عبوديّت است . سجده بر زمين و آنچه از زمين است صحيح است و بر خوراكى ها و پوشاكى ها و جواهرات حرام و نماز باطل است .
سجده ، رمز بندگى است . پس بايد همراه با تذلّل و خشوع و فروتنى و شكسته دلى و شكسته نفسى باشد. اگر با اشك چشم همراه بود، چه بهتر! و اگر طولانى بود، فضيلتش بيشتر!
امام سجاد عليه السلام ، زينت ساجدان و فخر عابدان بود. در سجده ، چندان با توجّه نام خدا را تكرار مى كرد كه وقتى سر بر مى داشت بدن مباركش غرق عرق بود.(7)
امام كاظم عليه السلام پس از نماز صبح سر بر خاك مى نهاد و تا روز بلند شود و آفتاب برآيد، در حال سجده بود.(8)
ابراهيم خليل ، در اثر سجده هاى طولانى به مقام ((خليل اللّهى )) رسيد.(9)
((تَرَيهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللّهِ وَرِضْوَناً))(10)
آنان را مى بينى كه در حال ركوع اند يا سجود، و اميد به فضل خدا و خشنودى او دارند.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
سجده بسيار، گناهان را مى ريزد، آنگونه كه باد برگ درختان را.(11)
سجده انسان ، سخت ترين و كمرشكن ترين حالت براى ابليس است . مگر نه اينكه ابليس ، به خاطر تكبّر و غرور، از سجده بر آدم امتناع كرد و رانده درگاه الهى و مطرود و ملعون ابدى شد؟
سجده بر خاك كربلا، ثواب نماز را بيشتر مى كند. تربت پاك سيدالشهدا، مكتب آزادى و الهام بخش جهاد و شهادت است . سجده بر اين تربت مقدّس ، انسان را با فرهنگ عاشورايى كربلا آشنا و ماءنوس مى كند.

ذكر سُبْحانَ اللّه 
اين ذكر مقدّس و پرمعنى كه در تمام عبادت ها، نيايش ها، سجده ها و ركوع ها به چشم مى خورد و به كار مى رود، حقيقتى را در بردارد كه ريشه در همه عقايد و تفكرات صحيح اسلامى دوانده است و زير بناى ارتباط انسان با خدا و صفات كمال اوست .
توحيد، بر اساس تسبيح خدا و منزّه دانستن او از شريك و شبيه است .
عدل بر مبناى تسبيح ومنزّه دانستن خدا از ستم و تبعيض و حق كشى است .
نبوّت و امامت نيز بر تسبيح استوار است . منزّه دانستن خداوند از اينكه بندگانش را بى حجت و راهنما رها كند و پيك هايى براى ابلاغ راه هدايت نفرستد.
معاد نيز بر اين پايه است . منزّه دانستن خداوند از اينكه پاداش نيكى ها و كيفر بدى ها را به نحو كامل ندهد و زندگى بشر و آن همه مجاهدات رسولان الهى به بيهودگى و بى ثمرى بيانجامد، چرا كه زندگى بى معاد پوچ است و بى هدف . سبحان اللّه ، كه خدا كار بى هدف كند و فلسفه وجودى انسان را به محدوده موقّت دنيا محدود سازد!
عشق به خدا نيز با پايه تسبيح است . تا او را از هر عيب و نقصى دور و پاك ندانيم ، چگونه مى توانيم دل را خانه محبّت او سازيم ؟
رضاى انسان هم بر اساس تسبيح است . كسى مى تواند از خدا راضى باشد كه كارهاى او را حكيمانه بداند و بر امر و دين او خورده نگيرد و آن را عيبناك نداند.
طاعت و بندگى نيز بر اين پايه استوار است . خضوع و خشوع ، در برابر معبودى رواست كه كمال و علم و قدرت و جاودانگى داشته باشد و اين همه در مفهوم تسبيح نهفته است .
توكّل و تقوا هم بر تسبيح خدا مبتنى است . تا خدا را تكيه گاهى مطمئن و مدبّرى حكيم و آفريدگارى توانا كه قدرت مطلقه هستى به دست اوست ندانيم ، چگونه مى توانيم بر او توكّل كنيم و از او و حساب و عِقابش پروا داشته باشيم ؟! تقوا هم وقتى است كه انسان ، خدا را منزّه از غفلت و جهل و بى خبرى و خواب بداند.
روح تعبّد و مغز عبادت ، همان تسبيح است .
در ميان فرمان هاى عبادى كه خدا به پيامبر عزيزش داده ، بيش از همه ، دستور به تسبيح است . شانزده مرتبه فرمانِ ((سَبِّح )) از سوى خدا، خطاب به پيامبر به اينكه : خدا را تسبيح بگوى ، پيش از طلوع خورشيد و قبل از غروب آن ، در ساعات شب و اوقاتِ روز، در صبح و شام ، و آنگاه كه بر مى خيزى ...(12)
از امام سجاد عليه السلام نقل شده است كه : هرگاه بنده اى بگويد ((سبحان اللّه ))، همه فرشتگان بر او درود مى فرستند.(13)
چه معامله پر بركتى ! بى جهت نيست كه اولياى خدا، همواره ذكر بر لب دارند و عشق در دل ، و زبان شان به نام و ياد خداى محبوب زمزمه گر است .
ما نيز همصدا با همه كاينات و فرشتگان ، با توجّه و از اعماق جان ، عاشقانه و عارفانه مى گوييم : ... ((سبحان اللّه ))!
 

قنوت  
دست حاجت چو برى ، نزد خداوندى بر
كه كريم است و رحيم است و غفور است و ودود(14)
قنوت ، دست نياز بر آستان الهى بلند كردن است و خواسته ها را بر شمردن ، و اين از مستحبات اكيد در نماز است .
معناى قنوت ، اطاعت و دعا و توجّه و خشوع در نماز است . در قنوت مى توان هر دعايى را خواند. قنوت طولانى ، نزد خداوند مطلوب است .
از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه : هر كه در دنيا، صاحب قنوت هاى طولانى باشد، در روز دشوار قيامت و در پيشگاه عدل الهى ، آسوده تر خواهد بود.(15)
بهترين نماز آنست كه قنوت طولانى داشته باشد. آنان كه به مقام خدا عارف ترند و در نمازشان ، گفت و گويى عاشقانه با پروردگار دارند، دعاهاى طولانى در قنوت نمازشان مى خوانند، آن گونه اند كه درباره برخى علما نقل شده است .

تشهّد 
((اشهد ان لااله الاّ اللّه وحدَه لا شريك له و اَشهدُ انّ محمّدا عبدُه و رسولُه الّلهمّ صَلِّ عَلى محمّدٍ و آلِ محمّد))
در پايان هر دو ركعت ، و در ركعت پايانى هر نماز، بايد دو زانو نشست و يكتايى خدا و رسالت پيامبر را گواهى كرد و به اين دو اصل اعتقادى شهادت داد. آنگاه بر رسول خدا صلوات و درود فرستاد. اين تكرار شعارها و محتواهاى اعتقادى ، براى تداوم بخشيدن به اين بينش و استوار ماندن در اين راه است . تجديد بيعت با خدا و رسول است ، اقرار و اعتراف به نبوّت نبى اكرم صلى الله عليه و آله است ، شهادت دادن است ، به اين كه آن حضرت ، ((عبد)) و ((رسول )) خداست . بنده است و پيامبر.
عبوديّت قبل از رسالت بيان شده ، و اين مى رساند كه بندگى برتر از رسالت است . و اساسا رسول خدا، چون بنده است ، رسول شده و رسالتش ريشه در عبوديت او دارد.
پس از ذكر يكتايى خدا و رسالت رسول ، صلوات بر پيامبر و آل او از واجبات است و آنكه اين تحيّت و درود را نفرستد، نمازش باطل است .
خداوند در قرآن كريم به مؤ منان فرمان مى دهد كه بر پيامبر صلوات و سلام بفرستيد. از آن حضرت پرسيدند، چگونه صلوات بفرستيم ؟ فرمود بگوييد: ((اللّهُمَّ صَلّ على محمّدٍ وَ على آل محمّد ...)) اين كيفيتِ صلوات در كتب مهم اهل سنّت نيز آمده است .(16)
ذكر صلوات بر پيامبر وخاندانش ، پس از ذكر شهادتين كه رمز اسلام است : بيانگر نبودن جدايى ميان پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است .
طبق احاديثى كه از پيامبر نقل شده ، صلوات هاى ما به آن حضرت مى رسد و اين صلوات ها در قيامت ، نورى مى شود كه راه انسان را روشن مى كند.(17)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است : هر كه هنگام شنيدن نام من بر من صلوات نفرستد، بخيل است .(18)
صلوات ، سبب استجابت دعا و رضاى الهى مى شود و كارهاى مؤ من را پاك مى سازد.(19)

سلام 
سلام ما به رسول خدا، نشانه ادب و احترام و حق گزارى ماست . سلام به معناى سلامتى ، خير، بركت وامنيّت است و يكى از نام هاى خداوند در قرآن است : ((السّلامُ المُؤ منُ))(20)
بهترين سلام ، آن است كه همراه با رحمت و بركت از سوى خدا باشد. و در نماز، سلام ما به پيامبر چنين است :
((اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ))
سلام ما به پيامبر به پاس رنج و زحماتى است كه بر خود هموار كرد، پاسدارى از رسالتى است كه به انجام رساند، و گرامى داشتن پيوندى است كه ميان خدا و ما برقرار كرد.
((السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته ))
سلام بر ما و بر بندگان شايسته خدا. سلام بر همه شما خوبان عالم ، فرشتگان جهان بالا و مؤ منان راستين .
سلام ، تحيّت بهشتيان است .(21) خدا نيز به آنان سلام مى دهد:((سَلَمٌ قَوْلاً مِّن رَّبٍّ رَّحِيمٍ))(22)
و فرشتگان نيز به رستگاران در قيامت سلام مى دهند:
((سَلَمٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ))(23)
با اين سلام كه نمازگزار به مؤ منان و بندگان صالح مى دهد، خود را در جمع شايستگان مى بيند و احساس تنهايى نمى كند و به درياى پاكى و لياقت وارستگان متصّل مى شود.
با سلام ، نماز پايان مى پذيرد. و وقت رسمى اين ديدار معنوى تمام مى شود.
ولى ... آيا بايد با فراغت از نماز، فوراًبرخاست و رفت ؟

پی نوشت ها: 

1-  بحارالانوار، ج 82، ص 108.
2-  بحارالانوار، ج 82، ص 110.
3-  نهج البلاغه ، خطبه اوّل .
4-  همچون برادران يوسف در مقابل وى . يوسف ، آيه 100.
5-  بقره ، آيه 34.
6-  حج ، آيه 18.
7-  بحارالانوار، ج 82، ص 137.
8-  بحارالانوار، ج 83، ص 230.
9-  مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 329.
10-  فتح ، آيه 29.
11-  بحارالانوار، ج 82، ص 162.
12-  طه ، آيه 130 ؛ غافر، آيه 55 ؛ طور، آيه 48.
13-  توحيد صدوق ، ص 312.
14-  سعدى .
15-  بحارالانوار، ج 82، ص 199.
16-  صحيح بخارى ، ج 8، باب ((الصلاة على محمّد)).
17-  كنزالعمال ، ج 1، ص 488.
18-  وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1220.
19-  بحارالانوار، ج 91، ص 64.
20-  حشر، آيه 22.
21-  ابراهيم ، آيه 23.
22-  يس ، آيه 58.
23-  رعد، آيه 24.

منبع: کتاب راز نماز (براى جوانان) - محسن قرائتى - تدوين: جواد محدّثى

این مطلب را به اشتراک بگذارید :