پس از نيّت ، كه تصميم بر انجام عبادت براى خداوند است و بر پايى نماز به قصد تقرّب به پروردگار، وارد نماز مى شويم . همراه با حضور قلب و آمادگى روحى و توجّه كامل به پروردگار، تكبير مى گوئيم . اين توجّه و حضور دل ، همچون روح براى نماز است .
 

اللّه اكبر 
خدا برتر و بزرگتر از فكر و خيال ما و برتر از توصيف با قلم و بيان ماست . عظمت او، فراتر از درك و شناخت تصوّر ماست .
هر چه را اراده كند، در همان لحظه انجام مى گيرد. فرمانش مطاع است . پديده ها و انسان را از نيستى به وجود آورده ، همه را روزى داده ، هدايت كرده ، بازگشت همه به سوى اوست و جان وهستى همه جانداران و جمادات ، در دست قدرت اوست . اوست كه عزّت مى بخشد و ذليل مى كند، بى نياز است و همه به او محتاجند. انسان ها را در رحم مادران ، تصويرگرى مى كند، غرائز هدايتگر را در فطرت آنها به وديعت مى گذارد، بيمارى ها را شفا مى دهد، ناتوانان را توان مى بخشد، همه چيز مردنى و فانى است مگر ذات او. در قيامت ، حساب و كتاب و پاداش و كيفر همه ، با اوست . آنروز معلوم خواهد شد كه همه كاره اوست و ديگران را كارى ساخته نيست و آنانكه به درگاه غير او روى آورده اند، باخته و زيان كرده اند...(1)
نمازمان با نام چنين خداى عظيمى شروع مى شود.
پس از نيّت ، تكبيرة الاحرام مى گوييم ووارد نماز مى شويم ....

اللّه اكبر!
اللّه اكبر، شعار برترى و اعتلاى مكتب و عقيده ماست .
نماز، با اللّه اكبر شروع مى شود و با رحمة الله ختم مى گردد.
نمازى كه هم توجّه قلبى دارد، هم توصيف و ثناى زبانى دارد، هم حمد و ذكر را با گوش مى شنويم ، و هم با اندام و حركات اعضاء به عبادت مى پردازيم .
نمازى كه با نام اللّه آغاز مى شود، نه مثل بت پرستان و مسيحيان و طاغوتيان ، كه با نام بت ، يا نام عيسى عليه السلام يا طاغوت ها و شاهان ، كار را شروع مى كنند.
نمازى كه همراه با اللّه اكبر است ، و اين شعار، كه خط بطلان بر باطل ها و قدرت هاى پوچ مى كشد، در طول نمازهاى واجب و مستحب روزانه ، هشتاد و پنج بار تكرار مى شود و پيش از نماز و پس از نماز هم ، با عناوين مختلف ، به صورت مستحب ، بازگو مى شود.
و اين شعار، در طول نمازها تكرار مى شود و رمز رشد و تربيت ما در ابعاد معنوى ، در سايه همين تكرارهاست .
خدا، بزرگتر از همه چيز است .
بزرگتر از آنكه با ديگران مقايسه شود وبا حواس ظاهرى درك شود.
بزرگتر از هوس هاى ما و حرف هاى ديگران و وسوسه هاى شيطان و جلوه هاى دنيا.
اگر خدا در نظر ما بزرگتر باشد و اللّه اكبر از عمق جانمان و از روى ايمان و باور، برآيد، ديگر دنيا و جاذبه هايش ، قدرت ها و جلوه هايشان ، در نظر ما كوچك و بى جلوه خواهد شد.
رضاى او، در نظر ما از هر چيزى برتر خواهد بود.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: همين كه در شروع نماز، تكبير مى گويى ، بايد تمام هستى نزد تو كوچك باشد، جز او. وگرنه ، خطاب مى شود: تو دروغگويى !
اگر در فكر نمازگزار، چيز ديگرى بزرگ باشد، دروغگو به حساب مى آيد، همانگونه كه منافقان به زبان ، به پيامبرى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله گواهى مى دادند، ولى به حرف خود ايمان نداشتند. خداوند آنان را دروغگو ناميد: وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَفِقِينَ لَكَذِبُونَ(2) چرا كه اينگونه دوگانگى زبان و عقيده ، نوعى نفاق است . از اين رو، امام صادق عليه السلام مى فرمايد: خداوند به چنين نمازگزاران خطاب مى كند: اتَخْدَعُنى ؟ وَ عِزَّتى وَ جَلالى لاحْرِمَنّكَ حَلاوَةَ ذِكرى لاحْجَبنَّكَ عَنْ قُربى وَالْمَسَرَّةَ بمناجاتى (3)
آيا با من حيله و نيرنگ مى كنى ؟ سوگند به عزّت و جلال خودم ، شيرينى ذكر و ياد خود را از تو مى گيرم و تو را از مقام قرب خويش و لذّت مناجاتم ، محروم مى كنم .
مرحوم فيض كاشانى پس از نقل اين حديث ، مى گويد:
هرگاه در نماز، حلاوت و شيرينى مناجات را يافتيد، بدانيد كه تكبير شما مورد قبول و تصديق خداوند متعال است ، و اگر چنين نبود، بدانيد كه خداوند شما را از درگاه خويش رانده و گفته شما را تصديق نكرده و مارا دروغگو مى داند.(4)
آرى ... خدا بزرگتر است . بزرگتر از همه گفتنى ها و نوشتنى ها و انديشه ها...
كسى كه چنين عقيده داشته باشد، همه چيز در نظر او كوچك مى شود، ومثل رهبر انقلاب (قدس سرّه ) حتى به آمريكا هم مى گويد: هيچ غلطى نمى تواند بكند.
مگر نه اينكه هواپيما، هر چه بيشتر اوج بگيرد و بالا رود، خانه ها و ساختمان هاى زمين ، كوچكتر به نظر مى آيد؟ آنكه خدا در نظرش مهم و عظيم باشد، جز خداوند، در نظرش بى مقدار، جلوه مى كند.
على عليه السلام اين را از اوصاف اهل تقوا مى شمارد كه : عَظُمَ الخالِقُ فى اَنْفُسِهم فَصَغُرَما دُوَنُه فى اَعْيُنِهم (5)
 

سوره حمد 
در هر نمازى ، خواندن سوره حمد، ضرورى است . سوره اى كه مشتمل بر حمد خداوند بر نعمت هاى اوست . و بيان اوصاف پروردگار، و حاكميّت او در روز قيامت ، و هدايت طلبى از اوست ، براى گام زدن در راه راست . اينك به بيان نكاتى پيرامون فرازهاى اين سوره مى پردازيم :
(بِسْمِ اللّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِيمِ)
با نام و يارى خداى بخشنده و مهربان ، شروع مى كنيم :
خدايى كه لطفش به همه است ، مهرش همگانى و هميشگى است . ديگران ، يا لطفى ندارند، يا هميشه ندارند، يا به همه ندارند، يا هدفشان مهربانى نيست . ولى خداوند، حتى آفريدنش بر اساس لطف و مهربانى است : إِلا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ(6) اگر برخى مشمول رحمت پروردگار نمى شوند، بستگى به خودشان دارد.
اگر آب دريا به توپى نفوذ نكرد، دريا تقصيرى ندارد، توپ ، دربسته است .
اگر نور خورشيد، از ديوراى عبور نكرد، بخاطر عدم قابليّت ديوار است نه نور.
رحمت الهى گسترده است ، ولى گاهى كسانى با كار و فكر باطل خود، رحمت را به روى خود مى بندند.
بسم الله در اوّل هر كار، رمز عشق به خدا و توكّل بر او و استمداد از او و وابستگى به اوست .
بسم الله ، چنگ زدن و اعتصام ، به نام الهام بخش خداوند، و گريز از وسوسه هاى شيطان است .
بسم الله ، در راءس تمام كتاب هاى آسمانى بوده ،(7) و پيامبران نيز، شروع كارشان به نام اللّه بوده است .(8)اين كار، انسان را در پناه و حفاظت خدا قرار مى دهد و آن كه به خدا پناهنده شود، به راه مستقيم ، رهنمون مى شود: وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِىَ إِلَى صِرَطٍ مُّسْتَقِيمٍ(9)
بسم الله ، نشان بندگى خدا و وابستگى به اوست ، يعنى اينكه : خدايا، تو را فراموش نكرده ام ، در هر كارم با نام تو آغاز مى كنم ، خود را بيمه مى سازم و به كمك تو شيطان را فرارى مى دهم .
امام صادق عليه السلام فرمود: بسم الله ، تاج سوره هاست .(10) و نشانه امان و رحمت است . و در اوّل سوره برائت كه بسم الله نيامده ، چون برائت و بيزارى از كفّار است و اين نبايد همراه با رحمت باشد.(11) در حديث است كه هر كار را، حتى نوشتن يك بيعت شعر را با بسم الله انجام دهيد، و اينكه : هر كارى با ياد خدا نباشد، به اتمام نمى رسد.(12)
(اَلْحَمْدُِللّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ)
حمد و ستايش ، مخصوص خداوندى است كه همه جهانيان را پرورش ‍ مى دهد. براى پرورش جسم ، نظام آفرينش و حركت زمين و خورشيد و هوا و گياه و دريا و نعمت هاى مادى را قرار داده است .
و براى پرورش روح ، انبياء و كتاب هاى آسمانى و حوادث عبرت آموز تلخ و شيرين و... را قرار داده است .
براى هدايت بشر، دين و قوانين استوار و مبتنى بر فطرت و متكّى به عقل فرستاده ، زمين را خالى از حجّت قرار نداده و نعمت هاى بيشمار آشكار و نهانش را، بى دريغ و منّت ، در اختيار انسان گذاشته است . اگر ذرّه اى دگرگونى و بى نظمى در سير نظام هستى بروز كند، همه چيز به هم مى ريزد.
نظام استوار ومتقن خلقت ، در كوه ها وگياهان واتم وكهكشان وآب وخاك وفصول سال وشب وروز، ودستگاه هاى بدن وغرائز گوناگون و هدايت هاى مختلف ، همه مظاهر ربوبيّت او براى عالميان است .
هر يك از اجزاء بدن و اعضاى پيكر ما، چنان دقت و پيچيدگى و نظم شگفتى دارد كه بهت آور است . كيفيّت چشم وگوش وقلب و دستگاه تنفس ‍ ورگها واعصاب و حوّاس پنجگانه و... چنان است كه تدبير عجيب الهى را نشان مى دهد.
افسوس كه انسان ، بجاى شكر، كفران مى كند.
وَكَانَ الاِْنْسَنُ كَفُوراً(13)
و به جاى قرب به خدا، اعراض مى نمايد.
إِذَآ اءَنْعَمْنَا عَلَى الاِْنْسَنِ اءَعْرَضَ(14)
و به جاى عشق و پرستش خدا، سرسختى و دشمنى مى كند.
فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ(15)
افسوس كه به جاى كرنش و خضوع ، مغرورانه قد علم مى كند.
يََّاءَيُّهَا الاِْنسَ نُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ(16)
و همينكه احساس بى نيازى كرد، سر به طغيان مى گذارد.
إِنَّ الاِْنسَنَلَيَطْغَىَّ، اءَن رَّءَاهُاسْتَغْنَىَّ(17)
و نعمت هاى الهى را، نتيجه تلاش خود مى پندارد.
إِنَّمَآ اءُوتِيتُهُ عَلَى عِلْم (18)
و بانگ هاى بيدار باش را به گوش جان نمى شنود.
وَإِذَا ذُكِّرُواْ لاَ يَذْكُرُونَ(19)
اين انسان ناسپاس ، از همه افراد، بخاطر كمترين نيكى ، سپاسگزارى مى كند، امّا خدارا كه ولى نعمت اصلى است ، از ياد مى برد. افسوس كه انسان ، راه گم كرده و چراغ فكر و فطرت را خاموش كرده ، چشم و دل خود را بسته و به اين و آن دل مى بندد و به جاى خدا، به قدرت هاى انسانى و شيطانى تكيه مى كند.
جمله الحمدللّه ربّ العالمين ، غفلت ها را از بين مى برد، نعمت ها را به ياد مى آورد و ما را متوجّه و متذّكر ربوبيّت الهى مى كند.
خدا، ربّ عالمين است . پروردگار تمام هستى ، تمام مخلوقات ، و همه چيز: وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْء(20)
ربّ همه چيز است ، نه آنگونه كه در جاهليّت مى پنداشتند و براى هر چيزى ، يك ربّ النوع مى شناختند. خدا، همه موجودات و حيوانات و پديده ها را تحت پرورش دارد، مالك و مدير و مدبّر همه است ، هم مى آفريند، هم اداره و تربيت مى كند.
(اَلرَّحْمنِ الرَّحِيمِ)
سايه رحمت عام او، بر سر همه گسترده است ، حتى رحمتش ، بيش و پيش ‍ از غضب اوست : سَبِقَتْ رَحمتُهُ غَضَبَه .
براى خلافكاران ، راه توبه قرار داده است ، و متعهّد شده توبه را تا دم مرگ هم بپذيرد و توبه كنندگان را دوست مى دارد: إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْتَوَّبِينَ(21) و رحمت و بخشايش را بر خود، الزامى ساخته است : كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ(22) و همه را اميدوار ساخته و به رحمت خويش فراخوانده است : لاَتَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً(23)
از مظاهر رحمت الهى ، اينست كه حتى بدى ها را به خوبى تبديل مى كند: يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَتٍ(24)
حتى تلخيها، بلاها وسختيها هم ، بگونه اى رحمت است ، تا انسان را از غفلت بيدار كند، به تكاپو وادار سازد. تحمّل مشكلات نيز براى اولياء خدا شيرين است . چون در برابر تلخى ها، پاداش مى برند.
(مَالِكِ يَوْمِ الدِّين )
مالك روز جزا است . اين صفت ديگرى است كه براى خدا ذكر شده و در پى انحصار حمد و ستايش براى خداوند، بيان شده است . انسان ، بيشتر در سه مورد و حالت ، تشكّر مى كند:
1- توجّه به لطف گذشته
2- توجّه به محبّت فعلى
3- اميد به لطف آينده
با اين حساب ، همه ستايش ها بايد از آن خدا باشد، چرا كه هم گذشته ما را تاءمين كرده ، هم در حال حاضر از نعمت ها و رحمت و لطف او برخورداريم و هم در آينده و قيامت ، سر و كار ما با او و چشم اميد ما به لطف و كرم اوست .
او مالك است ، مالك واقعى نه اعتبارى و موقّت و كم ارزش !
انسان ها گرچه در دنيا، در تار و پود شرك هاى پيدا و پنهان اسيرند، ولى در قيامت ، همه در خواهند يافت كه جهان و هر چه در آنست ، از اوست و مالك هستى و فرمانرواى مطلق و حاكم حقيقى اوست : وَالاَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِّلَّهِ(25)
در قيامت ، از مردم سؤ ال مى شود: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ حكومت ، امروز از آن كيست ؟
مى گويند: لِلَّهِ الْوَحِدِ الْقَهَّارِ(26) از آن خداى يكتاى قهار و نيرومند.
جمله مالك يوم الدين ، انسان را به ياد حسابرسى قيامت مى اندازد، تا به حساب انسان نرسيده اند، انسان خود بايد به حساب خود برسد.(27)
امام سجاد عليه السلام وقتى به اين جمله در نماز مى رسيد، آنرا آنقدر تكرار مى كرد كه نزديك بود روح از بدنش پرواز كند.(28)
دين ، به معناى جزا است . خدا، مالك روز جزا و پاداش ‍ است . در اين سوره ، هم به رحم الهى اشاره شده ، هم به قهر و عدالت او، تا رمز تربيت صحيح ، يعنى زيستن ميان خوف و رجا و بكارگيرى مهر و قهر روشن شود.
(إِيّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ)
تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى طلبيم .
تا بحال ، نمازگزار، عقايد خود را درباره مبداء و معاد و اوصاف خدا، بر زبان آورد. پس ، ثمره اين عقيده بايد بندگى خالصانه و استمداد از خداوند باشد.
نمازگزار، حتّى اگر تنها باشد، جمله را به صورت جمع مى گويد، تا خود را در ميان عبادت كنندگان قرار دهد. شايد عبادت ناقص او، ميان عبادت كاملان وخالصان وآبرومندان ، به حساب آيد وقبول شود.
تعبير جمعى ، اين درس را مى دهد كه بايد من ها ما شود، اساس عبادات ، بخصوص نماز، بر پايه جماعت است و تك روى و انزوا و فرديّت بى ارزش است .
پرستش ، همراه استعانت آمده است ، تا در كنار بندگى كردن ، راه را هم از او بجوئيم و از انحراف هاى فكرى مصون بمانيم و گرفتار غرور و عجب ، ريا و سستى نشويم . بايد از او مدد گرفت ، چرا كه توفيق ايمان و شناخت خدا از اوست .
بيدار شدن سحرگاهان ، وضو گرفتن با آب ، قدرت حركت و قيام ، از اوست ، قبولى نماز و نگهدارى ما از غرور و ريا، به دست اوست ، علاقمندى ما به عبادت ، رهين لطف اوست . نمازگزار، به عبادت خدا مى ايستد و بر همين عبادت هم ، از خدا مدد مى طلبد.
عبادت ، تنها براى خدا...! نه شرق پرستى و غرب پرستى ، نه بنده زر و زور، نه تسليم شهوت و مقام و فريفته زن و فرزند و مال .
اين جمله نماز، هرگونه حاكميّت غير خدا را محكوم مى كند. هرگونه حقارت پذيرى واستمداد از قدرت هاى پوشالى رانفى مى كند. به نمازگزاران ، درس عزّت ، در سايه بندگى خدا مى دهد، تا بنده و برده غير خدا نشوند و از تهديدها و تطميع هاى ديگران ، نلغزند و راه خدا را كنار نگذارند.
(اِهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُستَقِيمَ)
اولين درخواست ما از خداوند، پس از حمد و ثنا و اظهار بندگى و استمداد، درخواست هدايت به راه راست است . در مسائل فكرى و عملى زندگى ، عقايد و رفتار و موضعگيرى ها، شناخت راه صحيح ، بسيار مهم و در عين حال ، دشوار است . از اين رو، از خداوند مى خواهيم كه مارا به صراط مستقيم هدايت كند.
 

صراط مستقيم 
وقتى سخن از راه راست است ، راه هاى غير مستقيم هم مطرح مى شود. اگر شناختى به اين بيراهه ها پيدا كنيم ، راه را هم بهتر خواهيم شناخت . فهرستى از راه هاى غير مستقيم از اين قرار است :
راه هاى غير مستقيم 
1- راه هوس ها، كه هنگام غضب و شهوت و طوفان غرائز پيش مى آيد.
2- راه هوس هاى ديگران .
3- راه افراط و تفريطها و يكسونگرى ها.
4- راه وسوسه هاى شيطانى و جلوه هاى آن .
5 راه طاغوت ها، كه انسان ها را با تهديد و تطميع ، به آن مى كشند. للّه
6- راه دنياطلبى ، كه انسان بخاطر مال و مقام ، به فكر راضى كردن اين و آن افتد.
7- راه هاى بدون برهان و منطق و بر اساس موج و جوّ كاذب .
8 راهى كه انسان ، بى فكر و مشورت و تجربه برگزيده است .
9- راهى كه روندگان را به هلاكت كشانده است (راه مغضوبان وگمراهان )للّه
10- راه سليقه ها و آراء شخصى و عادت هاى نابجا.
پس راه مستقيم كدام است ؟
راه خدا: إِنَّ رَبّى عَلَى صَرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ(29)
راه انبياء: إِنَّكَ عَلَى صِرَطٍ مُّسْتَقِيمٍ(30)
راه عبوديت و پرستش : وَاءَنِ اعْبُدُونِى هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِيمٌ(31)
راه رهبران معصوم : امام صادق عليه السلام فرمودند: واللّه نحنُ الصّراطُ المُستَقيم (32)
راه پيوند وتمسّك به خدا وقانون او: وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِىَ(33)
 

چند تذكّر 
1- راه مستقيم ، نسبت به اشخاص ، زمان ها و شرايط مختلف ، گاهى متفاوت مى شود. يكجا سكوت است ، گاهى فرياد. گاهى بذل مال است ، گاهى نثارجان ، براى كسى تحصيل است ، براى ديگرى كار و... (البته نبايد اين سخن دستاويز فرار از مسئوليت هاى دينى و اجتماعى براى رفاه طلبان شود)
2- آنان كه در صراط مستقيمند و از شرايط و امكانات ويژه اى برخوردارند، نبايد ديگران را (كه آنها هم در راه خدا، كار ديگرى مى كنند) مورد انتقاد و عيبجويى قرار دهند. چرا كه راه هاى رسيدن به رضاى خدا بسيار است و درجات اعمال افراد، متفاوت مى باشد و چه بسا همه ، زير يك پرچم ، با مركب هاى مختلف ، صراط مستقيم را طى كنند.
3- بودن در صراط مستقيم ، اگر مهمّ است ، مهم تر از آن ، استمرار حركت در راه راست است . زيرا انسان ها در معرض لغزش و انحرافند و در حديثى از على عليه السلام در معناى اين آيه ، آمده كه يعنى : آينده عمر ما را نيز، راه مستقيم قرار بده .(34)
4- انسان در عاليترين درجه تكامل (حتى عصمت هم ) بايد از خداوند، راه مستقيم را بطلبد، زيرا اين راه ، داراى درجاتى است و مثل نور و علم و حركت ، قابل تكامل و افزايش است . قرآن در مورد هدايت افزون تر براى هدايت يافتگان ، مى فرمايد: وَيَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْاْ هُدىً(35)
و در اوّل دعاى مكارم الاخلاق هم ، امام سجاد عليه السلام از خداوند مى طلبد كه ايمان ويقين وخواسته وهدف را به كاملترين و عاليترين نوع و درجه برساند.
5 تشخيص صراط مستقيم دشوار است و حركت در آن ، همچون عبور از راهى باريك و لغزنده و باريك تر از مو و برنده تر از شمشير است . بيشتر مردم ، يا در تشخيص آن دچار گمراهى مى شوند، يا در پيمودن آن ، به انحراف كشيده مى شوند. يكى در عقايد، منحرف مى شود، ديگرى در عمل ، بيراهه مى رود. يكى جبرى مى شود، ديگرى تفويضى مى گردد، يكى از رهبران معصوم را تا حد خدايى بالا مى برد و غلّو مى كند،(36) يكى آنان را در حدّ انسان هاى عادى و حتى مجنون و ساحر مى شمارد.
يكى زيارت امامان و شهيدان را شرك مى داند.(37) ديگرى حتّى به درخت و سيمان ، ريسمان مى بندد و حاجت مى طلبد، يكى در دنيا غرق مى شود، ديگرى رهبانيّت برمى گزيند. يكى آنقدر خرج مى كند كه خود، به فقر گرفتار مى شود، ديگرى دچار بخل مى گردد. يكى از فرط غيرت ، حتّى نام همسرش ‍ را نمى برد، ديگرى زنش را بى حجاب به خيابان مى فرستد.
اسلام ، مردم را به راه راست و صراط مستقيم دعوت مى كند، كه راهى ميانه و طريق وسط و اعتدال در همه امور است ، حتى در مورد عبادت هم ، در احاديث ، بابى تحت عنوان الاقتصاد فى العباده (ميانه روى در عبادت ) مطرح است .
 

صراط مستقيم ، در روايات  
امام عسكرى عليه السلام درباره اين جمله نماز، مى فرمايد:
نمازگزار با اين كلام ، توفيق اطاعت و بندگى را در آينده هم همچون گذشته مى طلبد و صراط مستقيم ، راهى است كه از كوتاه فكرى بالاتر و از بلند پروازى و غلّو، پائين تر باشد.(38)
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: راه مستقيم آنست كه انسان را به محبّت خدا و دين او سوق دهد و مانع هواپرستى شود و از پيروى سليقه ها و آراء شخصى در دين ، جلوگيرى كند.(39)
در كتاب بحارالانوار، 56 حديث در اين باره است كه راه مستقيم ، ائمّه اطهار و اولياء معصوم خداوند و پيروان واقعى آن بزرگواران است . چرا كه آنان ، تجسّم راه حق اند و قهر و مهر و جنگ و صلح و عبادت و كار و فكر و عملشان ، طبق فرمان خدا و در راه مستقيم است . و تبعيّت از آنان نيز در اين دنيا، كارى دشوار و پر مسئوليت است ، مثل آن صراط آخرت كه بر روى جهنم است و از مو باريك تر و از شمشير، تيزتر.(40) صراط آخرت نيز، تجسّمى از صراط دنياست . كسى كه در اين دنيا، در صراط مستقيم حق بوده ، عبورش از آن صراط هم ، آسان و سريع خواهد بود. و افرادى كه اهل افراط و تفريط باشند، آنجا هم كارشان مشكل مى شود.
على عليه السلام ، سيماى كسانى را كه با انحراف از صراط مستقيم ، به افراط و تفريط كشيده شده اند، چنين ترسيم مى فرمايد:
در آرزو، چنان تند مى رود، كه گويا طمع دارد.
و در طمع ، چنان كه گويا حريص است .
همين كه ماءيوس مى شود، از تاءسف مى ميرد.
هنگام ناراحتى ، خشمش طوفان مى كند.
هنگام شادى ، بد مستى مى كند.
پولدارى ، ياغى اش مى سازد.
ناگوارى او را به جَزّع وامى دارد. هر كمبودى برايش زيانمند و هر زياده روى ، براى او تباهى ساز است .(41)
و اينگونه افراط و تفريط، از جهل سرچشمه مى گيرد كه آن حضرت فرموده است : لاترى الجاهل الاّ مُفرِطا او مُفَرِّطا(42)
البتّه تشخيص افراط و تفريط، دشوار است و هر كس روش خود را عادلانه و عاقلانه مى داند و ديگران را به تندروى يا كوتاهى متهم مى كند و در همين نسبت دادن هم دچار افراط و تفريط مى شوند. ولى اولياء خدا و تربيت شدگان مكتب انبياء حتى در قضاوت هايشان هم با معيار حق عمل مى كنند.
نمونه هايى از افراط و تفريط 
در احاديث ، موارد متعددّى از عدول از صراط مستقيم بيان شده ، كه در اينجا به چند نمونه از افراط و تفريط اشاره مى كنيم :
1- حضرت على عليه السلام در باره ستايش ديگران مى فرمايد:
ستايش بيش از اندازه استحقاق ، چاپلوسى و تملّق است ، و كمتر از آن ، حسادت !(43)
2- درباره زياده روى در سرزنش ، مى فرمايد:
زياده روى و افراط در ملامت ، آتش لجاجت را برمى افروزد.(44)
3- قرآن ، درباره ميزان انفاق ، مى فرمايد:
وَالَّذِينَ إِذَآ اءَنفَقُواْ لَمْ يُسْرِفُواْ وَلَمْ يَقْتُرُواْ وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً(45)
بندگان خدا هنگام انفاق ، نه اسراف مى كنند و نه بخل و كوتاهى ، بلكه راهى معتدل در اين ميانه دارند.
(صِرَ طَ الَّذِينَ اءَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ)
(ما را هدايت كن به ) راه آنان كه نعمتشان بخشيدى .
چنين كسانى كه راه آنان را از خداوند مى طلبيم ، در آيه ديگرى مشخّص تر معرّفى كرده و مى فرمايد:
وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَاءُولََِّكَ مَعَ الَّذِينَ اءَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّديقِينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّلِحِينَ وَحَسُنَ اءُوْلََِّكَ رَفِيقاً(46)
آنكه از پيامبر، پيروى كند، با كسانى است كه خداوند بر آنان نعمت داده ، همچون پيامبران ، صدّيقان ، شهيدان و صالحان ، و اينان چه نيكو رفيقانى هستند!
اينكه در شبانه روز، چند بار اين آيه را مى خوانيم ، درخواست از خداوند است كه مارا در زمره اين چهار گروه قرار دهد.
در تفسير نمونه مى خوانيم :
مراحل چهارگانه (انبياء، صديقين ، شهدا، صالحين ) شايد اشاره به اين معنى باشد كه براى ساختن يك جامعه انسانى سالم و مترّقى و مؤ من ، نخست بايد رهبران حق و انبيا، وارد ميدان شوند. و بدنبال آن ، مبلّغان صدّيق و راستگو كه گفتار و كردارشان با يكديگر هماهنگ است ، تا اهداف پيامبران را از اين طريق در همه جا گسترش دهند.
بدنبال اين دوران سازندگى فكرى ، طبيعتاً عناصر آلوده و آنها كه مانع راه حقّند، سر برمى دارند و جمعى بايد در مقابل آنها قيام كنند و عدّه اى شهيد شوند و با خون پاكشان درخت توحيد آبيارى گردد.
در مرحله چهارم ، محصول اين كوششها و تلاشها به وجود آمدن صالحان است ، اجتماعى پاك و شايسته و آكنده از معنويت !(47)
جالب اين است كه در بحارالانوار، در روايات متعدّدى مصداق كامل شهدا و صديقين و صالحان ، همان امامان معصوم معرّفى شده اند.(48) چنين خواسته اى در نماز، پيروى از اين چهار گروه را در فكر و عمل و اخلاق مى طلبد.
كسى كه مورد لطف و انعام خدا قرار گيرد، نه ذلّت مى پذيرد و نه پشتيبان ستمگران مى شود. كه حضرت موسى عليه السلام چنين گفت :
رَبِّ بِمَآ اءَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ اءَكُونَ ظَهِيراً لِّلْمُجْرِمِينَ(49)
خداوندا! به پاس آنكه به من نعمت دادى ، هرگز يار ستمكاران نخواهم بود.
از همين جا، جهت گيرى فكرى و عملى انسان نمازگزار، روشن مى شود و از خداوند، راه يافتن در صراط اين انسان هاى والا را مى خواهد.
(غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّينَ)
نه راه آنان كه غضب شدگانند و نه راه گمراهان .
نه راه فرعون ها و قدرتمندان مغضوب ، كه بخاطر بى تعهّدى و گردنكشى شان ، غرق و هلاك شدند.(50)
نه راه قارون ها و سرمايه داران سنگدل ، كه بخاطر گردنكشى شان در برابر مردان خدا، دچار غضب الهى شده و در خاك فرو رفتند.(338)
نه راه دانشمندان و علماى بى عمل و دنياپرست ، كه مورد خشم خدايند.(51)
براى شناخت مغضوبان ، بايد تاريخ و سرگذشت افراد و امّت هايى را مطالعه كرد كه به قهر الهى دچار شدند و مورد عذاب و هلاكت قرار گرفتند؛ همچون قوم يهود و قوم لوط و پيروان طاغوت ها، منافقان و قاتلان ...(52)
نمازگزار، ضمن بيزارى از چنين گروه ها، از خدا مى خواهد كه رهرو راه آنان نباشد، و نيز راه گمراهان را نپويد: (ولاالضّالين ).
آنانكه در فكر و عمل گمراهند، در پى عقايد نابجاى نياكان و گرفتار افكار شرك آلودند و در اين گمراهى ، تعصّب مى ورزند، مصداق ضالين اند.
نگاهى به سوره حمد، در اينجا پايان مى يابد. سوره اى كه با حمد شروع شد و با استمداد و دعا پايان يافت . سوره اى كه شفا بخش است و ديباچه كتاب الهى قرار گرفته است .
 

سوره توحيد 
بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحِيِمْ
قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَدٌ ، اللّهُ الصَّمَدُ، لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ
وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُواً اءَحَدُ
گرچه در نماز، پس از سوره حمد، هر سوره اى مى توان خواند، امّا اين سوره فضيلت بيشترى دارد. براى امام جماعت نيز بهتر است كه براى رعايت حال ديگران ، سوره كوتاه انتخاب كند.
شروع سوره با نام خداوند است . بسم اللّه ، غير از سوره توبه در ابتدا تمام سوره ها آمده و يكى از آيه هاى همان سوره به حساب مى آيد. سوره توبه ، نيز چون محتوى انتقاد و برائت از كفّار و مشركان است ، بدون بسم الله است ، زيرا برائت و بيزارى ، با صفت رحمان و رحيم ، ناسازگار است .
شروع با نام خدا، براى رنگ خدايى جهت خدايى و انگيزه الهى دادن به كارها و برنامه هاست و اين از نكات فرهنگ تربيتى اسلام بشمار مى رود. شروع و پايان هر كار، بايد با توجّه به خداوند باشد، حتى ذبح حيوانات !
كار بى بسم الله ناقص است ، و گاهى بخاطر بى توجّهى به خدا، حادثه ناگوار پيش مى آيد. براى كسى اين حادثه پيش آمد كه هنگام نشستن ، پايه تخت لغزيد و واژگون شد و سر او شكست . حضرت على عليه السلام فرمود: اين ناگوارى بخاطر آنست كه بسم الله نگفتى .(53)
سوره توحيد، در معرفى يكتايى خداى بى همتاست . خداوند، از هر جهت يكتا و بى همتاست ، چون وجود و صفاتش نامحدود است و وجود نامحدود، جز يكى نمى تواند باشد. مثل خانه اى كه اگر بخواهد از جهت مساحت ، نامحدود و بى نهايت باشد، زمين و مكانى براى خانه ديگر باقى نمى ماند و اين خانه ، يكى بيشتر نمى شود.
خداوند، يكتاست ، در همه چيز:
در آفرينش ، يكتاست : اللّهُ خَلِقُ كُلِّ شَىْءٍ(54)
در پرورش ، يكتاست : هُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْءٍ(55)
در مالكيّت ، يكتاست : وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَوَتِ وَالاَْرْضِ(56)
در حاكميّت يكتاست : إِن الْحُكْمُ إِلا لِلّهِ(57)
در فريادرسى يكتاست :
اءَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوَّءَ(58)
و... در همه اوصاف و ويژگيها بى نظير است .
او صمد است . وجودى بى نياز، كه همه نيازمند اويند و به او توجّه مى كنند. صمد است ، يعنى از خوراك ، خواب ، تغيير، تحوّل ، شريك ، فساد، غفلت ، خستگى ، زاد و ولد و ترس ... دور است .(59)
على عليه السلام فرمود: صمد، يعنى نه جسم است ، نه مثال ، نه صورت ؛ و نه شبيه ومكان وزمان ومرز وحدّ وشكل دارد، نه خالى است ، نه پر...(60)
(لم يلد و لم يولد) زاد و ولدى ندارد، از چيزى گرفته نشده و چيزى از ذات مقدّسش گرفته نمى شود. مثل ميوه نيست كه از درختان جدا شود، يا اشكى كه از چشم بجوشد، يا جرقّه اى كه از سنگى بجهد.
اين جمله ، نفى عقايد كسانى مثل مسيحيان و يهوديان است كه عيسى و عُزير را فرزند خدا مى دانستند، يا مشركين ، كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند.
(و لم يكن له كفواً احد) او بى مانند است ، شبيهى در ذات و صفات و افعال ندارد. ليس كمثله شى ء(61)
آرامش در حال قرائت  
خواندن حمد و سوره ، بايد در حال آرامش بدن باشد، و قرائت صحيح انجام گيرد و تلفظ اين كلمات ، كه به زبان بين المللى اسلام (عربى ) است ، بى غلط باشد. البته فرا گرفتن قرائت صحيح ، چندان مشكل هم نيست ، اندكى همّت و پشتكار مى خواند.
عربى ، زبان اسلام و قرآن است . همچنان كه هر خلبانى ، در هر جاى دنيا، هنگام تماس با برج فرودگاه ، به انگليسى صحبت مى كند، نماز كه يك پرواز روحى ومعراج معنوى براى مؤ منان است ، جملاتش كه گوياى ارتباط با آفريدگار است ، بايد به عربى صحيح ادا شود.
هنگام نماز، بايد حضور قلب و تمركز فكر داشت . خوبست نگاه انسان به جاى سجده باشد و با خشوع قلبى ادا شود. قرآن ، مؤ منانى را رستگار مى داند كه در نمازشان خاشع باشند،(62) يعنى به خدا و عظمت او متوجّه و آگاه باشند و متناسب با آن احساس عظمت ، حالت روحى و جسمى داشته باشند.
رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله شخصى را ديد كه در نماز، با ريش ‍ خود بازى مى كند: فرمود: اگر توجّهش به نماز بود، و خشوع قلبى داشت ، چنين نماز نمى خواند.(63)
البته در درستى نماز، خشوع و حضور قلب ، يك گوشه كار است ، رعايت امانت نسبت به حقوق ديگران هم ، جاى خود دارد.
على عليه السلام به كميل فرمود:
دقت كن كه در چه لباسى و مكانى نماز مى خوانى . اگر لباس و مكان تو از درآمدهاى حلال نباشد، نمازت قبول نيست .(64)
 

ركوع 
ركوع آنست كه پس از پايان سوره ، به نيّت تعظيم خدا و فروتنى در برابر فرمان و عظمت پروردگار، تا حدّى خم شويم كه دست ها به زانوها برسد، كمر، صاف باشد، گردن ، كشيده باشد، گويا نمازگزار، حاضر است كه در راه خدا، گردنش زده شود.(65) در هر ركعت ، يك ركوع لازم است ، مگر نماز ميّت كه بى ركوع است ، و نماز آيات ، كه هر ركعت ، پنج ركوع دارد.
ركوع ، كه از اركان نماز است و كم يا زياد شدن آن ، چه به عمد يا سهو، نماز را باطل مى كند، از بهترين نوع اظهار بندگى است .
ركوع ، ادب است و سجود، قُرب و كسانى به خدا نزديك مى شوند كه در اظهار ادب ، كوتاهى نكرده باشند. اين ، مضمون كلام امام صادق عليه السلام است كه فرمود: وَ فىِ الرّكوعِ اَدَبٌ وَ فىِ السّجودِ قُرْبٌ وَ مَنْ لا يَحْسُنُ الادبَ لا يَصْلَحُ للْقربِ(66)
در روايات ، نمونه هايى از ركوع و سجود پيشوايان نقل شده كه انسان از ركوع خود، شرمنده مى شود.
ركوع اولياء خدا 
اميرالمؤ منين عليه السلام آن قدر ركوع طولانى داشت كه عرق از ساق پاى او جارى و زير قدم هاى مباركش تر مى شد.(67)
شخصى وارد منزل امام صادق عليه السلام شد، ديد كه امام در حال ركوع ، به تسبيح خدا مشغول است و تا 60 مرتبه ، تسبيح را تكرار نمود.(68)
در حديث ديگرى آمده است كه امام صادق عليه السلام ذكر خدا را در ركوع و سجود، بيش از 30 بار تكرار مى كرد.(69)
فيض كاشانى مى افزايد: تكرار تسبيح بيش از 30 بار، در نماز جماعت بود. از اينكه امام ، بايد مراعات حال ضعيف تران را بنمايد، معلوم مى شود كه شركت كنندگان در نماز، همه خواهان اين طول دادن بودند.
در ركوع مى گوييم : سُبحان ربى العظيم و بحمده ، و خداى بزرگ را تسبيح و ستايش مى كنيم . وقتى آيه فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ(70) نازل شد، پيامبر فرمود: اِجعَلوها فى ركُوعِكم (71)
همراه با فرشتگان 
فرشتگان خدا، همواره در حال پرستش خدايند، برخى همواره در ركوع ، و بعضى هميشه در سجود و تسبيح . اين كلام على عليه السلام در نهج البلاغه است :
مِنْهُم سُجود لا يَركَعُونَ وَ رُكوعٌ لايَنْتَصِبُونَ وَ صافُّونَ لا يَتَزايَلُونَ و مُسَبِّحُونَ لايَسْئمُونَ(72) عدّه اى از آنان همواره در ركوع اند و سجود، وصف كشيدگان و تسبيح گويان بدون خستگى .
نمازگزارانى كه به ركوع مى پردازند، همصف و هماهنگ با فرشتگان الهى اند، بلكه با همه ذرّات عالم وجود، كه به تسبيح خداى سبحان مشغولند.(73) و چه عزّتى از اين بالاتر! و چه غفلتى بالاتر از اينكه كسانى با نماز و ركوع و سجود، بيگانه باشند!...
 

سجود 
سجده ، نشان تذلّل و خاكسارى در برابر خداوند و عاليترين درجه عبوديّت است .
انسان ، با سجده ، خود را همرنگ با هستى مى كند وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مِا فِى السَّمَوَتِ وَمَا فِى الاَْرْضِ(74)
سجده ، بهترين حالتى است كه انسان به خدا نزديك مى شود.
سجده ، رمز دوران هاى چهارگانه زندگى انسان است ، على عليه السلام مى فرمايد: سجده اول ، يعنى اينكه از خاكم ، سر برداشتن ، رمز زندگى دنيايى است . سجده دوم ، رمز مردن و به خاك خفتن است ، سر برداشتن ، رمز محشور شدن است .(75) و اين مضمون اين آيه است كه : شمارا از خاك آفريديم و به خاك برمى گردانيم و بار ديگر از خاك ، بيرونتان مى آوريم .(76)
چون سجده ، نشان عبوديّت است ، پس سجده برخوردنى ها و پوشيدنى ها ممنوع است . زيرا مردم در حال قرب به خدا، نبايد به چيزى سجده كنند كه (در غير حال نماز) بنده آنند...!(77)
سجده براى غير خدا جايز نيست .(78) اگر برادران يوسف هم در برابر او به سجده افتادند، در حقيقت عبادت براى خدا و سپاس به درگاه او بود كه يوسف را از قعر چاه به آن عزّت و شوكت رسانده بود.(79)

تسبيح ، بيشترين فرمان 
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كه مورد عنايت و تربيت خاصّ الهى است ، برنامه هاى ويژه اى هم از سوى خدا بر عهده دارد. فرمان به او براى تسبيح ، بيش از فرمان هاى ديگر است . آيات قرآن را اگر بنگريم ، مى بينيم كه خطاب خداوند به پيامبر، و دستور به توكّل ، هشت مرتبه ، به سجده دو مرتبه ، به استغفار هشت مرتبه ، به عبادت پنج مرتبه ، به ذكر خدا پنج مرتبه و به تكبير دو مرتبه است ، ولى فرمان به تسبيح ، شانزده مرتبه آمده است ، آن هم در حالات مختلف و شرايط گوناگون ، به نحوى كه پيامبر، همواره توجّه به خدا داشته باشد. از اين رو، در كنار دستور به تسبيح ، جملاتى از اين قبيل وجود دارد:
1- قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا(80) پيش از طلوع خورشيد و پس از غروب آن .
2- وَمِنْ ءَانَآئِ الَّيْلِ فَسَبِّحْ وَاءَطْرَافَ النَّهَارِ(81) در ساعات شب و روز، خدا را تسبيح كن .
3- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِىِّ وَالاِْبْكَارِ(82) در شب و اوّل روز، خدا را تسبيح و ستايش كن .
4- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ(83) هنگام برخاستن از خواب يا غير آن ، خدا را تسبيح كن .
اين ، اهميّت ذكر سبحان الله را مى رساند و سازندگى آنرا در فكر و عمل انسان نمازگزار بيان مى كند.
امام سجاد عليه السلام فرمود:
اذا قالَ العبدُ: سُبحانَ اللّه ، صلّى عَليه كُلَ مَلَكٍ(84) هر گاه بنده اى سبحان الله بگويد، همه فرشتگان بر او درود مى گويند.
قنوت  
معناى قنوت ، اطاعت ، دعا، توجّه به خدا و خشوع در نماز است . و در نماز، يكى از مستحبّات است كه دست را تا مقابل صورت آورده و دعا كنند. گرچه مرحوم صدوق ، آنرا واجب دانسته است .
طبق روايات ، در نماز جمعه و نماز صبح و مغرب ، تاءكيد بيشتر شده است . در قنوت دعاى خاصّى لازم نيست و به فرموده امام صادق عليه السلام هر دعايى كه بر زبان جارى شد خوب است ،(85) ولى برخى دعاها سفارش ‍ بيشتر شده است .
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سفارش كرده كه در نمازها، قنوت را طول دهيد و اين را سبب آسانى وقوف انسان در مراحل حسابرسى قيامت دانسته است : اَطْولَكُم قُنوتاً فى دارِالدّنيا اَطْوَلُكم راحَة يَوم القيامَةِ فى الموقف (86) و نيز در روايت است كه بهترين نماز، آنست كه قنوتش ‍ طولانى تر باشد.(87)
در قنوت ، كه حالت نيايش و طلب حاجت از خداست ، هر چه دعاهاى بهتر و خواستنى هاى متعالى تر ذكر شود، بهتر است . برخى از علما (حاج ملا هادى سبزوارى ) در قنوتِ نماز شب خود، دعاى جوشن كبير را مى خواند. كه بسى طولانى است و شامل هزار نام و صفت خداوند است . اينگونه نماز، نشان عشق به خدا و علاقه به مناجات با اوست .
تشهّد 
تشّهد، از واجبات نماز است . پس از هر دو ركعت (و در نماز مغرب ، در ركعت سوّم نيز) بايد نشست و تشّهد خواند، كه شامل گواهى دادن به يكتايى خدا و رسالت پيامبر و صلوات است .
بايد دو زانو نشست ، بگونه اى كه پشتِ پاى راست ، روى كف پاى چپ قرار گيرد و بهتر است سنگينى بدن به سمت چپ باشد.
از آنجا كه در اصطلاح قرآنى ، راست ، مظهر حق و چپ ، سمبل باطل است ، اميرالمؤ منين عليه السلام در جواب اين سؤ ال كه چرا پاى راست روى پاى چپ قرار داده مى شود، فرمود: تاءويلش اين است كه : خدايا باطل را بميران و حق را بر پاى دار.(88)
تشّهد، بازگو كردن همان شهادت و شعارى است كه در آغاز نماز در اذان و اقامه گفته شد و اين براى يادآورى خط صحيحى است كه در اوّل گفتيم .(89) در تشهد گواهى به يگانگى خدا و رسالت پيامبر در كنار هم آمده و پيوند نبوت و رهبرى را با توحيد و عبوديت مى رساند.
در حمد، به زبان جمع ، اظهار عبوديت و استعانت مى كرديم ، در تشّهد به زبان اوّل شخص (شهادت مى دهم ) است . شايد گوياى اين باشد كه اين گواهى را هر كس بايد با آگاهى و اعتقاد عميق خود اظهار بدارد و بيعت خويش را با خدا و رسول ، تجديد كند.
در شهادت به رسالت و عبوديت حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله هم عظمت مقام آن حضرت نهفته ، كه خداوند، شهادت به رسالت او را در كنار توحيد قرار داده است ، هم پيوند نمازگزار را با خط رهبرى الهى و قدردانى از او مى رساند، و هم مقدّم بودن (عَبْدُهُ) بر (رسُولُه ) مى رساند كه رمز رسالت پيامبر، عبوديّت اوست ، و چون بنده خدا بوده به مقام پيامبرى برگزيده شده است .
فراز ديگر تشّهد، صلوات است .
درود فرستادن بر پيامبر و خاندان او، شعار اسلام و به خصوص ، شيعه است و نماز بدون آن ، ناقص است .
گرچه اهل سنّت ، اين جمله را در تشّهد نمى خوانند، ولى امام شافعى از رهبران اهل سنّت در شعرى چنين سروده است :
اى خاندان پيامبر! محبّت شما بر ما فرض است و خدا اين را در قرآن نازل كرده است . در عظمت قدر شما همين بس كه هر كس بر شما صلوات نفرستد، نمازش ، نماز نيست .(90)
در كيفيّت صلوات بر پيامبر و آلش و نيز در اصل آن ، حديث هاى متعددّى در كتب تفسير و فقه و حديث اهل سنّت نيز آمده است . حتّى در صحيح بخارى روايت است كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پرسيدند: ما چگونه صلوات بفرستيم ؟ فرمود: بگوئيد: اللّهم صلّ على محمّد وعَلى آل محمدٍ(91)
متاءسفانه در نقل همين حديث ، كلمه آل محمّد را هنگام نوشتن صلوات بر آن حضرت ، حذف مى كند!!
در احاديث ديگرى نيز آل محمد در كنار نام پيامبر آمده است .(92)
و در احاديثى ، نكوهش از كسانى شده كه هنگام صلوات بر محمّد صلّى اللّه عليه و آله اهل بيت آن حضرت را ياد نمى كنند، همچون : مَنْ قالَ صلّى الله على محمّد، و لم يُصَلِ على آلهِ لم يَجِدْ ريحَ الجَنةِ(93)
و در مقابل ، تشويق از كسانى شده كه بر اهلبيت پيامبر نيز درود مى فرستند و پاداش شفاعت و قرب به پيامبر براى آنان بيان گشته ، همچون اين حديث از پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله : مَنْ اَرادَ التَوسُّلَ اِلىَّ وَ اَنْ تكُونَ لَهُ عِنْدى يَدُ اُشَفِّعُ لَهُ بها يَوْمَ القيامَةِ فَلْيُصَلِّ عَلى اَهل بيتى وَ يُدْخِلِ السُرورَ عَليهمْ(94)
و در روايت است : امام باقر عليه السلام به شخصى كه خود را به كعبه چسبانده و تنها بر پيامبر صلوات مى فرستاد (و اهلبيت را نمى گفت ) خطاب كرد و فرمود: اين ، ظلم به ماست .(95) و در رواياتى ، اينگونه صلوات ، ابتر و ناتمام شمرده شده است .(96)
به هر حال ، ياد كردن از آل پيامبر در صلوات ، نشان قدرشناسى از دودمان پيامبر و عمل به توصيه خود آن حضرت است .(97)
و... خود صلوات بر محمد و آل او، (طبق احاديث ) نورى مى شود كه صراط قيامت شما را روشن مى كند و درودهاى ما به پيامبر مى رسد و آن حضرت ، پاسخ مى دهد. صلوات ، كفّاره گناهان و سبب تزكيه ماست : وَجَعَلَ صَلَواتنا عليكم تزكيَةً لَنا و كَفَارَةً لِذُنوبنا(98)
در حديث ديگرى آمده كه : دسته جمعى و با صداى بلند، صلوات بفرستيد، تا نفاق از ميان شما ريشه كن شود.(99)
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده است : صلوات شما بر من ، سبب استجابت دعا و رضايت پروردگار و پاكى و رشد اعمالتان مى شود.(100)
در رواياتى ، آمده كه هر كس بر پيامبر صلوات بفرستد، خدا و فرشتگان هم بر او صلوات مى فرستند و در روز قيامت ، از نزديكترين افراد به پيامبر است .(101)
حال كه صلوات ، اين همه پاداش دارد و در اهميتش همين بس كه در تشّهد نماز هم آمده ، ما هم براى برخوردارى از اين پاداش ها، تكرار مى كنيم : اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد
سلام 
پس از تشّهد، در پايان نماز، سه سلام است .
سلام نخست ، به رسول خدا،
سلام دوّم ، به خود ما و بر بندگان شايسته خدا
سلام سوّم ، بر همه فرشتگان ، مؤ منان و...
سلام ، خواستارى سلامتى و خير و بركت است .
سلام ، يكى از نام هاى پروردگار است (102) و به اين معنى است كه آنچه از خداوند دريافت مى كنيم ، خير و لطف و بركت است .(103)
سلامى كه در نماز، بر پيامبر مى دهيم ، همراه با رحمت و بركات الهى است و اين بهترين شكل سلام است .
السلام عليك ايّها النّبىّ و رحمة اللّه و بركاته 
سلام ما به پيامبر، قدرشناسى از زحمات اوست كه ما را هدايت كرده و با خدا آشنا و مرتبط ساخته است .
نمازگزار، وقتى در سلام نماز، به همه مؤ منان و بندگان صالح و بر خودش ‍ سلام مى دهد، احساس مى كند كه تنها نيست و يكى از آحاد امّت بزرگ اسلام است و با مردان خدا در هر جاى زمين ، احساس همبستگى مى كند.
نگاهى به سلام 
سلام ، غير از نماز، در برخوردهاى مسلمانان در جامعه اسلامى ، يكى از آداب معاشرت و ادب و اخلاق بشمار مى آيد، كه هم جلب محبّت و دوستى مى كند، هم نشان تواضع و فروتنى است ، و هم پاداش بسيار دارد.
خداوند، بر اهل بهشت ، سلام مى فرستد.(104) و به پيامبر، دستور مى دهد كه در برخورد با مؤ منان ، به آنان سلام بدهد.(105)
فرشتگان نيز به رستگاران ، سلام مى دهند.(106)
بهشتيان نيز در برخوردها، به يكديگر سلام مى گويند: تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَمٌ(107)
اين ها، گوشه اى از آياتى بود كه مسئله سلام در آنها مطرح است .
امّا در روايات :
احاديث بسيار فراوانى ، درباره سلام و پاداش آن و كيفيّت آن وارد شده كه در كتب حديثى مى توان ملاحظه كرد. در اينجا تنها به چند نمونه ، كه حاوى نكاتى درباره سلام است ، اكتفا مى كنيم :
اَبْخَلُ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بالسَّلام (108)
بخيل ترين افراد، كسى است كه در سلام دادن بخيل باشد.
امام صادق عليه السلام سلام كردن به هر كس را، يكى از نشانه هاى تواضع ، و نداشتن غرور و تكبّر مى شمارد.(109)
گاهى سلام دادن ، وسيله تشويق است و سلام ندادن ، نوعى توبيخ و نهى از منكر به حساب مى آيد.
پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله فرمود: بر افراد، مست ، مجسّمه ساز، قمار باز و... سلام نكنيد.(110)
و در حديث است : نزديك ترين افراد به اخلاق پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و لطف خداوند، كسى است كه ابتدا سلام كند.(111)
امام رضا عليه السلام مى فرمايد: هر كس در سلام كردن (يا جواب سلام دادن ) ميان فقير وغنى فرق بگذارد، خداوند در قيامت بر او غضب مى كند.(112)
گرچه سلام كردن مستحب است ، ولى پاسخ آن واجب است و بهتر است كه جواب سلام ، گرمتر و با تحيّت بيشتر نسبت به اصل سلام باشد. قرآن مى فرمايد:
وَإِذَا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِاءَحْسَنَ مِنْهَآ اءَوْ رُدُّوهَآ(113)
هر گاه مورد تحيّت و لطف قرار گرفتيد (و به شما سلام دادند) شما جواب بهتر، يا همانند آن بدهيد و احترام كنيد.
سلام كردن ، نه تنها سبب كوچك شدن نيست ، بلكه عزّت و محبوبيّت مى آورد. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به همه ، حتّى به كودكان سلام مى كرد و به اين كار، افتخار مى نمود.(114)
در حديث است : براى يك سلام ، هفتاد ثواب است كه 69 ثواب به سلام دهنده است و يك اجر، براى پاسخ دهنده مى باشد.(115)
قرآن دستور مى دهد: وقتى وارد خانه ها مى شويد، بر خود سلام كنيد، سلام و تحيّتى از سوى خداوند كه مبارك و پاك است .(116) امام باقر عليه السلام در تفسير آن مى فرمايد: منظور، سلام كردن فرد به اهل خانه است .(117) چرا كه همسر و فرزندان ، چون جان انسانند و اينگونه برخورد، از نظر قرآن پاك و مبارك است و نشان محبّت و صفاى زندگى و از بين برنده خستگى هاست .
گرچه سلام كردن ، موجب افتخار است ، نه عار، ولى بهتر است كه كوچك بر بزرگتر، رونده بر ايستاده ، گروه كم بر گروه زياد سلام كنند.(118)
پايان بخش سلام را، روايتى از امير مؤ منان قرار دهيم .
فرمود: رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله بر زنان و مردان سلام مى كرد.
امّا خود على عليه السلام ، بر زنان جوان سلام نمى كرد، و مى فرمود: مى ترسم جواب نرم آنان در من اثر بگذارد، و پيش از آنكه به پاداش سلام برسم ، به دام وسوسه بيفتم .
علامه مجلسى در توضيح اين حديث مى نويسد:
آن حضرت كه چنين مى كرد و چنين مى گفت : براى ياد دادن به امّت بوده تا مردم ، تماس با زنان جوان را كم كنند. وگرنه امام معصوم ، هرگز دچار وسوسه نمى گردد.(119)

1- همه اوصافى كه ذكر شده ، برگرفته از آيات قرآن كريم است .
2- منافقون ، آيه 1.
3- محجة البيضاء، ج 1، ص 385.
4- همان .
5- نهج البلاغه ، خطبه همام (وصف متقين ).
6- هود، آيه 119.
7- تفسير صافى ، ج 1، ص 51.
8- مثل حضرت نوح در به حركت در آوردن كشتى و... بسم اللّه مجريها و مُرسيها.
9- آل عمران ، آيه 101.
10- تفسير قرطبى ، ج 1، تفسير بسم الله .
11- تفسير فخر رازى و مجمع البيان ، ج 1، در تفسير بسم اللّه .
12- تفسير صافى ، ج 1، ص 52.
13- اسراء، آيه 67.
14- اسراء، آيه 83.
15- يس ، آيه 77.
16- انفطار، آيه 6.
17- علق ، آيه 6.
18- قصص ، آيه 78.
19- صافات ، آيه 13.
20- انعام ، آيه 164.
21- بقره ، آيه 222.
22- انعام ، آيه 54.
23- زمر، آيه 53.
24- فرقان ، آيه 70.
25- انفطار، آيه 19.
26- مؤ من ، آيه 16.
27- حاسِبوا قَبَل ان تحاسَبْوا (رسول خدا به ابوذر غفارى مكارم الاخلاق )
28- نورالثقلين ، ج 1، ص 16.
29- هود، آيه 56.
30- زخرف ، آيه 43.
31- يس ، 62.
32- نورالثقلين ، ج 1، ص 17.
33- آل عمران ، آيه 101.
34- تفسير نمونه ، به نقل از تفسير صافى .
35- مريم ، آيه 76.
36- مثل آنان كه حضرت عيسى عليه السلام و حضرت على عليه السلام را خدا مى دانند.
37- همچون وهابى ها.
38- بحارالانوار، ج 24، ص 9.
39- بحارالانوار، ج 24، ص 9.
40- بحارالانوار، ج 8، ص 65.
41- نهج البلاغه ، حكمت 108.
42- نهج البلاغه ، حكمت 70.
43- نهج البلاغه ، (صبحى صالح ) حكمت 347.
44- ميزان الحكمه ، ج 8، ص 546.
45- فرقان ، آيه 67.
46- نساء، آيه 69.
47- تفسير نمونه ، ج 1، ص 53.
48- بحارالانوار، ج 24، ص 30 به بعد.
49- قصص ، آيه 17.
50- فاخذنا و جنوده فنبذناهم فى اليم . قصص ، آيه 40.
51- فخسفنا به و بداره الارض . قصص ، آيه 81.
52- كَبُر مَقتاً عندالله ان تقولوا ما لاتفعلون . صف ، آيه 3.
53- به آيات : حجر، 74 ؛ هود، 59 60 ؛ فتح ، 6 و نساء، 93 مراجعه كنيد.
54- پيام قرآن ، (تفسير موضوعى ) جلد1.
55- رعد، آيه 16.
56- انعام ، آيه 164.
57- آل عمران ، آيه 189.
58- انعام ، آيه 57.
59- نمل ، آيه 62.
60- بحارالانوار، ج 3، ص 223.
61- بحارالانوار، ج 3، ص 223.
62- شورى ، آيه 11.
63- مؤ منون ، آيه 1 و 2.
64- بحارالانوار، ج 84، ص 228 (به نقل از ميزان الحكمه ).
65- بحارالانوار، ج 81، ص 230.
66- محجة البيضاء، ج 1، ص 390.
67- بحارالانوار، ج 82، ص 108.
355- بحارالانوار، ج 82، ص 110.
68- وافى ، ج 2، ص 107.
69- همان مدرك .
70- واقعه ، آيه 74.
71- الميزان ، ج 19، ص 160.
72- نهج البلاغه ، خطبه 1.
73- اسراء، آيه 44.
71- نحل ، آيه 49.
75- بحارالانوار، ج 82، ص 139.
76- طه ، آيه 55.
77- وسائل الشيعه ، ج 3، ص 591.
78- جن ، آيه 18.
79- يوسف ، آيه 100.
80- طه ، آيه 130.
81- طه ، آيه 130.
82- غافر، آيه 55.
83- طور، آيه 48.
84- توحيد، صدوق ، ص 312.
85- آنچه درباره احكام قنوت آمد: جواهر، ج 10، ص 352 تا 362.
86- بحارالانوار، ج 82، ص 199 و جواهر، ج 10، ص 367.
87- بحارالانوار، ج 82، ص 206. در اين كتاب ، احاديث بسيارى درباره قنوت نقل شده است .
88- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 988. بحارالانوار، ج 82، ص 283.
89- مضمون حديثى از امام رضا عليه السلام در بحار، ج 82، ص 284.
90- الغدير، ج 2، ص 303، به نقل از: مسند احمد بن حنبل ، ج 6، ص 323.
يا اهل بيت رسول الله حبكم فرض من الله فى القرآن انزله
كفاكم من عظيم القدر انكم من لم يصل عليكم لا صلاةَ لهُ
91- صحيح بخارى ، ج 8، باب الصلاة على محمّد.
92- تفسير فخر رازى ، ج 25 ص 227 و كنزالعّمال ، ج 1، ص 495.
93- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1219 و بحارالانوار ج 91، ص 48.
94- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1221.
95- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1218.
96- وسائل الشيعه ، ج 4، ص 1222.
97- به كتاب كنزالعمال ، ج 1، ص 488 و 489 و به بحارالانوار، جلد 91 مراجعه شود.
98- زيارت جامعه كبيره ، نيز: كنزالعمال ، ج 1، ص 492.
99- قصارالجمل .
100- بحارالانوار، ج 91، ص 64 و 65.
101- بحارالانوار، ج 91، ص 64 و 65.
102- حشر، آيه 22 السّلام المؤ من ...
103- الميزان ، ج 19، ص 256.
104- يس ، آيه 58.
105- انعام ، آيه 54.
106- رعد، آيه 24.
107- ابراهيم ، آيه 23.
108- بحارالانوار، ج 73، ص 4.
109- مِن التّواضع اءن تسلّم على مَن لقيت . بحارالانوار، ج 73، ص 3.
110- بحارالانوار، ج 73، ص 8.
111- بحارالانوار، ج 73، ص 12.
112- قصارالجمل ، ج 1، ص 321.
113- نساء، آيه 86.
114- بحارالانوار، ج 73، ص 10.
115- بحارالانوار، ج 73، ص 11.
116- نور، آيه 61.
117- تفسير نمونه ، ج 14، ص 553.
118- ميزان الحكمه ، ج 4، ص 538.
119- بحارالانوار، ج 40، ص 335.

منبع: کتاب پرتوى از اسرار نماز، حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتی

این مطلب را به اشتراک بگذارید :