■ آیت الله امینی؛ ثواب نماز خواندن در مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه وآله
مسجد
مسجد در لغت، اسم مكان و از ريشه «سجد» به معناى سر فرود آوردن و اظهار تذلّل و خاكسارى است. اهل لغت گفتهاند:
السين و الجيم و الدال اصل واحد مطرّد يدل على تطامن و ذُلّ. يقال: سجد اذا تطامن و كل ما ذلّ فقد سجد؛[1]
سين و جيم و دال، داراى يك معناى اصلى و فراگير است كه بر فروتنى و خاكسارى دلالت مىكند. وقتى گفته مىشود: «سجد» كه شخص، فروتنى كرده باشد و هر آنچه خاكسارى كند، سجده كرده است.
پس «سجود» در زبان عربى به معناى خاكسارى و سرفرود آوردن در برابر ديگرى است و «مسجد» بهمعناى مكان چنين اقدامى است. بنابراين، مسجد مكانى است براى انجام عبادت؛ اگر چه بسيار كوچك باشد.
به دليل عظمت كرنش در برابر خدا و سجود است كه مسجد در فرهنگ اسلامى، جايگاه ويژهاى دارد كه در آن، انسان ناتوان و نيازمند با خضوع در مقابل عظمت آفريدگار توانا و بىنياز، با او ارتباط برقرار مىكند.
روشن است كه انسان مى تواند همه جا در برابر عظمت الهى، كرنش كند و سر به سجده گذارد و با او ارتباط برقرار كند، اما اگر مكانى با قصد قربت به اين كار، اختصاص يابد، «مسجد» ناميده مى شود. فقها گفتهاند:
اگر مكانى به قصد قربت بهعنوان مسجد وقف گردد و حداقل يك نفر با اجازه بانى در آن نماز بخواند، آن مكان تبديل به مسجد شده، احكام مربوط به مسجد بر آن، مترتب مى گردد و بر اساس نظر بسيارى از فقيهان متأخر، خواندن صيغه وقف نيز ضرورتى ندارد.[2]
اهميت مسجد
مسجد، پايگاه مهم اقامه شعائر دينى و اصلى ترين مكان براى تعليم و تربيت و هدايت و ارشاد است.[3] اين مكان با عظمت، نخستين خانه توحيد[4] و خانه خدا در زمين است. امام صادق عليهالسلام مىفرمايد:
در تورات نوشته است كه خانه من در زمين مساجدند.[5]
دين اسلام به ساختن اماكن فرهنگى و عبادى به ويژه مسجد، عنايت خاص دارد. نخستين آياتى كه بر پيامبر صلى الله عليه وآله نازل شده درباره دانش و ابزار فراگيرى آن است كه زيربناى تمدن و فرهنگ اسلامى بوده است. اولين گامى كه پيامبر صلى الله عليه وآله در آماده سازى زير ساخت مدينه نبوى برداشت، تأسيس مسجد بهعنوان پايگاه ارتباط خدا و خلق و مركز رسيدگى به امور دنيا و آخرت مردم بود. از همين رو، آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام، مسلمانان را به ايجاد پايگاههاى فرهنگى و ساختن مراكز عبادى و تعمير و نگهدارى آنها، ترغيب كرده و به بيان آداب بهره گيرى از مسجد و بركات و آثار سازنده دنيوى و اخروى آن پرداختهاند.
پاداش مسجدسازى
مسجد سازی و تأسیس مسجد از مصادیق روشن باقیات صالحات است. پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله در این باره فرمود:
آنچه از کارها و نیکیهای مؤمن پس از مرگش به او میرسد، دانشی است که آن را منتشر کرده و فرزند صالح و نیز مصحف قرآنی است که از خود بر جای گذاشته یا مسجدی است که ساخته است.[6]
از زبان پیشوایان معصوم علیهمالسلام از مسجد بهعنوان «بازار آخرت» نام برده شده است؛ یعنی همان گونه که بازار، محل خرید و فروش کالاهای دنیوی و سودآوری است، مسجد هم محل کسب امور معنوی و به دست آوردن سود، برای آخرت است. پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله به ابوذر غفاری فرمود:
مسجد را محل خرید و فروش[کالاهای دنیوی] قرار ندهید و از گفتن سخن باطل و بیهوده در مسجد بپرهیزید.[7]
بر اساس همین فلسفه است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود:
مساجد، بازاری از بازارهای آخرتند، پذیرایی آن، آمرزش و رهآورد آن، بهشت است.[8]
در اهمیت مسجد، همین بس که رسول خدا صلیاللهعلیهوآله از جبرئیل پرسید: کدام مکانها نزد خداوند، محبوبتر است؟ جبرئیل عرض کرد:
مساجد و دوست داشتنیترین اهل مسجد نزد خداوند کسی است که جلوتر از همه به مسجد داخل و پس از همه از مسجد خارج شود.[9]
مسجد، خانه خداست و به تعبیر امام حسن مجتبی علیهالسلام کسانی که در آن حضور مییابند، زائران خدایند.
اهل مسجد، زائران خدایند و بر صاحبخانه است که به زائرش تحفهای عطا کند.[10]
در مسجد، نمازگزاران به صورت جمعی، در برابر خداوند متعال کرنش میکنند و زبان به حمد و ستایش او میگشایند و بدین سان، خشنودی پروردگار خویش را فراهم میکنند. این چنین حضوری در مسجد از حضور در بهشت هم بالاتر است؛ همانگونه که امیرمؤمنان علی علیهالسلام فرمود:
نشستن در مسجد نزد من از نشستن در بهشت، نیکوتر است؛ زیرا در بهشت، خشنودی خودم فراهم است و در مسجد، خشنودی پروردگارم.[11]
اهميت حضور در مساجد
همچنين در خصوص اهميت حضور در مساجد در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است:
من مشى إلى المسجد لم يضع رجله على رطب و لا يابس إلاّ سبّحت له الأرض إلى الأرضين السابعة؛[12]
كسى كه پياده به مسجد برود پاهايش را روى هيچ خشك وترى نمى گذارد، مگر اينكه آن زمين تا زمين هفتم براى او خداوند را تسبيح مى كنند.
ثواب نماز خواندن در مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه وآله
همانگونه که اشاره شد، کسانی که اهل مسجدند، زائران خدایند و تا زمانی که در مسجد نشستهاند برای هر نفسشان یک درجه به آنان اعطا میگردد و فرشتگان بر آنان درود میفرستند. در این بین، خواندن نماز در مسجدالحرام و مسجد النبی از اهمیت فوقالعادهتری برخوردار است. امام رضا علیهالسلام در روایتی نقل میفرمایند که پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله فرمودند:
یک نماز در مسجد من، نزد خداوند برابر با ده هزار نماز در سایر مساجد است، مگر مسجدالحرام؛ زیرا نماز در آن برابر با صد هزار نماز است.[13]
در مقابل این همه ثوابی که برای رفتن به مسجد بیان شد، روایاتی نیز داریم که ائمه معصومین علیهمالسلام نرفتن و ترک حضور در مساجد را مورد مذمت و نکوهش قرار دادهاند. امام صادق علیهالسلام در اینباره میفرماید:
مساجد در روز قیامت از همسایگانی که در آنجا نماز نمیخوانند شکایت میکنند.[14]
آن حضرت همچنین در روایت دیگری میفرماید:
سه چیز در قیامت از انسان شکایت میکنند: 1. مسجدی که خراب شده و کسی در آن نماز نمیخواند؛ 2. قرآنی که در جای مرتفعی قرار داده شده و خاک روی آن نشسته است؛ 3. دانشمند و عالمی که گرفتار بیخردان باشد.[15]
از این روایت شریف و احادیث مشابه، اهمیت ساخت و عمران و سر پانگه داشتن مساجد و فضیلتی که برای این امر نزد خداوند متعال وجود دارد روشن میگردد؛ همانگونه که قرآن کریم در آیه 18 سوره توبه، عمران و حفظ آبادی مساجد را از صفات مؤمنین برمیشمرد:
« إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ »؛
تنها آن کس مساجد خداوند را آباد میتواند کرد که به خداوند و روز واپسین، ایمان آورده باشد.
و امام صادق علیهالسلام در حدیثی میفرماید:
هر کس مسجدی بسازد، خداوند برای او خانهای در بهشت میسازد.[16]
البته معنای روایت این نیست که اگر شخصی توانایی مالی ساخت مسجدی را نداشته باشد ناامید شود، بلکه با توجه به روایات دیگری که بر کار خیر تأکید میکنند، مشارکت در ساخت مسجد به هر اندازه که باشد ثواب الهی را در پی خواهد داشت و هر کس به قدر و اندازه مشارکت خود از فضیلت این عمل الهی که از صفات مؤمنین است، برخوردار خواهد بود. از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهنقل شده است که فرمود:
کسی که چراغی در مسجدی برافروزد، فرشتگان و حمل کنندگان عرش الهی، مادام که نور آن چراغ در مسجد میتابد، برای او استغفار میکنند.[17]
هر چند امروزه آنچه بیشتر اهمیت دارد، عمران و آبادی معنوی مساجد است و به تعبیر دیگر بیش از آنکه به ساختن مساجد اهمیت میدهیم ـ که باید بدهیم ـ باید به ساختن افرادی اهمیت بدهیم که اهل مسجد و پاسداران و حافظان آن باشند؛ چون مسجد باید کانونی باشد برای هرگونه حرکت و جنبش سازنده اسلامی در زمینه آگاهی و بیداری مردم و پاکسازی محیط و آمادهکردن مسلمانان برای دفاع از میراثهای اسلام؛ به ویژه باید توجه داشت که مسجد کانونی برای حضور فعال نوجوانان و جوانان با ایمان گردد و نه مرکزی برای تجمع بازنشستگان و از کار افتادگان!
آراستگى هنگام رفتن به مسجد
مسئله آراستگى و رعايت آن در هنگام رفتن به مسجد از چنان اهميتى برخوردار است كه خداوند متعال در آيه 31 سوره اعراف: « يا بَنِى آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ »[18] بر آن سفارش و تأكيد مىنمايد. توصيه اين آيه، ممكن است هم اشاره به زينتهاى ظاهرى باشد كه شامل پوشيدن لباسهاى مرتب و پاك و تميز، شانهزدن به موها، به كار بردن بوى خوش و مانند آن مىشود، هم شامل زينتهاى معنوى؛ يعنى صفات انسانى و ملكات اخلاقى و پاكى نيت و اخلاص در عمل. در تاريخ زندگى امام حسن مجتبى عليه السلام مىخوانيم هنگامى كه به نماز بر مىخاست، بهترين لباسهاى خود را مىپوشيد. سؤال كردند كه چرا بهترين لباس خود را مىپوشى؟ فرمود:
خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد و من براى پروردگارم خود را آراسته مىكنم.[19]
البته در ميان جمعى از مسلمانان، معمول و متداول است كه بدون توجه به اين مسئله، به هنگام نماز يا رفتن به مساجد، لباسهاى كثيف و كهنه يا لباسهاى مخصوص منزل را به تن مىكنند و با همان حال در مراسم عبادت خدا شركت مىكنند؛ در حالى كه اين آيه و رواياتى كه در اين زمينه وارد شده، دستور مىدهند كه بهترين لباسهاى خود را هنگام حضور در مساجد بپوشيد. بنابراين، با اينكه در اين نكته كه منظور از پاكيزگى اهل مسجد، پاكيزگى ظاهرى و جسمانى يا معنوى و باطنى است در ميان مفسران، گفتگو است، ولى بهنظر مىرسد كه طهارت در اينجا معناى وسيعى دارد كه هرگونه پاكسازى روحى از آثار شرك و گناه و پاكيزه كردن جسم از آثار آلودگى به كثافت و نجاست را شامل مىشود.
سيماى مسجد و مسجدهاى راستين
بر اساس آیه 108 سوره توبه: « أَفَمَنْ أَسَّـسَ بُنْيانَهُ عَلَى تَقْوى مِنَ اللّهِ »، منظور از مسجدی که بر پایه تقوا بنا شد، مسجد «قبا» در مدینه است. از این آیه فهمیده میشود که یک کانون فعال و مثبت دینی و اجتماعی، کانونی با دو ویژگی است. نخست اینکه شالوده و هدف آن از آغاز پاک باشد؛ یعنی از نخستین روز پایهگذاری، بنایش بر پایه تقوا بنا شده باشد، دیگر اینکه حامیان و پاسدارانش، انسانهای پاک، درستکار و با ایمان باشند: « فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا ».[20] از بین رفتن هر یک از این دو ویژگی اساسی، باعث فقدان نتیجه و نرسیدن به مقصود میشود.
مديريت مساجد از سوى پرهيزگاران
یکی از نکاتی که در گرایش مسلمانان به سمت مساجد و حضور در برنامههای دینی از اهمیت فوق العادهای برخوردار است، نحوه مدیریت و اجرای شیوههای صحیح جذب افراد به خصوص جوانان و نوجوانان است. بیتردید اگر متولیان، هیئت امنا و امام جماعت مسجدی نتوانند خوب از عهده جذب و برنامهریزی جهت داشتن برنامههای مناسب فرهنگی و مذهبی برآیند آن مسجد از رونق خواهد افتاد و به مرور زمان به ویرانه تبدیل خواهد شد. خداوند متعال در آیه 34 سوره انفال بر این نکته تأکید میفرماید که مدیریت مساجد باید بر عهده افراد پرهیزگار باشد:
« وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ المَسْجِدِ الحَرامِ وَما كانُوا أَوْلِـياءَهُ إِنْ أَوْلِـياؤُهُ إِلاّ المُـتَّـقُونَ »؛
مردم را از مسجدالحرام باز میدارند؛ در حالی که آنها سرپرست آن نیستند، بلکه سرپرست آن، کسی جز پرهیزگاران نیست.
