اين پژوهش قصد دارد تا احکام مرتبط با جهل، عمد و خطا در قرائت و اذکار نماز در فقه امامیه را براساس منابع فقه امامیه (قرآن، سنت، عقل و اجماع) مورد بررسی و استنتاج قرار دهد. از آنجایی که به طور مستقل و مفصل این موضوع بحث نشده است این رساله می‌تواند بنیان‌گذاری و شروع پژوهش‌های دیگری در این موضوع باشد.
در این تحقیق از روش آمیزه‌ای و تلفیقی (قرآن و احادیث، نقلیِ تاریخی، عقلیِ برهانی، علمی‌تجربی، زبانی و ادبی و توجه به عرف) استفاده شده است. 
نماز ماهیت اعتباری مرکبِ ممتدِ متحد با اجزایش از اول افتتاح تا سلام به اعتبار شارع مقدس است از این رو ممکن است برای اجزایش خَلَل (فساد و عدم انتظام) عارض شود. هر نقص و زیادی که در اجزای نماز واقع شود، به خاطر عدم تطابق مأمورٌبه با مأتیٌّ‌به، به حسب قاعده اولی موجب خَلل و فاسد‌‌شدن نماز می‌شود چون کل یعنی نماز با انتفاء جزء منتفی می‌شود و یا مشروط یعنی نماز با ازبین‌رفتن شرط، ازبین می‌رود مانند اخلال عمدی به کلمات نماز، البته اگر دلیل علاج نداشته باشد. در این رساله مفهوم لغوی و اصطلاحی جهل، عمد، خطا، غفلت، نسیان، شک، سهو و خلل بررسی و تقسیم آنها به قصوری و تقصیری یا عذری و غیر عذری تبیین شد. همچنین پس از بررسی قواعد فقهیة حدیث رفع، لا تعاد، فراغ و تجاوز، اصالة الصحة در فعل دیگری و قاعده نفی عسر و حرج و مشقت در دین، اقسام اخلال عمدی، جهلی و سهوی و نسیانی واخلال از روی شک تحقیق و در نتیجه حکم کلی اخلال عمدی، جهلی و خطایی در قرائت و اذکار نماز به شرح موارد زیر استنتاج شد:

1. اخلال عمدی:
الف) با علم و التفات و بدون عذر: نماز را باطل می‌کند به طور مطلق (اخلال در زیادی یا نقیصه اجزاء و شرایط باشد، و یا در رکن یا غیر رکن باشد) چون حدیث «لا تعاد» مربوط به کسی است که در مقام امتثال باشد و فرد عامدی که اجزاء را کم و زیاد می‌کند دیگر در مقام امتثال نیست و حدیث او را شامل نمی‌شود زیرا تناقض در تشریع بوده و بطلان جزء از روی علم و عمدی، دلیل بر بطلان کل نماز است.
ب) از روی عذر (همانند تقیه، اجبار، خوف و اضطرار): لازمة رفع جمیع آثار اخلال عمدی از روی عذر، صحت نماز است یعنی اعاده و قضا ندارد و حدیث «لَا تُعَاد» شامل اخلال عمدی، از روی عذر می‌شود و اشکالی در صحت نماز نیست. چون مکلف در حالت عذر در مقام امتثال است و تناقض در تشریع لازم نمی‌آید.

2. اخلال جهلی، خطایی، سهوی، نسیانی و یا از روی غفلت و شک:
الف) تقصیری (مقصِّر): حکم عامد را دارد چون مکلّف قدرت‌ دستیابی‌ به‌ علم‌‌ را دارد، ولی‌ براثر کوتاهی و سهل‌انگاری‌ خود همچنان‌ در مثلاً جهل‌ باقی‌ می‌ماند که در این صورت معذور نیست و نماز باطل می‏شود.
ب) قصوری (قاصِر): فقط آن کلمه باطل می‌شود؛ اما رفع شده است. چون بطلان جزء غیر رکنی دلیل بر بطلان کل نماز نیست.
1) در صورت نگذشتن از محل، باید آن کلمه را به‌طور صحیح جبران کند که در این صورت قرائت و نماز، صحیح خواهد بود و نیازی به سجده سهو نیست. 
2) در صورت گذشتن از محل و دخول به رکن یا به غیر رکن (به جزء بعدی مثلاً آیة بعد)، به جهل، سهو، خطا، نسیان و شک به استناد قاعدة تجاوز اعتنا نمی‌کند پس نمازش صحیح است و چیزی بر عهدة او نیست.
سپس با توجه به حکم کلی اخلال عمدی، جهلی و خطایی موارد فوق، 14 فرع از جمله (عدم جواز تخطی از قرائت‌های متعارف، لزوم تمییز بین دو کلمه، وجوب حذف همزة وصل و تلفظ کردن همزة قطع در میان جمله، وجوب تلفظ صحیح عربی حروف، احتیاط وجوبی رعایت ادغام و مد و ترك وقف به حركت، احتیاط مستحبی ترك وصل به سكون، وجوب جهر و اخفات به صورت جزء و واجب شرط ذکری، وجوب عینی یادگیری صحیح قرائت و اذکار نماز، استقرار و آرامش به صورت شرط در تحقق وجوب قرائت، وجوب رعایت ترتیب و موالات بین حمد و سوره و بین آیات، کلمات و حروف قرائت و حرمت گفتن آمین در مطلق نماز) بررسی شد.
شارع مقدس مبطلات را به‌صورت مستقل جعل کرده است و با بررسی‌های انجام شده، استنتاج شد که در این موضوع هدف شارع تسهیل و عدم سخت‌گیری است و قواعد تجویدی الزام نشده است چرا که روایات تجوید بسیار اندک و اهل بیت علیهم‌السلام قرائت را سنت دانستند، نه فریضه و فقط به مواردی که موجب اخلال مواد از نظر لفظ یا هیئت صحیح كلمات يا حروف و تغییر در حرکات می‌شود تأکید شده است. ما به قرائت قرآن همان‌طوری که نازل شده است، مأموریم، نه هر کلام عربی صحیح فصیح پس باید منطبق با قواعد زبان رایج و عرفی عربی و قرآن رایج حفص از عاصم (اِقْرَأْ كَمَا يَقْرَأُ النَّاس) باشد که اگر هیئت مقومه کلمة قرآنی از نظر عرف عرب از بین برود نماز باطل است اما زائد بر این از آنچه علمای تجوید ذکر کردند، واجب و حتی مستحب نیست. البته نباید در مطالعة و یادگیری مسائل مهم و ضروری این رساله که موجب خلل در قرائت و اذکار نماز می‌شود و بین اکثر مکلف‌ها همه‌گیر است، سهل‌انگاری شود و امیدوارم این رساله بتواند در دفع و جبران خلل، به مکلفان یاری رساند.  

محقق: اسماعيل  اشكور وكيلی

اصل این پایان نامه در کتابخانه مرکز تخصصی نماز موجود است.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :