هر نظام سیاسی برای دستیابی به اهداف خود، نهادها و سازمان‌های حکومتی را در متن جامعه شکل می‌دهد تا در راستای اهداف، ارزشها و اختیارات، به مدیریت اجتماعی بپردازد. در نظام سیاسی اسلام نیز مجموعه‌ای از نهادها و اجزاء حکومتی تعبیه شده است تا حرکت جامعه در مسیر اهداف تعیین‌شده و متناسب با ارزش‌ها، به درستی و با سهولت انجام گیرد. نظام سیاسی در اسلام مستقل و مجزّا از دین اسلام و سایر نهادهای اجتماعی و مذهبی نیست؛ بلکه میان همة نهادهای اجتماعی و مذهبی همبستگی برقرار است. به عبارت دیگر، تمام احکام مذهبی و مناسک دینی و نهادهای اجتماعی دارای کارکرد سیاسی و حکومتی هستند. امام خمینی در این باره معتقد است: اسلام بزرگ، دین توحید و شكننده شرك و كفر و بت‎پرستی‎ها و خودپرستی‎ها است. دین فطرت و رهایی‎بخش از قید و بندهای طبیعت و وسواس شیاطین جن و انس در نهان و ظاهر است و دین سیاست مدن و راهنمای صراط مستقیم «لاشرقیه و لاغربیه» است. دینی است كه عبادتش توأم با سیاست و سیاستش عبادی است.¹

یکی از مناسک دینی مهم اسلام، «نماز جمعه» است که نقش برجسته‌ای در جامعه ‌و نظام سیاسی اسلام دارد. فریضه نماز جمعه که هر هفته در شهرهای اسلامی‌شکل می‌گیرد، از خصائص دین اسلام است و موجب تألیف قلوب مؤمنان و گردهم‌آیی آحاد جامعه می‌شود و به نوعی شکوه امت اسلامی ‌را نشان می‌دهد. نماز جمعه، پیوند میان فرد با جامعه اسلامی، پیوند میان دیانت با سیاست و پیوند میان امام و مأموم است. پیوندی که بر پایه وحدت و یکرنگی استوار است و نشانه­ای از تفاخر و تکاثر در آن وجود ندارد. در نماز جمعه، جدایی و تفرقه رنگ می‌بازد و اخوّت و برادری سایه می­افکند. نماز جمعه عزّت اسلام، شکوه ایمان، اقتدار حاکمیت و ذکر کثیر است. رسانه­ای فراگیر در جامعه اسلامی ‌و حلقه وصل مردم با حکومت و حکومت با مردم است. نهاد نماز جمعه، هم مظهر قدرت حاکمیت اسلامی ‌است و هم پشتیبان مردمی‌ و معنوی آن است. به همین جهت دشمنان انقلاب و اسلام، ائمه جمعه کشور را سد راه خود دانستند و چند تن از آنها را به شهادت رساندند.

دو کارکرد اصلی نماز جمعه

با توجه به این مطالب می‌توان گفت دو کارویژه اصلی نماز جمعه در تحکیم حاکمیت اسلامی‌ عبارت است از: 1. پشتیبانی و حمایت از حکومت اسلامی؛ 2. نظارت و کنترل بر روند کلی جامعه اسلامی‌ و فعالیت کارگزاران.

1. پشتیبانی و حمایت از حکومت اسلامی

هر نظام سیاسی برای آنکه بتواند به اهداف خود و تقاضاهای مردم پاسخ دهد، به رفتار حمایتگرانه و پشتیبانی پایدار نیاز دارد.² بخش عمده­ای از این پشتیبانی محصول ارتباط بلند مدت میان اعضای جامعه و نظام سیاسی است. براساس آیه شریفه «انَّ اللهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ؛³ همانا خداوند حال هيچ قومي را تغيير نخواهد داد تا زماني كه خود آن قوم حالشان را تغيير دهند» رمز پایداری و قوام حاکمیت اسلامی‌ در پشتیبانی و همراهی مردم با حکومت اسلامی ‌است. برای حصول ارتباط بلندمدت و پایدار لازم است نهادهایی در جامعه وجود داشته باشند که اعضای جامعه را از اهداف، آرمان‌ها و ارزش‌های نظام سیاسی آگاه سازند و آنها را برای همراهی و پشتیبانی از نظام مجاب کنند. نماز جمعه از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی اسلام است که از چند جهت به تحکیم و پشتیبانی از نظام سیاسی اسلام کمک می‌کند که عبارتند از:

الف) آگاهی بخشی و بصیرت‌افزایی

امروزه نقش آگاهی افكار عمومي در شکل گیری، پایداری یا زوال حكومت‌ها و جريان‌ها، امري غير قابل انكار است.⁴ افكار عمومي در تصميم‌گيري دولت‌مردان و ايجاد يا گسترش جنبش‌هاي اجتماعي و سياسي نقش مهم و اساسي دارند.⁵ نماز جمعه یکی از مهم‌ترین نهادهای سیاسی ـ اجتماعی است که چنین نقشی را به عهده دارد و در فرآیند جامعه‌پذیری سیاسی افراد جامعه، انواع ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را به آنان می‌آموزد. این فرآیند آموزش مذهبی و سیاسی در نظام اسلامی، جریانی موقتی و مقطعی نیست؛ بلکه مستمر و همیشگی است و هر هفته مردم گردهم می­آیند و ارزش­ها و اعتقادات مذهبی و سیاسی در طول زمان از نسلی به نسل دیگر منتقل می­شود. در نماز جمعه علاوه بر بیان و تحکیم زیربناهای اعتقادی و اخلاقی جامعه، به اطلاع‌رسانی اتفاقات روزمره و نیازهای جامعه اسلامی ‌پرداخته می‌شود و مردم از مهم‌ترین اخبار و اطلاعات صحیح روز آگاه می‌شوند. سپس براساس اخبار صحیح به تحلیل و بررسی کارشناسانه وقایع و حوادث داخلی و بین المللی پرداخته می‌شود تا مردم بصیرت لازم نسبت به مسائل داخلی و تهاجمات خارجی پیدا کنند. به همین جهت در نماز جمعه دو خطبه وجود دارد. در خطبه اول خطیب به مسائل زیربنایی اعتقادی و ارزش­های بنیادین اخلاقی می­پردازد و براساس منابع دینی و علوم اسلامی، به تحکیم عقاید و اخلاق و احکام شرعی توجه دارد. در خطبه دوم به مسائل روز و وقایع جاری مملکت و جهان اشاره می­کند و ضمن تحلیل کارشناسانه، مردم را در جریان امور داخلی و بین المللی قرار می­دهد.

ب) بسیج عمومی

از منظر اسلامی، بدون حضور آگاهانه مردم در صحنه زندگی اجتماعی، وفاق اجتماعی و حاکمیت سیاسی اسلام، محقق نمی­گردد.⁶ ازاین‌رو نقش بسیج مردمی ‌و حضور فعال مسئولانه مردم در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی موجب دوام و پایداری حکومت‌ها و ایجاد وحدت و همدلی میان ملت و دژ محکمی‌ در برابر تهدیدها است. در طول تاریخ اسلام، همواره نماز جمعه نقش بسیار مهمی ‌در وحدت عمومی‌ و بسیج مردمی ‌داشته است. امام جمعه از مسند بلند امامت، وحدت و وفاق اجتماعی را در میان امت می‌گستراند و با تشریح اوضاع جامعه و نیاز حکومت اسلامی، مردم را به همکاری و کمک به دولت اسلامی ‌فرا می­خواند.

ج) معنویت‌بخشی

در مکتب سیاسی اسلام، ایمان به خدا، زندگی توحیدی، اخلاق و معنویت نقش اساسی در تحکیم نظام سیاسی و دستیابی به عدالت و بسیج نیروها و پیشبرد اهداف دارد. بنابراین اتصال به خداوند و عالم غیب و ایجاد فضائل اخلاقی و رشد معنویات و خصایص برجسته‌ای همچون استقامت، ایثار و فداکاری، از مهم‌ترین ارکان شکل‌گیری بسیج ملی و موفقیت‌های نظام سیاسی است. قرآن كريم مؤمنين را سفارش مي‌كند كه هميشه به ياد خدا باشند و ذكر او را بسيار بگويند.⁷ اين سفارش و تأكيد علاوه بر آثار تكويني در نظام هستي و شخصيت افراد، در رفتار سياسي و امور اجتماع نيز تأثيرگذاري فراواني را به همراه دارد.

در قرآن کریم، نماز جمعه به عنوان ذکر خداوند و اتصال به مبدأ لایزال الهی دانسته شده است که همگان ­باید به آن بپیوندند و برای ساعاتی هم که شده دنیا را رها کنند.⁸ سفارش به تقوا در هر دو خطبه نماز جمعه و موعظه مردم و همدلی در صفوف نماز جمعه از مهم‌ترین عوامل معنویت‌بخشی آن است.

2. نظارت و کنترل

سنخ دوم از کارویژه ای نماز جمعه در تحکیم نظام سیاسی اسلام، کنترل و نظارت است. از آنجا که نظام سیاسی اسلام به مسئله شورا و مشورت اهمیت خاصی داده است و مردم می­توانند به نصیحت حاکمان اسلامی ‌بپردازند، نماز جمعه یکی از بهترین جایگاه‌هایی است که بر پایه فریضه امر به معروف و نهی از منکر، می­تواند زبان گویای مردم باشد و به نصیحت حاکمان جامعه و مدیران دولت اسلامی ‌بپردازد.

اگر امر به معروف و نهی از منکر، انتقاد و پيشنهاد در جامعه اسلامی ‌فراموش شود، باندهاي شرور و تبهکار بر جامعه مسلط مي‌شوند. ازاین‌رو خطیب جمعه ­باید به زبانی بلیغ و ندایی رسا، مشکلات جامعه و نیازهای مردم را به گوش مسئولان برساند و ضمن قدردانی از خدمات شایسته آنان، مشکلات، کم‌کاری­ها و ضعف­ها را تذکر دهد.

بیان نقدها از زبان خطیب جمعه و نصیحت دولتمردان نه تنها تضعیف حکومت و دولت­ها نیست، بلکه یکی از عوامل مهم در رشد جامعه اسلامی‌ و تحکیم دولت است؛ چراکه اولاَ نقدها توسط دلسوزان مردم و نظام بیان می­شود؛ لذا نقش رسانه­های بیگانه و مخالفان مغرض در کارشکنی و سیاه‌نمایی کمرنگ می‌شود. ثانیاً مواردی که دولتمردان بدان توجه ندارند و فساد صورت می‌گیرد، مردم می­بینند و از طریق خطیب جمعه تذکر می­دهند و آنها را به اصلاح امور دعوت می­کنند.

پی‌نوشت

1. صحیفه امام، ج1، ص270.

2. سید عبدالعی قوام، سیاست‌های مقایسه‌ای، ص34.

3. رعد: 11.

4. ر.ك: امام خميني، ولايت فقيه، ص115.

5. ر.ك: عبدالرحمان عالم، بنيادهاي علم سياست، ص366. همچنين ر.ک: احمد نقيب‌زاده، درآمدي بر جامعه‌شناسي سياسي، ص228-230.

6. صحيفه امام، ج8، ص372.

7. احزاب: 41؛ آل عمران: 41.

8. جمعه: 9.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :