■ نماز، عبادتى بزرگ
نماز، عبادتى بزرگ
شناخت معبود و آفريدگار، محبّت او را در دل ايجاد مى كند و اين محبّت ، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار كوچكى و تواضع در برابر عظمت او وا مى دارد.
نماز، جلوه اى از بندگى انسان در پيشگاه خدا و مظهر عبوديّت و عبادت است . آنكه ((بنده )) آفريدگار است و اين بندگى را احساس مى كند و مى داند و باور دارد، در برابر او، مطيع است و در پيشگاهش سر بر خاك مى نهد و به سجده مى افتد و با وى راز مى گويد و نياز مى طلبد و آن خالق يگانه را كه سر رشته دارِ اوست ، به عظمت و پاكى مى ستايد.
چرا عبادت ؟
فلسفه آفرينش انسان ، بندگى و عبادت و عبوديّت است . اين صريح كلام الهى در قرآن كريم است كه مى فرمايد:
((وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاِْنسَ إِلا لِيَعْبُدُونِ))(1)
جن و انس را، جز براى پرستش و بندگى خود نيافريدم .
اين حكمت و هدف والا، سرلوحه همه رسولان الهى نيز بوده است . در قرآن مى خوانيم : ((وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِى كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوت ))(2)
در هرامّتى پيامبرى برانگيختم كه (به مردم بگويند:) بنده خدا باشيد و از طاغوت بپرهيزيد.
ناگفته نماند كه اين بندگى كردن ، سودى به خدا نمى رساند بلكه مايه عزّت و سعادت خود انسان است وگرنه خداوند بى نياز مطلق است :
من نكردم خلق تا سودى كنم
بلكه تا بر بندگان جودى كنم
اگر معلّم به شاگردانش مى گويد: درس بخوانيد، نفع اين درس خواندن به خود آنان بر مى گردد و براى معلّم سودى ندارد.
ريشه هاى عبادت
1. عظمت خدا
برخورد با يك شخصيت برجسته ، انسان را به تواضع وا مى دارد، ديدار با يك دانشمند بزرگ ، آدمى را به تكريم و احترام وا مى دارد، چون كه انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصيت و اين دانشمند، خود را كوچك و كم سواد مى بيند. خداوند، مبداء همه عظمت ها و جلال هاست . شناخت خدا به عظمت وبزرگى ، انسان ناتوان وحقير را به كُرنش وتعظيم در برابر او وامى دارد.
2. احساس نياز و وابستگى
انسان ، عاجز، نيازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بى نيازى و غناى مطلق ، و سر رشته دار امور انسان هاست . اين هم عاملى است ، تا انسان در برابر خداوند ((بندگى )) كند.
3. سپاس نعمت
توجه به نعمت هاى بى حساب و فراوانى كه از هر سو و در هر زمينه ما را احاطه كرده ، قوى ترين انگيزه را براى پرستش پروردگار ايجاد مى كند. نعمت هايى كه حتّى پيش از تولّد شروع مى شود و در طول زندگى همراه ماست و در آخرت هم (اگر شايستگى داشته باشيم ) از آن بهره مند خواهيم شد. قرآن به اين نكته اشاره كرده و به مردم زمان پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
((فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ الَّذِىَّ اءَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف ))(3) بايد خداى كعبه را عبادت كنند، خدايى كه آنان را از گرسنگى نجات داد و از ترس ، ايمن ساخت .
4. فطرت
در سرشت انسان ، پرستش و نيايش وجود دارد. اگر به معبود حقيقى دست يافت ، كه كمال مطلوب همين است ، و اگر به انحراف و بيراهه دچار شد، به پرستش معبودهاى بدلى و باطل مى پردازد. بت پرستى ، ماه و خورشيد پرستى ، گوساله و گاو پرستى ، نمونه هايى انحرافى است كه وجود دارد، كسانى هم پول و مقام و همسر و ماشين و مدال و ... را مى پرستند.
انبيا آمده اند تا فطرت را در مسير حق ، هدايت كنند و انسان را از عبادت هاى عوضى نجات بخشند. حضرت على عليه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
((فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّدا بِالْحَقَّ لِيُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ اِلى عِبادَتِهِ ...))(4) خداوند حضرت محمّد صلى الله عليه و آله را برانگيخت ، تا بندگانش را از ((بت پرستى )) به ((خدا پرستى )) دعوت كند.
روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبرى نشود به عبادت بت و طاغوت مى گرايد. مثل ميل به غذا كه در هر كودكى هست ، ولى اگر راهنمايى نشود، كودك خاك مى خورد و لذّت هم مى برد. بدون هدايت صحيحِ اين گرايش فطرى نيز، انسان به عشق هاى زودگذر پوچ يا پرستش هاى بى محتواى انحرافى دچار مى شود.
چگونه عبادت كنيم ؟
مگر نه اينكه نشانى هر خانه را بايد از صاحب خانه گرفت ؟ و مگر نه اينكه در هر ضيافت و مهمانى ، بايد نظر ميزبان را مراعات كرد؟
عبادت ، حضور در برابر آفريدگار است و نشستن بر سر مائده هاى معنوى كه او براى ((بندگان )) خود فراهم كرده است .
پس ، چگونگى عبادت را هم از او بايد فراگرفت و به دستور او عمل كرد و ديد كه او چه چيز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبيده است ؟
غير از شكل ظاهرى عبادات ، به خصوص نماز كه بيشتر در چگونگى آن سخن خواهيم گفت ، محتواى عبادت را بايد از ديد اولياى دين و متن مكتب شناخت و به كار بست .
بهترين عبادت ها آن است كه :
1. آگاهانه باشد.
دو ركعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد ركعت نماز شخص نادان برتر است . و عبادت كننده ناآگاه ، همچون الاغ آسياب است كه مى چرخد ولى پيش نمى رود.(5)
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: كسى كه دو ركعت نماز بخواند و بداند با كه سخن مى گويد، گناهانش بخشيده مى شود.(6) در اين صورت است كه نماز، معراج روح مى شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا مى گردد.
2. عاشقانه باشد.
آنچه موجب نشاطروح در عبادت مى شود وعابداز پرستش خود لذّت مى برد، عشق به اللّه و شوق به گفت وگوى با اوست .
عبادت هايى بى روح و از روى كسالت و سستى و خمودى ، نشانه نداشتن شور و شوق نيايش و نجوا با پروردگار است . در دعا مى خوانيم : ((... وَ اجْعَلْ نِشاطِى فى عِبادَتِكَ))(7)
خداوندا! نشاط مرا در عبادت خودت قرار بده .
آنان كه از عبادت لذّت نمى برند، همچون بيمارانى هستند كه از غذاى لذيذ، لذّت نمى برند.
اگر اين شوق وعشق باشد، ديگر چندان نيازى به تبليغ ، تشويق و تحريك از بيرون نيست ، بلكه انگيزه درونى انسان را به عبادت وامى دارد و آنگونه كه براى ديدار شخصيت معروف ومحبوبى ، لحظه شمارى مى كنيم واز آن ديدار، مسرور مى شويم ، از عبادت هم به وجد و نشاط مى آييم .
براى عاشقان ، شنيدن صداى ((اذان )) اعلام فرا رسيدن لحظه ديدار است . پيامبر اسلام به بلال مى فرمود: ((اَرِحْنا يا بلال ))(8) اى بلال ! ما را از غم و تلخى نجات بخش . اين شوق زايد والوصف آن حضرت را به نماز مى رساند.
3. خالصانه باشد.
هيچ چيز همچون ((ريا)) و خودنمايى و مردم فريبى ، آفت عبادت نيست . از طرف ديگر، هيچ چيز چون خلوص ، ارزش آفرين عبادت و نماز نيست . البتّه داشتن اخلاص در عبادت بسيار دشوار است ، و دل و جان را از تهاجم وسوسه هاى ابليسى رهاندن ، رنجى بزرگ دارد و همتى بلند و اراده اى نيرومند مى طلبد. عبادت تا خالص نباشد، در درگاه الهى پذيرفته نيست و تنها پيشانى بر زمين سودن و قرائت صحيح داشتن و در صف اوّل جماعت ايستادن و ... ملاك نيست . بايد نماز و بندگى از رنگِ ريا پاك و به رنگِ الهى ((صبغة اللّه ))(9) آراسته باشد تا به خدا برسد. تعبير قرآن چنين است : ((وَمَآ اءُمِرُوَّاْ إِلا لِيَعْبُدُواْ اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ))(10)
هيچ دستور عبادى براى مردم نيامده مگر آنكه امر به اخلاص در آن شده است .
4. خاشعانه باشد.
خشوع ، حالت قلبى انسان در عبادت و نتيجه توجّه كامل به مقام بندگى در آستانِ الهى است . آنكه نياز و عجز خود را مى داند و عظمت و كمال الهى را مى شناسد و در عبادت ، خود را در برابر آن خداى بى همتا و آگاه مى يابد. حالتى متناسب با اين ((حضور)) پيدا مى كند، در اين حالت قلب ، خاشع مى شود، نگاه افتاده مى گردد و توجّه از هر چيز ديگر بريده و به معبود متوجّه مى شود.
قرآن در توصيف مؤ منان و عبادت شان مى فرمايد: ((الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَ تِهِمْ خَشِعُونَ))(11) در نمازشان خاشع اند.
اين حالت ، محصول آن توجّه است ، در حديث مى خوانيم : ((اُعبُدِ اللّهَ كَاءَنَّكَ تَراهُ))(12) خدا را چنان عبادت كن كه گويا او را مى بينى . ((فَصَلِّها لِوَقتِها صَلاةَ مُوَدَّعٍ))(13)
چنان نماز را در وقت خودش بخوان كه گويا آخرين نماز است . يعنى همواره اين حالت را داشتن كه گويا فقط براى همين يك نماز، فرصت باقى است .
5 . مخفيانه باشد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: ((اَعظَم العبادة اَجرا اَخفاها))(14) پاداش عبادتى بيشتر وبزرگتر است كه مخفى تر باشد. اين براى آن است كه عبادت (به خصوص عبادت هاى مستحب ) در حضور جمع ، زمينه بيشترى براى تظاهر وريا دارد.
البتّه اين در مواردى است كه اسلام ، خود امر به عبادت آشكار نكرده باشد، همچون نمازجماعت در مسجد كه از نماز فرادى در خانه برتر است .
شيطان ، دشمن رستگارى انسان است و سوگند خورده است كه همواره در راه انسان ، چاه گمراهى بكند و پرتگاه گناه پديد آورد و انسان را مانند خودش جهنّمى كند. از اين رو، براى تباه ساختن عمل انسان ، دام مى گسترد و عبادت او را فاسد مى كند. يا از راه ريا و خراب كردن نيّت . يا پديد آوردن عُجب و خودپسندى به خاطر عبادت . يا از طريق سلب توفيق از انسان . و ... يا از راه كشاندن به گناه ، كه موجب تباه شدن و هدر رفتن زحمت انسان در طريق بندگى مى شود.
همچون كشاورزى كه محصول زحمت هاى طاقت فرسايش ، با جرقه اى مى سوزد و دود مى شود، و يا جامى از آب زلال كه با افتادن حشره يا ريختن خاك در آن ، آلوده مى شود.
پی نوشت ها:
1- ذاريات ، آيه 56.
2- نحل ، آيه 36.
3- قريش ، آيه 3 - 5.
4- نهج البلاغه ، خطبه 147.
5- سفينة البحار، ج 2، واژه ((عبد)).
6- وافى ، ج 2، ص 10.
7- دعاى هفتم از مناجات خمسة عشر.
8- محجّة البيضاء، ج 1، ص 377.
9- بقره ، آيه 138.
10- بيّنه ، آيه 5.
11- مؤ منون ، آيه 2.
12- مصباح الشريعه ، ص 8.
13- بحارالانوار، ج 84، ص 233.
14- بحارالانوار، ج 70، ص 251.
منبع: راز نماز (براى جوانان)، حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتى، تدوين: جواد محدّثى