تطوری در سیر تاریخیِ ترویج نماز

(شیوه‌های ترویجیِ پیامبر اکرم6، امام حسین7 و امام رضا7)

مهدی رزاقی‌طالقانی

امتداد فرهنگ‌سازی در قالب ترویج اصول و قواعد دینی از سیرۀ پیامبر اکرم6 تا ائمۀ اطهار:، سیر رو به تکامل تاریخی دارد که در خلال آن‌ها می‌توان راه به اسراری بُرد که در فرم و محتوای این اصول و قواعد، نهان است. هرچند پیامبر6 بنا به وظیفۀ الهی، تمام سرفصل‌های وجوب و استحبابِ معارف و قواعد دینی را گاهی به صورت کامل و گاهی به طور نشانه‌گذاری‌شده برای دریافت تامّ در آینده ذکر کرده‌اند، اما در شیوه‌های ترویج این اصول و غالب معارف اسلامی، بنا به عدم فهم جامعه و هم‌چنین عدم تکامل اندیشۀ دینی، امکان بیان و اجرای تام را ـ تعمداً و عاقلاً ـ نیافتند و این وظیفه به جانشینان ایشان، یعنی ائمۀ اطهار: واگذار شد.

بررسی سیر تاریخیِ شیوه‌های ترویج نماز از پیامبرِ مهر و رحمت6 تا امام عصر4، نشان‌دهندۀ ظرفیت ویژه و بالقوۀ این عمودِ جلیل دین است که در گسترۀ نامنتهای خودسازیِ انسان تا معراج به خدای خوبی‌ها، امتدادی ناگسستنی دارد. در این سیر، مانند تمامی معارف اسلامی، انسان پس از آمادگی بندگی، به انسانِ مفید و مؤثر اجتماعی بدل می‌شود؛ به کلامی دیگر، از خلال سیر به معراج و بندگی، به تکامل اجتماعی و مسئولیت‌های ناشی از بودن و زیست در کنار سایر ابنای بشر می‌رسد.

سیر تکامل شیوه‌های ترویج نماز در حقیقت، بیان اسرار و آثار نماز در موقعیت‌های خاصّ فردی و اجتماعی است، که ائمه: بنا به مقتضای موقعیت‌های خاص تاریخیِ جامعۀ هم‌عصرشان، بدان پرداخته‌اند. در این مقاله به شیوه‌های ترویج نماز پیامبر اکرم6، امام حسین7 و امام رضا7 خواهیم پرداخت.

شیوه‌های ترویجی پیامبر اکرم6

شیوه‌های ترویجی پیامبر اکرم6 را می‌توان این‌گونه تقسیم‌بندی کرد:

1. شیوۀ الگومحور: پیامبر مکرم اسلام6 با توجه به مسئولیت سترگ الهی‌شان، در رأس هرم توجهات جامعۀ اسلامی قرار می‌گیرند و اعمال و رفتار ایشان، جنبۀ الگویی و ترویجی می‌یابد و به ظرفیت ترویجی بالقوه تبدیل می‌شود؛ برای نمونه، توجه ایشان به نماز اول وقت، بازتاب ترویجی در جامعه می‌یابد. اَنَس‌بن‌مالک می‌گوید: «معمولاً پیامبر اکرم6 در مسافرت، هر جا که وقت نماز می‌رسید، همان‌جا (توقف می‌کرد و) نماز می‌گزارد.»¹

2. شیوۀ انذار و تشویق: بیان فواید، اسرار و آثار نماز در قالب کلامی صائب و اثرگذار و در قالب توصیه‌هایی با محتوای بازدارندگی، از جمله شیوه‌های ترویجیِ پیامبر6 در بحث نماز بود. توجه و شناخت از جامعۀ عربی که هنوز خصلت‌های جاهلی خود را حفظ کرده، به‌کارگیری شیوه‌های انذاری و تشویقی را که در این شرایط نفوذ فراوانی دارد، به شیوه‌ای کارآ مبدل می‌کند. رسول اکرم6 به نحوی چشم‌گیر و در قالب سخنان فراوانی، از این شیوه استفاده می‌کنند؛ برای نمونه، از ایشان روایت شده است: «مَن تَرَکَ الصَّلاۀَ مُتعَمّداً کَتَبَ اِسمه عَلَی باب النَّار مِمَّن یَدخلها»؛ هرکس عمداً نمازش را ترک کند، بر درِ جهنم نامش از دوزخیان نوشته می‌شود.²

در به‌کارگیری نظام و شیوۀ تشویقی نیز، از پیامبر اکرم6 این حدیث را داریم: مردی خدمت رسول خدا6 رسید و از زیاده‌روی گناه و کمیِ عمل صالح، شکایت کرد. آن حضرت فرمود: «زیاد سجده به‌جا بیاور، زیرا سجده، گناهان را می‌ریزد؛ هم‌چنان که باد، برگ درختان را.»3

3. شیوه‌های اجتماع‌محور یا وحدت‌محور: در این شیوه، پیامبر6 با نمادسازی «مسجد»، از ظرفیت ارتباطات اجتماعی جامعه، برای جذاب‌سازی نماز و بیان اهمیت و سایر کارکردهای آن استفاده می‌کردند. تأکید بر نماز جماعت و نماز اعیاد نیز در راستای همین شیوه‌های اجتماعیِ ترویج نماز قرار دارند که باز هم در این میان، ضرورت تاریخیِ چنین کارکردهایی برای نماز را می‌توان به وضوح مشاهده کرد. لزوم اتحاد مسلمانان در دوران ابتدای شکل‌گیری و نوپایی دین حنیف اسلام و هم‌چنین لزوم ایجاد تجمعات اسلامی که باعث ابهت اسلام می‌شد، از جمله ضرورت‌های باریک‌بینانه و حتی آینده‌نگر پیامبر اسلام6 از خلال شیوۀ ترویجی بود.

شیوه‌های ترویجی امام حسین7

شیوه‌های ترویجیِ حسین‌بن‌علی8 در موضوع پر‌اهمیت نماز را می‌توان این‌گونه تقسیم‌بندی کرد:

1. ارائۀ الگویی معرفتی ـ عرفانی از نماز: زمانۀ پرفتنۀ سال‌های امامت امام حسین7 و سال‌های منتهی به حادثۀ عاشورا، معارف اسلامیِ مقتضی آن دوران را می‌طلبید. امام در دوره‌ای زیست می‌کنند که اسلام حقیقی بر اثر تبلیغات مسموم دشمن در انزواست و امام به مانند دورۀ خانه‌نشینی پدر، محفلی صمیمی نماز را جایگاهی برای بیان دردها و راز و نیاز با خداوند می‌شناسد و می‌شناساند.

اَنَس می‌گوید: در مکه همراه حسین‌بن‌علی8 در کنار قبر جده‌اش خدیجه کبری3 بودم. آن حضرت اشک ریخت و سپس فرمود: «از این مکان فاصله گیر و مرا به حال خود واگذار!» انس می‌گوید: من خود را به کناری پنهان کردم. حسین به نماز ایستاد و مناجات و دعایش به طول انجامید. شنیدم که می‌گفت: «پروردگارا! تویی مولای بنده‌ات... تکیه‌گاه من تویی. خوشا به حال کسی که... هر زمان غم و غصه‌اش را بیان می‌کند، خدایش جواب داده و لبیک گوید!»

و این‌گونه محفلی و الگویی عرفانه از نماز ارائه می‌شود که در زمان‌ غیبت نیز، مسلمانان حقیقی می‌توانند بدان پناه جویند.

2. شیوۀ ترویج تفسیرمحور: با توجه به غباری که پس از گذشت سال‌ها از حکومت ناصالحان بر احکام، شرایع و معارف حقیقیِ اسلام بر جای مانده، امام7 نقش روشن‌گرایانه به خود می‌گیرند و در قالب بیان روایتی از پدر و تفسیر نماز، این امر را زنده می‌کنند.

امام حسین7 می‌فرماید: «من و جمعی در مسجد نشسته بودیم که مؤذن، شروع به گفتن اذان کرد. امیرمؤمنان7 با شنیدن اذان به گریه افتادند... وقتی اذان پایان یافت، رو به ما کرد و فرمود: «آیا می‌دانید اذان چه می‌گوید؟» عرض کردیم: خدا، پیامبر و جانشینِ پیامبرش داناترند. فرمود: «اگر می‌دانستید مؤذن چه می‌گوید، کم می‌خندیدید و بسیار گریه می‌کردید!» سپس به تفسیر اذان پرداختند. ... «حی علی الصلوۀ»، یعنی برخیزید و به راز و نیاز با خدای بی‌نیاز بپردازید و حاجت‌های خود را از او درخواست کنید! بسیار به یاد او باشید و قنوت، رکوع و سجود فراوان به‌‌جا آورید.»⁴

3. ارائۀ الگوی عملی برای ترویج نماز: برپاییِ نماز جماعت در اوج مخاطرات ظهر عاشورا، اوج احترام حضرت سیدالشهدا7 برای نماز را نشان می‌دهد؛ نمونه‌ای تاریخی و قابل ثبت برای راویانی که تاریخ را می‌نوشتند و برای جامعۀ غافل‌ماندۀ کوفه، که نمونه‌ای از جوامع پس از دوران پرشکوه پیامبر6 تا جوامع عصر غیبت بود. سیدالشهدا7، بهترین لحظه و بهترین مکان را برای ترویج و اشاعۀ فرهنگ نماز انتخاب کردند و الگویی ارائه دادند که روشنایی‌بخش چشم‌های حقیقت‌جوی بشریت تا ابد خواهد بود.

شیوه‌های ترویجی امام رضا7

سیرِ تکاملی ـ تاریخی شیوه‌های ترویج نماز در بیان و سیرۀ ائمه: در زمان امام رضا7، تحولی دیگرگون می‌یابد. زمان این امام همام و پیدایش حلقه‌های فکری و فرق‌‌اندیشی گوناگون، می‌طلبد که امام7 شیوه‌ای علمی در این راستا و برای پاسخ‌گویی به شبهات برگزینند. بدیهی است که شخصیت علمیِ امام، مهم‌ترین و راه‌گشاترین فرصت را در اختیار مسلمانان قرار می‌دهد تا از بیانی علمی، اسرار نماز را دریابند و امام نیز در این ره‌یافت، به اشاعه و ترویج نماز حقیقی بپردازند.

نمونۀ زیر از انبوه تلاش‌ها و بیانات علمیِ امام رضا7 در این راستاست. ایشان دربارۀ علت و حکمت اقامۀ نماز، به یکی از اصحاب خود می‌نویسند: «علت وجوب نماز، اقرار به ربوبیت پروردگار است و کنار گذاشتن شرک و این‌که برای خداوند، مثل و نظیری نیست. ... و گذاشتن صورت بر زمین در هر روزی پنج مرتبه، برای تعظیم پروردگار (است)...؛ به علاوه، آثار دیگری که در نماز است، عبارتند از: انزجار از غیر خدا و مداومت بر ذکر حضرت باری در روز و شب، تا بندگان، سیّد، مدبّر امور و آفرینندۀ خود را فراموش نکنند، چون فراموشیِ یاد حق، سبب در پیش گرفتن راه سرکشی و طغیان می‌شود.»⁵

امام7 در بیان شرایط قبولیِ نماز به بیانی علمی، مواردی ده‌گانه را بر‌می‌شمارند:

1. شرط اعتقادی (معرفت و آگاهی)؛

2. شرط اخلاقی (صفا و پاکی دل)؛

3. شرط بهداشتی (نماز با مسواک، بوی خوش، لباس تمیز و مرتب)؛

4. شرط خانوادگی (حسن رابطه با خانواده، ارحام و خویشاوندان)؛

5. شرط اقتصادی (ادای حقّ مردم)؛

6. شرط اجتماعی (دوری از منکرات)؛

7. شرط سیاسی (امامت و ولایت)؛

8. پرهیز از حالت افراط و تفریط در زندگی (برقراری توازن و تعادل بین امور دنیوی و اخروی)؛

9. استمداد از خداوند برای دوام توفیق؛

10. زدودن آفات.⁶

چنین برداشت‌های عمیقی از معارف، آداب و اسرار نماز، بنا به مقتضای برخوردهای علمی با نماز، اوج زمان‌شناسیِ امام7 و اهمیت در نظر گرفتن زمان و نوع و سطح مخاطب را برای شیوه‌های ترویجی، به مبلغان نماز نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری

ائمۀ اطهار: با تأسی از پیامبر6 و تعالیم ذاتی و اکتسابی ـ عقلانی خود، به بیان جنبه‌های گوناگون و راه‌گشای نماز در زمانۀ خود پرداختند و هرکدام با نبوغی خاص، قسمتی پنهان و یا مغفول‌مانده از آن را تفسیر و تبیین کردند و این‌گونه به ترویج و اشاعۀ این برترین اعمال مؤمن پرداختند.

در پایان باید به این نکته نیز اشاره کرد که شناخت جامعه، موقعیت تاریخیِ آن و مخاطب، از ارکان در نظر گرفتن شیوه‌های مختلف ائمۀ اطهار: بود، که گنجینه‌های گران‌بهایی از مبانی معرفتی نماز را در اختیار مبلغان قرار می‌دهد، تا به ترویج و اشاعۀ آن بپردازند.

پی‌نوشت‌ها:

1. بحارالانوار،ج81،ص131-134.

2. جامع آیات و احادیث، ج1، ص272.

3. وسائل‌الشیعه، ج3، ص76.

4. تثبیت دلائل النوه، قاضی عبدالجبار همدانی، ج1 ص188.

5. عیون اخبار ‌الرضا7، ج2، ص102.

6. محسن کتابچی، نماز و دعا از دیدگاه امام رضا7، ص43.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :