نماز، حضور در پيشگاه خداوند و شركت در ضيافتى معنوى است كه وى ، بندگان را به آن فرا خوانده است .
همچنان كه حضور در يك ميهمانى ، مقدّمات و آدابى دارد و نسبت به مهمان ، استقبال و بدرقه به عمل مى آيد و مهمان هر چه عزيزتر باشد، مراسم پيشواز و بدرقه ، با شكوهتر صورت مى پذيرد، اداى فريضه الهى نيز چنين است .
پيشوايان معصوم ما عليهم السلام پيش از فرا رسيدن وقت نماز، خود را مهيّاى آن مى ساختند و پس از نماز نيز، مدّت ها به تعقيب نماز مى پرداختند و دل از ياد خدا نمى كندند و لب از ثناى او نمى بستند و چهره از قبله برنمى تافتند.
مگر نه آنكه نماز را نور چشم خود مى دانستند؟ مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى كند و از آن چشم مى پوشد؟
اذان و اقامه ، نوعى استقبال از نماز است و تعقيبات ، بدرقه آن .
بى اعتنايى به تعقيبات و دعاهاى پس از نماز، نشان بى علاقگى به خود نماز است .
آنگونه كه در روايات ، نسبت به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را كشيدن ، تشويق و سفارش شده و منتظر نماز را، مهمان خدا گفته اند.(1) به انجام مستحبات و دعاهايى پس از اتمام نماز نيز سفارش ‍ شده است .
قرآن مى فرمايد:
فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَاِلى ربِّكَ فَارْغَبْ(2) همين كه فارغ شدى ، به كار ديگرى بپرداز و به سوى پروردگارت رغبت نما.
اينك به ذكر برخى از مسائل مربوط به تعقيبات مى پردازيم :
 

تعقيبات نماز 
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
همين كه از نماز واجب فارغ شدى ، به دعا و تعقيب نماز مشغول باش .(3) و مى فرمايد:
دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب ، مستجاب مى شود.(4)
و نيز: تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام از هزار ركعت نماز مستحب ، نزد خداوند بهتر است .(5)
و در حديث مى خوانيم : هر كس اين تسبيحات را بگويد، به آيه وَاذْكُرُواللّهَ ذِكرَا كَثيراً(6) كه به معناى زياد ياد كردن خداوند است ، عمل كرده است .(7)
البته دعا و تعقيبات به جاى خود، و ادامه كار و تلاش هم به جاى خود. و هيچكدام مانع يكديگر نيست . بعضى مى پندارند اگر به جاى دعا، سراغ كار بروند، كامياب تر و موفق ترند.
رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
التعقيبُ بَعْدَ صَلاةِ الفجرِ اَبْلَغُ فىِ طَلَب الرِزّقِ(8) دعاى پس از نماز صبح ، براى زندگى و جلب رزقِ، مؤ ثّرتر است .
 

درود و نفرين 
از جمله كارهاى تعقيباتى ، درود و صلوات فرستادن بر نيكان و زبده هاى كمال بشَرى ، و لعن و نفرين بر مظاهر شرك و پليدى و سردمدارانِ كفر و ستم است .
در آنچه به عنوان دعاهاى تعقيب آمده ، هم به موارد متعدّدى از صلوات برمى خوريم ، همه به مواردى از لعن و اين ، گوشه اى از تولى و تبرى در يك مكتب زنده و جهت دار است .
صلوات ها، كه نقل شده به جاى خود، حتى در نمونه هاى فراوانى ، خود اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد، به عنوان يكى از تعقيبات نمازها بيان شده است .
 

امّا در مورد لعن :
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: اِذِا انْحَرَفْتَ عَنْ صَلاةٍ مَكتوبةٍ فلا تَنْحَرِفْ اِلا بِانْصرافِ لَعْنِ بَنى اميّةَ(9) هر گاه نماز واجب را تمام كردى ، جز با لعن بنى اميّه ، از جاى خود حركت نكن .
چرا كه آن دودمان ننگين و تبهكار، نمونه طاغوت ها و از بارزترين چهره هاى مخالفت با خطّ رهبران معصوم و آل پيامبر بودند و مستحقّ هر گونه نفرت و نفرين !
امام صادق عليه السلام در پى هر نماز، به چهار مرد و چهار زن (كه از دشمنان سرسخت مقام امامت بودند) لعن و نفرين مى كرد.(10)
چه زيباست اسلامى كه در كنار برنامه هاى عبادى و الهى خويش ، بيزارى از ستمگران و مفسدان و طاغوت ها را هم جزء برنامه هاى خود، ساخته و نماز و عبادات و حجّ آن ، همراه با برائت و اعلام تنفّر از كفّار و مشركان و منافقان است .(11) پس تعقيبات نماز، برخوردار از نوعى فرياد لعنت بر دشمنان خدا و مخالفان خط رهبرى الهى است .
 

تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام  
يكى ديگر از تعقيبات نماز، تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام است . (34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدللّه و 33 مرتبه سبحان اللّه پس از هر نماز) اين تسبيحات را رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به دخترش فاطمه عليهاالسلام تعليم داد و بر گفتن آن ، بسيار سفارش شده است و پاداش بسيار دارد.
امام باقر عليه السلام مى فرمايد:
در ميان ستايش ها، بهتر از تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام نيست ، و اگر بود، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به فاطمه عليهاالسلام تعليم مى داد.(12)
در روايات متعددى ، تاءكيد شده به همراه داشتن تسبيِح 34 دانه اى از خاك مقدّس امام حسين عليه السلام و اينكه ذكر گفتن با آن ، ثواب زياد دارد و حتى گرداندن آن ، بدون ذكر هم ارزشمند و خوب است .(13)
و در حديثى است كه : خود آن دانه ها ذكر مى گويند.(14)
تربت حسين عليه السلام ، يادآور حماسه هاى كربلا و احياگر فرهنگ شهادت است و انس انسان را با رهبرى الهى ، جهاد، شهادت ، ايثار، سيدالشهداء، مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بيشتر مى كند.
تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام به ترتيبى كه گفته شد، حتى در كتب حديثى اهل سنت نيز آمده ،(15) ولى هيچكدام نگفته اند كه نام اين تسبيحات ، تسبيح حضرت زهرا عليهاالسلام است !!!...
 

سجده شكر 
سپاس نعمت هاى حقتعالى ، نشان معرفت و ادب و بندگى است . در آيات و روايات ، به مسئله شكرگزارى از نعمت ها، بسيار سفارش شده و اينكه ياد نعمت ها، محبت انسان را به خدا زياد مى كند و نعمتهاى الهى را مستدام و افزون مى گرداند.(16)
گرچه شكر نعمت ها، از توان و طاقت بشر بيرون است ، ولى انسان بايد به هر قدر كه مى تواند، سپاسگزار احسان و نعمت و نيكى پروردگار باشد. يكى از شكلهاى شكر، سجده بر خاك كردن و پيشانى بر خاك نهادن در برابر خداوند و شكر گفتن اوست .
و سجده شكر يكى از تعقيبات نماز به حساب آمده است .(17)
مرحوم علامه مجلسى ، تمام جلد 83 بحارالانوار را (جز چند صفحه آخر) به روايات تعقيبات نماز اختصاص داده و 63 حديث ، پيرامون سجده شكر، از ائمه اطهار عليهم السلام نقل كرده است .
سجده بعد از نماز، شكرانه توفيق انجام نماز است .(18)
در سجده شكر، سه مرتبه شكراً لِلّهِ كافى است ، ولى در حديث است : اگر انسان به طولِ يك نفس يا ربّ، يا ربّ بگويد، خداوند به او خطاب مى فرمايد:
لبّيك ! ماحاجتك ؟ حاجت تو چيست تا انجام دهم ؟(19)
امام صادق عليه السلام فرمود: سجده شكر بعد از نماز، دليل كامل شدن نماز و رضاى خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است . خداوند بارها از آنان مى پرسد، پاداش اين بنده شاكر چيست ؟ مى گويند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشكل او، و هر خيرى را كه فرشتگان مى گويند، جوابى نمى شنوند، به خدا عرضه مى دارند: ما نمى دانيم پاداش اين سجده چيست ؟ خداوند مى فرمايد: همچنانكه او از من تشكر كرد، من هم از او تشكر مى كنم ، و با اين جمله به فرشتگان مى فهماند كه رضا و سپاس الهى از او، بالاتر از بهشت و رحمت و حلّ مشكلات است .(20)
در حديث است : خداوند به حضرت موسى فرمود: دليل آنكه تو را به پيامبرى مبعوث كردم ، سجده هايى بود كه بعد از نماز داشتى .(21)
 

نمازهاى مستحب (نوافل ) 
به جز نمازهاى واجب روزانه (17 ركعت )، نمازهاى ديگرى هم وجود دارد كه انجام آنها مستحب است و بسيار ثواب دارد و چون اين نمازها، اضافه بر نماز واجب است ، به آنها نافله و نوافل گفته مى شود (نقل ، به معناى زايد و افزون است ).
تعداد ركعت هاى نمازهاى مستحب ، دو برابر ركعات واجب ، يعنى 34 ركعت است ، بدين شرح :
1- نافله نماز صبح ، دو ركعت ، قبل از نماز صبح .
2- نافله نماز ظهر، هشت ركعت ، قبل از نماز ظهر.
3- نافله نماز عصر، هشت ركعت ، قبل از نماز عصر.
4- نافله نماز مغرب ، چهار ركعت ، بعد از نماز مغرب .
5 نافله نماز عشاء، دو ركعت نشسته ، بعد از نماز عشاء.
6- نافله شب ، يازده ركعت ، پيش از اذان صبح ، كه هشت ركعت آن نافله شب نام دارد، دو ركعتش به نام شفع ، و يك ركعت ديگرش به نام وتر است .(22)
در حديث است كه : نمازهاى نافله ، به منزله هديّه است و در هر صورت پذيرفته مى شود.(23)
با همه تاءكيد و تشويقى كه درباره انجام نمازهاى مستحبى است ، اداى آنها بايد از روى علاقه و عشق باشد و انسان ، بر خودش آنها را تحميل نكند. سعى كند كه ابتداء آمادگى روحى و علاقه و كشش قلبى بيابد، آنگاه به انجام آنها بپردازد.
امام رضا عليه السلام فرموده است :
دل ها، گاهى اقبال و آمادگى دارند، و گاهى نه . عبادت را وقتى كه دل ها آماده است انجام دهيد.(24)
به همين دليل ، در نمازهاى مستحب ، برخى ارفاق ها و تسهيلاتى وجود دارد كه در نمازهاى واجب نيست . اين آسان گيرى ، براى جذب بيشتر افراد است . از جمله اينكه :
1- نماز مستحب را، هم مى توان ايستاده خواند، هم نشسته .
2- در نمازمستحب ، مى توان فقط سوره حمد را خواند وبه ركوع رفت .
3- در نماز مستحب ، شكّ ميان ركعت اوّل و دوّم ، نماز را باطل نمى كند و نمازگزار مى تواند تصميم بر هر كدام بگذارد.
4- انجام كم و زيادهاى اشتباهى در نماز مستحب ، سجده سهو ندارد.
5 براى نمازهاى واجب ، بهتر است انسان به مسجد برود ولى درباره نوافل ، چنين دستورى نيست .
اين ساده گيرى ها براى تشويق افراد به اين عبادت هاى سازنده است . حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست بخواند، قضاى آنرا مى تواند انجام دهد، كه در اينصورت ، طبق حديث ، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مى فرمايد: به بنده ام بنگريد! چيزى را كه بر او واجب نكرده ام ، قضا مى كند! (و در حديث ديگرى افزوده شده كه : شما را شاهد مى گيرم كه او را آمرزيدم )(25)
در حديثى آمده : نماز نافله ، جبران كننده نواقصى است كه در نمازهاى واجب است .(26)
و... همچون صدقه اى است كه انسان مى پردازد.(27)
نماز شب  
در ميان نوافل ، نماز شب جايگاه خاصّى دارد و تاءكيد فراوانى كه در آيات قرآن و احاديث درباره آنست ، به مراتب بيش از نمازهاى ديگر مستحب است و به همين جهت ، اولياء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به تهجّد و عبادت نيمه شب مى پرداختند. تا آنجا كه نماز شب را خداوند، بر بنده محبوبش حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله واجب ساخته و چنين فرمان داده بود: وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ(28) بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجّد بپرداز و سحرخيزى كن .
قرآن ، در توصيف كسانى كه نيايشگران شب واهل نمازشب اند، مى فرمايد: الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالاَْسْحَارِ(29) استغفاركنندگان در سحرها.
وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِيماً(30) آنان كه در حال سجود و قيام ، براى خدا شب زنده دارى مى كنند.
كانوا قَليلاً مِنَ اللّيلِ ما يَهْجَعُون (31) مردان خدا، مقدار كمى از شب را مى خوابيدند.
در آيه ديگر مى خوانيم : مردان خدا براى انجام نيايش سحرگاهان و نماز شب ، از بستر گرم فاصله مى گيرند و به نماز شب مشغول مى شوند، پاداش ‍ آنان ، غير از بهشت و حوريان و... چيزهايى است كه خداوند برايشان ذخيره كرده كه موجب روشنى ديدگانشان است : فَلاَتَعْلَمُ نَفْسٌ مَّآ اءُخْفِىَ لَهُم مِّن قُرَّةِ اءَعْيُنٍ(32)
از اين رو، نماز شب ، مورد عنايت تمام انبياء بوده (33) و رسول خدا چندين مرتبه حضرت على را به نماز شب سفارش نموده و فرموده است :
عليك بِصلاة الليل ، عليك بصلاة الليل ، عليك بصلاة الليل (34) بر تو باد، نماز شب .
و در حديث است : شرفُ المؤ منِ صَلاتُهُ بالَّيل (35) شرف مؤ من به نماز شب اوست .
و امام صادق عليه السلام فرمود: در خانه هايى كه نماز شب خوانده مى شود و قرآن تلاوت مى گردد، آن خانه ها نزد آسمانيان ، همچون ستاره ها درخشانند.(36)
گذشته از آن ، سحرخيزى و استفاده از هواى مفيد آن هنگام ، براى بدن ، نشاط آور است و در حديث است كه : قيامُ الليلِ مُصِحَةُ الْبَدَنِ(37) شب زنده دارى ، بدن را تندرست مى كند.
و در حديث ديگرى اضافه بر آثار معنوى آن ، خاصيت درد زدايى براى آن بيان شده است : ... ومُطردةُ الدّاءِ عَنْ اَجْسادِكم (38)
نماز شب ، نشان عشق و محبت انسان به آفريدگار است و اين علاقه ، انسان را از خواب ، جدا مى كند و به راز و نياز نيمه شب ، با محبوب وامى دارد، و اگر آن عاشق نباشد، انسان با چه انگيزه اى ، در تنهايى و تاريكى ، از استراحت دست بشويد و در خلوتى عارفانه ، به گفتگو با معشوق بپردازد؟
در يك حديث قدسى از قول خداوند، مى خوانيم :
كَذِبَ مَنْ رَعَمَ اَنَّهُ يُحِبُّنى فَاِذا جَنَّهُ اللَّيلُ نامَ عَنّى ، اَلَيْسَ كُلُّ مُحِبٍّ يُحِبُّ خَلْوَةَ حَبيبهِ؟(39)
دروغ مى گويد آنكه مدّعى محبّت من است ، ولى وقتى شب او را فرا مى رسد، مى خوابد، آيا مگر نه اينكه هر عاشقى ، خلوت با معشوق را دوست دارد؟...
نماز شب ، توفيقى مى خواهد كه آنرا هم بايد از خدا طلبيد.
گاهى گناهان و دروغ ها، سبب محروميّت انسان از نماز شب مى گردد و شيرينى عبادت و نيايش ، از انسان گرفته مى شود.
در حديث است : اِنّ الرَّجُلَ لَيَكْذِبُ الْكِذْبَة فَيُحْرَمُ بِها عَنْ صَلاةِ اللَّيْلِ(40) گاهى كسى دروغ مى گويد، و به همين سبب از نماز شب محروم مى شود.
انسان ، با تداوم نماز شب و تهجّد و عبادت هاى شبانه ، مى تواند به مقامى از كمال و صفاى نفس و قرب به خدا برسد كه چشم و گوش و دستِ خدايى پيدا كند (جز حق نبيند، جز حق نشنود و جز حق ، عمل نكند) و به آنجا برسد كه هر دعايى كند، مستجاب گردد.(41)

1- مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 336.
2- انشراح ، آيه 7.
3- مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 336.
4- مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 336.
5- همان مدرك .
6- احزاب ، آيه 41.
7- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1023.
8- مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 336.
9- وافى ، ج 2، ص 121.
10- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1037.
11- در اينجا بجاست كه ياد كنيم از 400 شهيد مظلوم ايران كه ، در ايّام حج ، در جمعه خونين مكّه ، در حالى كه فرياد برائت از كفار و طواغيت و مستكبران جهانى بر لب داشتند و مرگ بر آمريكا و مرگ بر اسرائيل مى گفتند، آماج گلوله هاى وهابيان حاكم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت رسيدند (در سال 1366). زهى تاءسف كه اينگونه شعارها را كه الهام گرفته از آيات قرآن است و دستور قرآن ، به اعلام برائت و بيزارى از مشركان در مناسك حج مى باشد. برخى كج فهمان ، مخالف حال عبادت در حج مى دانستند و مخالفت مى كردند...!
12- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1024.
13- جواهر، ج 10، ص 405.
14- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1033.
15- از جمله در: صحيح مسلم ، ج 1، ص 418، صحيح بخارى ، ج 1، ص 110، سنن ابن ماجه ، ج 1، ص 299 (در بحث تعقيبات نماز).
16- لئن شَكَرتُم لازيدنّكم ابراهيم ، آيه 5.
17- بحارالانوار، ج 83، ص 194. (در اين كتاب ، حدود 87 روايت و 38 آيه درباره مسئله شكر نقل كرده است ).
18- بحارالانوار، ج 83، ص 200.
19- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1071.
20- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1071، وافى ، ج 2، ص 123.
21- بحارالانوار، ج 83، ص 200.
22- در بحار الانوار، تمام جلد 84، به روايات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص يافته و صدها حديث در اين باره نقل شده است .
23- قصارالجمل ، ج 2.
24- ان للقلوب اقبالاً وادباراً... بحارالانوار، ج 84، ص 47.
25- بحارالانوار، ج 84، ص 43، وسائل الشيعه ، ج 3، ص 56.
26- مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 177.
27- قصارالجمل ، نافله .
28- اسراء، آيه 79.
29- آل عمران ، آيه 17.
30- فرقان ، آيه 64.
31- ذاريات ، آيه 18.
32- سجده ، آيه 17.
33- بحارالانوار، ج 84، ص 136.
34- وافى ، ج 2، ص 22.
35- وافى ج ، 2، ص 21.
36- وافى ، ج 2، ص 22.
37- وسائل الشيعه ، ج 5، ص 272.
38- وافى ج 2، ص 22.
39- نقل از: مصباح الشريعه .
40- نورالثقلين ، ج 3، ص 204.
41- ثواب الاعمال ، ص 88.

منبع: کتاب پرتوى از اسرار نماز، حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتی

این مطلب را به اشتراک بگذارید :