چکیده

نهاد خانواده و عوامل موثر در تربیت از جمله مباحثی است که در آموزه های دینی مورد توجه جدی قرار گرفته است. یکی از عوامل مهم که کودک و نوجوان را در راستای این تربیت مهم دینی هدایت می نماید آموختن به موقع و صحیح خواندن نماز، از سوی والدین به کودک و نوجوان می باشد. مقاله حاضر که از لحاظ روش به صورت مروری از مقالات موجود تکمیل گردیده ابتدا به نقش خانواده در تربیت دینی (نماز) سپس به نقش مدرسه و در نهایتاً به مقایسه ارتباط این دو نهاد مهم در تربیت کودک و نوجوان پرداخته است. در نتیجه ارتباط والدین و مدرسه  به عنوان دو نهاد مهم در تربیت دینی و گرایش آنان به نماز می تواند در شکل گیری شخصیت کودک و نوجوان در بزرگسالی و کاهش وپیشگیری از بسیاری از آسیب های خانوادگی و اجتماعی از جمله قتل، اعتیاد، طلاق، بزهکاری، خودکشی، خشونت خانگی و اجتماعی و ... مؤثر واقع شود.

مقدمه

از همان آغاز آفرینش آدمی، که روح پرستش در نهاد او جای گرفت،انسان خدارا جستجو کرد، سپس در حال پرستش و نماز خواندن، بیش تر پی به خدا برد. نماز به اندازه ای فضیلت دارد که حتی زمانی که پیامبر (ص) صاحب کوثر شد، برای تشکر و قدردانی از خداوند متعال، راهی را برای شکرگزاری از او طلبید خداوند فرمود: نخست نماز بخوان و بعداز آن قربانی کن و قربانی به مستمندان ده. (پیرمرادی، نرگس. 1389.) وقتی خانواده با بینش زن و مرد مسلمان با توجه به مجموعه آیات قرآنی به ویژه آن چه در مورد روابط انسانی زن و مرد آمده است، تشکیل شد از چنان استواری و استحکام و ارزشی برخوردار است که رسول خدا در وصف آن فرمودند :”هیچ بنایی در اسلام نزد خداوند از تشکیل خانواده محبوبتر نیست». (اکرمی. سیدکاظم. سال 13، شماره 50) در واقع مهم ترین نهاد هم برای تربیت کودکان، خانواده است. تحقیقات انجام شده نشان می دهد که تربیت دینی توسط خانواده ها نقش اساسی در سلامت روان و سازگاری اجتماعی دارد. هم چنین پژوهش ها مؤید این مطلب است که مذهب می تواند خویشتن داری را که عنصر اساسی در تربیت است افزایش دهد و در این میان خانواده می تواندبه عنوان اصلی ترین و اساسی ترین عنصرتربیت دینی تلقی شود. (رهبر، الهه.1389) در جامعه اسلامی اجرای فرایض دینی از جمله نماز در فرآیند اجتماعی شدن مذهبی کودکان نقش عمده ای را ایفا می نماید.جامعه اسلامی بر اساس عقیده و ایدئولوژی استوار است که از روح مذهب سرچشمه گرفته است . (vatikiotis,1918) در حقیقت هدف از آفرینش انسان، عبادت خالق منان است و عبادت برخورداری از نیت و اندیشه خالصانه و موحدانه و حرکت به سوی خدا می باشد. هدف از عبادت نیز تربیت و رشد و کمال انسان است و هدف غایی در تربیت انسان که همه پیامبران الهی به آن مبعوث شده اند،رسیدن به فلاح است و بس. (افروز، غلامعلی. پیوند: مهر 1374.ش 192) هدف از نگاشتن این تحقیق نحوه تربیت فرزندان به صورت دینی (نماز) توسط خانواده و مدرسه و همکاری متقابل آنها و در نهایت پیشگیری از آسیب های خانوادگی و اجتماعی است.

روش بررسی و انتخاب منابع مورد مطالعه

اطلاعات مقاله حاضر از پایگاه اینترنتی و مقالات داخلی و خارجی با استفاده از کلمات کلیدی نماز، خانواده، تربیت، کودک و نوجوان، مدرسه، آسیب اجتماعی به روش مروری و بررسی مقالات و پژوهش اینترنتی از چند مقاله با عنوان متناسب با موضوع مقاله حاضر استفاده شد به صورت خلاصه آمده است.

یافته ها

با استناد به مدارک موجود در مقاله ابراهیم ملکی با عنوان ”نماز، خانواده و تعلیم و تربیت»  به اصول و مبانی آموزش مسائل دینی از جمله نماز، به کودکان و نوجوانان، با استفاده از قرآن، احادیث و روایات ائمه - علیهم السلام - و نظریات علمای تعلیم و تربیت، به صورت تطبیقی تبیین شده است. این مقاله در کل به 5 مساله اساسی برای تربیت کودک و نوجوان به سوی نماز اشاره می کند که به طور خلاصه آنرا تشریح می نماییم:

1.فطری بودن مسایل دینی (نماز) :نیاز به پرستش و نیایش یکی از نیازهای اساسی در عمق روان بشر است استاد مطهری در این باره می فرمایند :«یکی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلیات روح آدمی و یکی از اصیل ترین ابعاد وجود انسان ها حس نیایش است». (رضوان طلب،ص51) همه کودکان به طور فطری کنجکاو بوده و به دنبال چراها هستند و تجربیات نیز مؤید این امر بوده که کودکان در تقلید و یادگیری مفاهیم دینی مثل نماز و روزه آمادگی بیش تری نسبت به مسائل دیگر دارند. گاهی مشاهده می شود گروهی از کودکان به دلیل عوامل محیطی رغبتی درباره نماز و دین از خود نشان نمی دهند. زیرا بعضی از والدین در این خصوص دقتی از خود نشان نمی دهند. به همین دلیل علمای تعلیم و تربیت اسلامی باید به فکر تهیه کتبی، که برای آموزش و پرورش صحیح کودکان از سوی والدین است باشند.

2.اختیاری بودن مسائل دینی (نماز): در دعوت کودکان و نوجوانان به دین باید به گونه ای عمل کنیم که آنها احساس آزادی کنند.یعنی نباید آنها را مجبور کنیم یا برای دینداری به آنها مزایای زیادی بدهیم اگر بدون استفاده از تهدید و تطمیع آنها را به عقیده ای معتقد کنیم، آن اعتقاد درونی خواهدبود یعنی اعتقادی که نه برای جلب منفعت است و نه به دلیل ترس از قدرت. (ارونسون،ص 114)

3.آموزش تدریجی مسائل دینی (نماز): مفاهیم آموزشی و دینی باید متناسب با سطح درک و قوای ذهنی روانی متعلمان باشد. برنامه آموزش نماز  باید بر اصل تدریج مبتنی باشد .اگر کودک به یکباره بار سنگینی از وظایف دینی بر دوش خود احساس کند ممکن است صدمه ای جبران ناپذیر بر اعتقادات او وارد نماید.

4.تکرار و مداومت در آموزش مسائل دینی (نماز): تکرار باعث یادگیری، سرعت عمل و کسب مهارت می شود.بسیاری از اعمال با تمرین در انسان تثبیت می شود.حتی ایمان آدمی نوعی تثبیت در سایه عمل است. (لایثبت الایمان الا بالعمل، اصول کافی)و هر قدر عمل مکرر تر باشد امکان تثبیت آن بیش تر است.در اصل کودک را باید به مظاهر عمل و تکرار در این ظاهر انس دهیم تا باطن او شکل گیرد. از طرفی به والدین و مربیان سفارش می شود برای کودکان نماز را با صوت و آهنگی موزون قرائت کنند تا بیش تر مجذوب کلام الهی شوند. اگر والدین با حال و حوصله و توجه و عشق نماز را اقامه کنند و بهترین حالات آنان زمان نماز باشد مسلماً فرزندانشان نیز چنین شیوه ای را پیشه خواهند کرد.

5.آسان گیری در آموزش مسائل دینی (نماز): خداوند در دین اسلام، تکلیف سختی را بر شما تحمیل نکرده است. (سوره حج، آیه 789) آسانگیری در نماز برای کودکان از اهمیت به سزایی برخوردار است. این اصل باید به گونه ای باشد که کودک احساس خستگی نکند. متأسفانه بعضی از والدین اصرار دارند از روی جبر و اکراه بدون توجه به روحیه کودک، او را نمازخوان بار آورنداما نا خودآگاه افرادی لامذهب و عقده ای می پرورانند. (قایمی، ص36) والدین باید بدانند شیوه های سنتی که هیچ سنخیتی با تعالیم آسمانی و اسلام و علوم جدید ندارندجوابگوی نیازهای کودکان نیست. بنابراین توصیه می شود با مطالعه و بررسی سیره ائمه اطهار –علیهم السلام –و سفارش های آنان به تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان اقدام کنند. و در نتیجه به این موضوع دست میابیم که همکاری همه نهادها از جمله خانه، مدرسه، و جامعه که در انجام وظایف مکمل یکدیگرند، برای تربیت دینی کودکان ضرورت تام دارد. مدارس نباید به نمازخانه ها اکتفا کنند و جای مسجد و تأثیرات سازنده آن را به اطلاع کودکان و نوجوانان برسانند زیرا بعضی خانواده ها اطلاعات لازم از دین را ندارند. (ملکی، ابراهیم. 1384)

 در مقاله دکتر غلامحسین حیدری با عنوان ”روش های دعوت کودکان و نوجوانان به نماز در خانواده» کارکردهای مهم خانواده را که برای دعوت فرزندان به نمازشناخته شده اند را نام برده اند که به ترتیب ذیل است:

1.تشویق و تحسین (کلامی و مادی): هنگامی که کودک کلمات نماز را بر زبان می آورد سزاوار تشویق پدرو مادر است و این رفتار باید چنان بزرگ جلوه داده شود که کودک و نوجوان بزرگی ذکر را درک کند.هم چنین کودکان و نوجوانانی که به سن تکلیف نرسیده اند را تشویق و تأیید کنیم و ناتوانی های آنان را به رخشان نکشیم.تأکید به نکات مثبت اعتماد به نفس و احساس ارزشمندی را در کودکان می آفریند.

2.الگو آفرینی مناسب :این گزینه بسیار مهم است و بهترین الگو در درجه اول پدر و مادر هستند در واقع زمانی که والدین فکر میکنند فرزندانشان چیزی نمی فهمند آنها در حال الگو برداری هستند.در درجه دوم والدین در پیداکردن دوست و همبازی باید دقت کافی را داشته باشند زیرا نقش دوست همسال در پرورش کودک و نوجوان از اهمیت شایان برخوردار است.و برای رسیدن به این هدف برقراری ارتباط با خانواده های مذهبی ضروری است.

3.ویژگی های الگو و پیام دهنده: در ابتدا الگو باید از فلسفه، شرایط ذهنی و روانی و توان درک کودک ونوجوان، جامعه ای که در آن زندگی می کنندو تعلیم و تربیت کودک و نوجوان در آموزه های دینی آگاهی و شناخت داشته باشد. سپس مربی باید اهل عمل باشد و الگوی عملی سخنی باشد که از آن دفاع می کند (کردار، نه گفتار). و در نهایت با اخلاق خوش و انس گرفتن با کودک و نوجوان در دلبستگی او به نماز بسیار تأثیر گذار است. هم چنین کودک در هنگام انجام تکلیف باید از آمادگی و سلامت جسمی،آمادگی برای سخن گفتن و آمادگی عاطفی برخوردار باشد.

4.برپایی نماز جماعت:محیطی که سرشار از محبت، احترام و برخورد شایسته باشد در جذب کودکان و نوجوانان سهم زیادی خواهد داشت.هم چنین مساجد باید در نهایت پاکیزگی و به دور از هر نوع پلیدی باشند.

5بهره گیری از شعر و قصه در نماز

6.آسانگیری:نباید نماز را برای کودک کسل کننده و رنج آور کنیم. سختگیری حتی برای نوجوانان زیانبار است، ازین رو باید به اندازه توانایی کودکان و نوجوانان به آنها تکلیف داد.

در نتیجه والدین و مربیان باید به گونه ای رفتار نمایند که به دلزدگی کودک و نوجوان از نماز نینجامند. (حیدری، غلامحسین. سال 1386)

خانم الهه رهبر در مقاله ای تحت عنوان”خانواده و نقش عملکردآن در تربیت دینی، تضاد شیوه های تربیتی خانواده و مدرسه» هدف از تربیت دینی را در مقام معلم و والدین، این مطلب دانسته که شور و شوق کودک و نوجوان را نسبت به جلال الهی پرورش دهد و از رهگذر آن فضائل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدل سازد. ایشان در این مقاله تربیت دینی را مانند تربیت جسمانی،ذهنی، اخلاقی و ... فرآیندی دوسویه می داند که باید آموخته و فراگرفته شود. و یادگیری در تربیت دینی را به سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری تقسیم می کند که خانواده ها در هر بعد وظایف خاصی را باید به کار گیرند. که در بعد شناختی درجهت شناسایی تصور خداوند که در هرحالت و هر شکل باید همراه با تقدیس و تکریم باشد، برای کودک و نوجوان است. و در بعد رفتاری این موضوع مطرح می شود که کودک و نوجوان باید الگویی مناسب داشته باشد و بهترین الگو خانواده است که پدرومادر در رتبه نخست قرار دارند. والدین باید در رفتار و کردار خود دقت کافی را داشته باشند زیرا کودکان و نوجوانان با مشاهده اعمال والدین الگو برداری می نمایند نه با دستور دادن. بنابراین خانواده باید با الهام از فرهنگ غنی اسلامی و احکام و تعالیم آن به تربیت صحیح فرزندان بپردازند و این جز عمل صالح و تأدب به آداب شریعت و پرهیز از عوامل غفلت زا میسر نخواهد شد. (رهبر، الهه. 1389)

سیروس فخرایی ”جایگاه نماز در فرآیند تربیت”را در اجتماعی شدن کودکان و نوجوانان می داند و نقش تربیتی نماز درخانواده و مدرسه را بسیار مهم تلقی می نماید. در جریان اجتماعی شدن کودکان با مشاهده پدر و مادر و اعضای خانواده در حال انجام فرایض مذهبی،حس کنجکاویش برانگیخته و به تقلید این حرکات می پردازد.عمده ترین فریضه مذهبی در فرآیند اجتماعی شدن که افکار و نگرش نوجوانان را تحت تاثیر قرار می دهد نماز است. فرد نمازگزار در جریان کنش های موجود در جامعه حقوق دیگران را رعایت و آنرا پایمال نمی کند. سالم سازی محیط اجتماعی، اعتماد افراد جامعه به یکدیگر، حفظ انسجام اجتماعی و رسیدن به پویایی فرهنگی کارکردهای اجتماعی این فریضه می باشد. به این ترتیب نماز از بعد فردی خارج شده و در ابعاد اجتماعی و وسیع جامعه کارکردهای خود را ایفا می کند. هم چنین تقویت همبستگی اجتماعی و ایمانی در جامعه ریشه فقر و بینوایی را برمی اندازد. (طالقانی.1360)و هم چنین اشاره مین ماید که نماز در خانواده به عنوان یک فریضه مذهبی دارای اثرات تربیتی در ابعاد فردی، گروهی، بهداشتی و روانی می باشد و در شکل گیری صحیح روابط اعضای خانواده نقش عمده ای دارد. نماز در مدرسه به عنوان فرآیندی است که در آن تجارب آموزشی، نگرش ها، موفقیت ها یا شکست ها جامه عمل به خود می گیرد (1986 neil¸ mc) از آن جا که مدرسه گروهی گسترده تر از خانواده است قادر است نماز را که یک عمل عبادی است، از سطح آموزشی فراتر برده و در سطوح فرهنگی و تربیتی قرار دهد. نماز در مدرسه می تواند کارکردهای مختلفی مانند پیوند علم و اخلاق، ایجاد رابطه تربیتی میان معلمان و دانش آموز و پیشگیری از کجروی های رفتاری در کودک و نوجوان داشته باشد. بنابراین اگر تربیت در این سنین بصورت صحیح طی شود امکان لغزش و خطا در مراحل بعدی بسیار کم می شودو تربیت دینی و درونی ساختن فریضه نماز در رفتار کودک و نوجوان از طریق خانواده و مدرسه نقش عمده ای ایفا می کند و اگر این فریضه در مراحل بعدی زندگی استمرار پیدا کند می توان انتظار داشت که جامعه از وجود افرادی شایسته و به کمال رسیده بهرمند شده است. و در نتیجه افراد روابط خود را با دیگران بر پایه صحیحی استوار و از دروغ، غیبت و سایر رذائل اخلاقی دوری می جویند. (فخرایی، سیروس.1375)

 نرگس پیر مرادی در مقاله ای تحت عنوان «تعامل اولیا و مربیان در ترویج نماز» مهم ترین نقش در پرورش و رشد فکری و روانی کودک و نوجوان را بر عهده خانواده دانسته که مدرسه نیز در خدمت خانواده هاست. مدرسه و خانواده باید همکاری متقابل داشته باشند و زمانی می توانند رسالت خاص خود را به نحو مطلوب انجام دهند که هریک از شناخت تربیتی کافی، بهره مند باشند. خانواده اولین مدرسه تربیت اخلاقی و دینی است و کودک بر اساس مشاهدات روزمره، پایه های اخلاقی خود را پی ریزی می نماید که در این میان، مساله ای که خانواده باید به آن اهمیت خاص دهد، انجام فرایض دینی بخصوص نماز است.نماز فقط عبادت خدای بی همتا نیست، بلکه بازدارنده معنوی از ارتکاب گناهان نیز هست. زمینه سازی اولیه ی فراگیری و به کارگیری آموزه های دینی از سوی فرزند و تقویت آنها به ویژه نماز به عهده والدین است؛ چرا که در پرتوتربیت دینی درست می توان بر بسیاری از دوگانگی ها و عوامل مخرب و تاثیرگذار دیگر غلبه کرد.در نتیجه تا هنگامی که اهمیت ارتباط میان خانواده و مدرسه برای اولیا روشن نشود کم تر می توان آنها را در مسایل آموزشی و پرورشی مشارکت داد. (پیرمرادی، نرگس.سال 1389)

بحث و نتیجه گیری

با استناد به مقالات مندرج می توان استنتاج کرد که خانواده در درجه اول نقش به سزایی در تربیت دینی کودکان و نوجوانان دارد. دراکثر استنادات موجود به خانواده که عامل اصلی در تربیت، مخصوصا تربیت دینی کودکان و نوجوانان است، اشاره شده است.و در درجه دوم مدرسه و معلم و مربیان را مسئول تربیت دینی کودکان و نوجوانان می دانند. در اصل با همکاری این دو نهاد نیرومند می توان به تربیت دینی کودکان و نوجوانان و هم چنین راغب نمودن ایشان به نماز فعالیت نمود. تربیت دینی از دوران کودکی آغاز شده و در مدرسه که محیطی اجتماعی است به تکامل خواهد رسید. در حقیقت اعمال دینی بخصوص نماز باعث موفقیت کودک و نوجوان در جامعه می شود.نماز باید در نظر کودک و نوجوان چنان جذاب باشد که از خواندن نماز لذت معنوی ببرند. این لذت را خانواده و مدرسه باید در وجود کودک و نوجوان نهادینه نمایند. خانواده ها مخصوصا والدین باید این آگاهی را بیابند که کودکان از جنبه تقلید رفتاری بسیار بهره می جویند به طوری که ممکن است با دستور دادن انگیزه ای برای انجام کاری نداشته باشند؛ بنابراین اقامه نماز در حضور کودکان نقش بسیار مهمی در تربیت دینی آنان دارد. سرودن شعر و بیان قصه هایی از پیامبران و دین و نماز می تواند در حس کنجکاوی آنان اثر مثبت بگذارد.حتی برنامه کودکی که مناسب با سن و دین اسلام باشد برای آنها بسیار مفید واقع خواهد شد. هم چنین آراستن وسایل برای اقامه نماز مانند لباس مخصوص برای پسران و چادر نماز زیبا برای دختران و سجاده ای که با علایق آنان تزیین شده باشد می تواند آنان را به سوی نماز ترغیب نماید. در خصوص مدرسه، مربیان با مهربانی و ارامش درمورد دین و نماز باید گزارش های علمی مناسب با سن آنان را در اختیارشان قرار دهند و آنان را هر چه بیش تر با دین مقدس اسلام آشنا سازند. تشویق آنان به نماز جماعت در نمازخانه و اعطای جوایز به نمازگذاران نیز می تواند مفید باشد.

در جمع بندی می توانیم بیان داریم که همکاری مستمر والدین و مربیان برای انتقال اطلاعات راجع به روند تربیت دینی و نماز کودک و نوجوان می تواند مفید اثر واقع شود. به این ترتیب هم فرد و هم جامعه در فرآیند صحیح تربیت قرار می گیرند و فرزندان در طی سال های آتی فرد مثبتی برای جامعه و سپس خانواده بار خواهند آمد. این امر در سایه تربیت دینی و در رأس آن نماز میسر می شود، بطوری که باعث کاهش آمار ها و پیشگیری از بسیاری از آسیب های اجتماعی از جمله قتل، اعتیاد، طلاق، بزهکاری، خودکشی، خشونت خانگی و اجتماعی و ... خواهد شد.  

منابع

1. تعامل اولیا و مربیان در ترویج نماز.پیرمرادی، نرگس. 1389.ش373

2. خانواده و نقش عملکرد آن در تربیت دینی،تضاد شیوه های تربیتی خانواده و مدرسه رهبر، الهه.1389.ش377 . پیوند 15

3. نماز، خانواده و تعلیم و تربیت. ملکی،ابراهیم.  ص32 تا 37.  1384.ش308

4. روش های دعوت کودکان و نوجوانان به نماز در خانواده. حیدری،غلامحسین.ص7تا 18.سال 1386.ش330و331

5. جایگاه نماز در فرآیند تربیت. فخرایی، سیروس.ص58تا60. 1375.ش109

6.اهداف تربیتی نماز و نگرش کودکان به نمازگزاران.افروز، غلامعلی.سال1374.شماره 192

7.نقش تربیتی امام خمینی در محیط خانوادگی.اکرمی،سیدکاظم. سال 1383. شماره 50

8.نقش خانواده در تربیت دینی. مدبرعزیزی،غلامرضا.سال 1375. شماره 110

9.اسعدی،سید حسن(1388).اعتقاد قلبی والدین، اساس نگرش پایدار فرزند به نمازبرگرفه از سایت:

http://ninisite.com/discussion/thread.asp?threadid=21025

10.سادات،محمدعلی (1382)، رفتار والدین با فرزندان؛انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

11.شولتس،دوآن.روانشناسی کمال الگوهای شخصیت سالم.ترجمه گیتی خوشدل. تهران نشرنو : 1362

12.طباطبایی،سیدمحمدحسین (1363)تفسیر المیزان. ترجمه محمدباقر موسوی. تهران : انتشارات عمومی.

13. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8708011328

14. Musavi lari, sayyid mujtaba. God and his attributes, translated by hamid alyar.eslamic.education center,1989.

15.http://zanjan.isna.ir/mainnews.php?ID=news20068                             

این مطلب را به اشتراک بگذارید :