گرچه این حکم درباره مسجد الحرام گفته شده، اما شامل همه کانونهای دینی، مساجد و مراکز مذهبی میشود که متولیان و متصدیان آنها باید از پاکترین، پرهیزگارترین و فعالترین مردم باشند تا این کانونها را پاک و زنده و مراکز تعلیم و تربیت و بیداری و آگاهی قرار دهند؛ همانگونه که در دوران هشت سال جنگ تحمیلی و در دوران مبارزه با رژیم طاغوت، مساجد بهعنوان کانونهای اصلی جذب و خطدهی به مردم؛ مخصوصاً جوانان نقش بهسزایی داشتند. بنابراین، نباید اجازه داد افرادی متصدی مساجد و مراکز فرهنگی شوند که در ذهن، قصد تجارت و سوء استفاده از این مکان مقدس را دارند؛ چرا که اگر مسلمانان همین دستور اسلامی را که در آیه فوق به آن اشاره شد درباره مساجد و کانونهای مذهبی اجرا میکردند، امروزه جوامع اسلامی، شکل و وضعیت دیگری داشت.
بر این اساس و با یک نگاه اجمالی میتوان گفت: مساجد که در طول تاریخ اسلام و در دوران مبارزات برای پیروزی انقلاب اسلامی و حیات پس از انقلاب اسلامی، کارکردهای متنوع و متعددی داشتهاند و مسائل فرهنگی، هنری، دینی، تبلیغی و حتی سیاسی از آنجا هدایت میشده، امروزه به دلیل ضعفهایی که ایجاد شده نمیتوانند آن گونه که شایسته و بایسته است، فعال و تأثیرگذار باشند؛ یعنی به رغم کارکردهای متعدد و متنوعی که مساجد داشته و تأثیرات ارزشمندی که شناخت و استفاده مناسب از این پایگاهها میتواند در سطح جامعه و در میان اقشار مختلف مردم داشته باشد، اما در مواردی این مکانها صرفاً به فضایی تک بعدی و اماکنی تنها برای عبادت و اقامه نماز تبدیل شدهاند و نهایت استفاده از این مکانها فقط برگزاری مراسم ختم و عزاداری در مناسبتهای خاصی چون ایام محرم است و دیگر کارکردهای آنها نادیده گرفته میشوند.
رعايت سادگى در بناى مسجد
در کنار همه نقشها و تأثیراتی که مساجد بهعنوان فضاهایی معنوی بر روح و فکر و جان افراد و جامعه دارند، معماری مساجد نیز شاخصی هستند که با برخورداری از ویژگیهای منحصر به فرد بر خلوص، معنویت و جاذبه این مکانها افزوده و نقشی بسیار مؤثر در حضور معنوی و خالصانه اقشار مختلف در این مکانها دارند. امروزه و به مرور زمان، معماری مساجد، دستخوش تغییراتی شده و از اصالت خود دور شده است و همین امر، معنویت این پایگاههایی که باید با معماری زیبای ایرانی ـ اسلامی، عجین باشند را خدشهدار کرده است؛ بهطوری که خیلی از مساجدی که امروزه در جای جای کشور ما دیده میشوند، هیچ شباهتی با مساجد دیگر کشورهای اسلامی ندارند!
البته باید خاطرنشان کرد که منظور از طراحی و استفاده از معماری مناسب مساجد و اماکن مذهبی، لزوماً صرف هزینههای کلان نیست، بلکه منظور رعایت اصول معماری و در عین حال ضرورت سادگی و پرهیز از تزئینات غیر ضروری مساجد است؛ چرا که با مطالعه سنت نبوی و سیره رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در مورد ساخت مسجد، پرهیز ایشان از هرگونه زیادهروی در هزینهها را درخواهیم یافت. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمود:
مساجد را بی ایوان و کنگره بسازید [کنایه از ساده بودن و نداشتن زمینه مزاحمت برای همسایگان] و شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونهای بسازید که چشمنواز و چشمانداز داشته باشد.[21]
همچنین در روایتی دیگر از پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله آمده است که:
مساجدتان را به زر و زینت نیارایید؛ آنگونه که یهود و نصارا کنیسههای خود را آراستند.[22]
پس چون خانه خدا، مهد یادآوری او و فراموشی غیر اوست مناسب است در ساختن آن از هر چه که موجب توجه به غیر معبود و گرایش به آن است، پرهیز شود.
ازاینرو، امام خمینی قدسسره نیز به منظور احیای سنت نبوی در اشارهای به طراحی مصلای تهران به طراحان آن یادآور شدند که:
سادگی آن باید یادآور سادگی مساجد صدر اسلام باشد و به شدت از مظاهر مساجد اسلام آمریکایی پرهیز شود.[23]
بنابراین، با توجه به اینکه مساجد، پایگاه هویت جمعی مسلمین و سیمای دینی محلات و زندگی جمعی مردم هستند، درک اصول و مبانی صحیح سیره نبوی در این باره اهمیت فراوان دارد. پس آنچه که در مورد ساخت و عمران مساجد، مورد تأکید اسلام میباشد این است که این فرهنگ باید بین مسلمین بهعنوان یک ضرورت دینی مورد توجه باشد، اما در عین حال، رعایت اسلوب اسلامی و پرهیز از اسراف و استفاده از زرق و برق غیر ضروری و زاید نیز به شدت باید مورد توجه دستاندرکاران این امر باشد. پس منظور از رعایت معماری اسلامی در ساخت مساجد به هیچ وجه، ریخت و پاش و اسراف نیست، بلکه منظور طراحی آن بر اساس اسلوب اسلامی که در بردارنده روح معنوی حاکم بر مساجد است، میباشد.
[1]. ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج3، ص133.
[2]. ر.ك: سيدكاظم يزدى، العروة الوثقى، ج1، ص453؛ امام خمينى، تحريرالوسيله، 1405ق، ج1، ص123. [3]. نور، آيه 36.
[4]. آلعمران، آيه 96.
[5]. شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص27: «مكتوب في التوراة أنّ بيوتي في الأرض المساجد». [6]. السيوطى، الجامع الصغير، ج1، ص382: «إنّ ممّا يلحق من عمله و حسناته بعد موته علماً علّمه و نشره، و ولداً صالحاً تركه، أو مصحفاً ورثه أو مسجداً بناه...».
[7]. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج77، ص85 .
[8]. شيخ طوسى، امالى، ص139: «المساجد سوق من أسواق الآخرة فرأها المغفرة و تحفتها الجنّة».
[9]. همان، ص145: «... أيّ البقاع أحبّ إلى اللّه تعالى قال: المساجد...».
[10]. موسوعة كلمات الامام الحسن عليه السلام، ص295: «أهل المسجد زوّار اللّه و حقّ على المزور التحفة لزائره».
[11]. سنن الامام على عليه السلام، ص329: «الجلسة في المسجد خير لي من الجلسة في الجنّة فإنّ الجنّة فيها رضى نفسي و الجامع فيه رضى ربّي». [12]. حر عاملى، وسائل الشيعه، ج5 ، ص200. [13]. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج96، ص241: عن أبي الحسن الرضا عليه السلام قال: قال رسول اللّه صلى الله عليه وآله: «صلاة في مسجدي تعدل عنداللّه عشرة آلاف صلاة في غيره من المساجد إلاّ المسجد الحرام، فإنّ الصلاة فيه تعدل مائة ألف صلاة».
[14]. همان، ج83 ، ص348.
[15]. همان، ج2، ص41، ح4: «ثلاثة يشكون إلى اللّه عزّوجلّ: مسجد خراب لا يصلّي فيه أهله، و عالم بين جهّال، و مصحف معلّق قد وقع عليه غبار لا يقرأ فيه».
[16]. حر عاملى، وسائل الشيعه، ج3، ص485: «من بنى مسجداً بنى اللّه له بيتاً في الجنّة».
[17]. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج1، ص169: «من أسرج في مسجد من مساجد اللّه سراجاً لمتزل الملائكة، و حملة العرش يستغفرون له مادام في ذلك المسجد ضوء من السراج». [18]. «اى فرزندان آدم! در وقت نماز و در هر مسجدى، آرايش و زينتتان را برگيريد».
[19]. محمدرضا حكيمى، الحياة، ج5 ، ص66. [20]. توبه، آيه 107. [21]. السيوطى، الجامع الصغير، ج 1، ص 13: «ابنوا مساجدكم جمّاً و ابنوا مدائنكم مشرفة».
[22]. ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 3، ص371 ـ 372: «لا تزخرفوا مساجدكم كما زخرفت اليهود و النصارى بيعهم».
[23]. پاسخ حضرت امام به درخواست ائمه جمعه تهران براى ساخت مصلاى تهران، 23/8/67.
منبع: کتاب نماز نور چشم پیامبر اعظم(ص)، آیت الله امینی (ره)