■ آثار نماز در خانواده
نماز در تربیت اسلامی خانواده و تحقق سبک زندگی اسلامی نقش شگرف و محوري دارد. در ادامه به بررسی سه اثر مهم اقامه نماز بر خانواده و اهل آن، خواهیم پرداخت.
برنامه ريزي و تدبير منزل
مديريت و برنامه ريزي، نقش مهمي در سلامت زندگي خانوادگي دارد. مهمترين عنصر در مديريت و برنامه ريزي خانوادگي زمانبندي کارها و برنامه‌ها است. انجام کارهاي منزل، عبادت، تفريح، مهماني رفتن، دعوت کردن دیگران، نظافت و بهداشت هر کدام نيازمند زمان مخصوص به خود است. زمانبندي از مهمترين عوامل پيشرفت انسانها و جوامع بشري است. برنامه ريزي‌هاي شخصي و اجتماعي بدون سنجيدن زمان و شناسايي اوقات مناسب هر كار، به ثمر نمی رسد. اگر زمان انجام هر کاری، مناسب آن باشد، آن كار با موفقيت روبهرو خواهد شد و اگر زودتر يا ديرتر از زمان خاص آن باشد، ديگر آن اثر و نتيجه واقعي را نخواهد داشت. اسلام براي نیل انسانها به رشد و تعالي و برخوردار شدن آنان از پيشرفتِ هميشگي مادي و معنوي اهميت بسیاری براي مسئله وقت در عبادات قائل شده است. نظم در عبادت ميتواند مشوق افراد به رعايت نظم و كسب مهارت وقت شناسي و برنامه‌ريزي زمانمند باشد. طبق تعبير قرآن "نماز وظيفه‌اي برنامه‌ريزي شده و زمانمند است".[1] نماز به علت اينکه در زمان‌هاي خاصي انجام مي‌شود و شرايط و ملاحظات خاصي را مي‌طلبد، روحيه نظم را در انسان به وجود مي آورد. همچنين اين امکان را تقويت مي‌کند که انسان در تمام شئونات زندگي، نظم و انضباط را رعايت کند. نقش نماز در عادتوارگي نظم و انضباط بسيار حايز توجه است. خداوند از ما خواسته است که نماز را با تمام شرايط و اجزا در زمان و مکان خاصي و به شكلي ويژه انجام دهيم و از اين راهِ هرچند کوتاه مدت، نظم و انضباط را با جان و دل لمس کنيم. به همين جهت پيامبر اسلام(ص) بر هماهنگي و نظم صفوف نماز بسيار تأکيد مي‌ورزيدند؛ تا جايي که نظم صفوف را مکمل نماز میدانستند.[2] نظم و ترتيب در نماز جماعت و هماهنگي نمازگزاران در قول و فعل [و ترتيب و توالي انجام مقدمات، شرايط و اعمال نماز] مقدمة نهادینه سازی نظمي است كه نمازگزاران در زندگي بدان نياز دارند و لازم است در طي زندگي با آن انس بگيرند. به تعبير ديگر نماز يک فرايند جامعه‌پذيري و نهادينه سازي نظم و انضباط در زندگي است. افراد از راه مداومت و تکرار نظم يافتة تکاليف، اولويت بندي و هماهنگي کارها به اين مهارت زندگي دست مي‌يابد که بتواند در ساير شئونات زندگي نظم و انضباط را سرلوحه کارهاي خود قرار دهد و از بي برنامه‌گي و بي نظمي در زندگي بپرهيزند.
بنابراين، از پيامهاي نماز، به ويژه انجام نماز يوميه در اول وقت، رعايت نظم در عبادت است. ساير موارد مانند نماز جمعه و نمازهاي مخصوص اعياد نيز هرکدام داراي زمان‌هاي از قبل تعيين شده هستند. رعايت نظم در عبادت تا حدودي مستلزم نظم دهي به ساير امور زندگي است. اگر قرار است كه صبح و ظهر و شب در اول وقت نماز بخوانم پس كار كردن و غذا خوردن و استراحت نيز بايد به گونهاي تنظيم شود كه با نظم اوقات نماز هماهنگ باشد. بينظمي در خواب شب مستلزم از دست دادن نماز اول وقت صبح و حتي قضا شدن آن است. با تنظيم امور زندگي بر اساس اوقات نماز نظم بيشتري بر زندگي حاکم خواهدگرديد. چه زيبا است اگر برنامههاي زندگي اعم از کارها، تغذيه، خواب و بيداري، نظافت، درس و کارهای فرزندان، رفت و آمدها و تفريح و اوقات فراغت ـ به جاي اينکه با برنامه های تلويزيوني و يا عادت‌واره‌هاي روزمره تنظيم شود ـ با نماز هماهنگ گردد؛ تا از برکات نماز وقت بهرمند شویم. چه نيكوست كه به اقتضاي رعايت اوقات نماز، صبح‌هنگام، با انجام فريضه صبح برنامه خواب به پايان برسد و امور و کارهاي مربوط به منزل و بيرون از منزل شروع شود. سپس با فرارسيدن نماز ظهر و عصر برنامههاي کاري تعطيل و صرف ناهار و استراحت نيمروزي انجام شود. بعد آن شيفت دوم کاري شروع و هنگام نماز مغرب و عشا خاتمه يابد و بعد از خواندن نماز عشا برنامه‌ها را به پايان رسانده، زمان خواب قرار داده شود.
در فضاي بروکراتيک امروزي سخن از برنامهريزيِ کاري بر اساس نمازهاي يوميه اندکي سخت و ناممکن جلوه مي‌کند؛ اما در جامعه‌اي که قرار است "سبک زندگي اسلامي" در آن حاکم باشد شايسته است كه کارخانه‌ها، مراکز توليدي، مراکز فرهنگي و صدا و سيما برنامههاي خود را با نماز هماهنگ کنند. دامنة زماني نمازهاي يوميه اين امکان را به برنامه‌ريزان اجتماعي مي‌دهد که در صورت همسوسازي برنامه‌ها با نماز اختلالي در بازدهي و فرايندکاري ايجاد نشود. البته این تنها یک توصیه اخلاقی نیست؛ بلکه وظیفه مدیران در جامعه اسلامی است. در باب این رسالت، مقام معظم رهبری میفرمایند:
"در همة اجتماعات با فرارسيدن وقت نماز، نماز به پاداشته شود و اجتماعاتي كه به علت انبوهي آن يا به هر جهت ديگر قادر به اين كار نيستند، برنامة زمانبندي آنها جوري تنظيم شود كه با وقت نماز تصادف پيدا نكند. [3]مردم، هر زمين پاكيزه و مناسبي را بههنگام درآمدن وقت نماز، مسجد به شمار آورند و در آن به نماز بايستند. [4]مراعات نشدن وقت نماز در وسائل مسافرتهای دور دست... و هر كمبود دیگری از این قبیل، نقاط ضعفی است كه باید همتهای بلند بر زدودن آن برانگیخته شود و نشانة ایمان صاحبان تمكّن یعنی "اقامه نماز"، در جامعه‌ی اسلامی ما روز بهروز نمایان‌تر گردد."[5]
متأسفانه، امروزه يکي از آسيبهاي خانواده‌ها بيبرنامه‌اي يا بدبرنامه‌اي است. والدين به دليل سهل انگاري تا دير وقت به تماشاي برنامههاي ورزشي و فيلم‌هاي و سريالهاي مي‌نشينند و بعضا فرزندان نيز همراهي مي‌کنند. همين امر سبب مي‌شود که نماز اول وقتِ صبح ترك شود و حتي به نماز دير وقت و عجولانه هم نرسند. نیز، والدين نتوانند بهموقع صبحانه صرف كنند. چه بسا پدر يا مادر و فرزندان بدون تغذيه مناسب و آرامش لازم، خانه را ترك كنند و به درس و كار بيروني مشغول شوند. اين امر علاوه بر آسيبهاي جسماني آسيبهاي تربيتي زيادي نيز به همراه دارد. بسياري از خانواده‌ها فاصله‌هاي تغذيه و استراحتهاي روزانهاشان بسيار ناهماهنگ است. فاصله صبحانه و ناهار به علت صبحانة دير وقت به حداقل ممکن و فاصله ناهار و شام به علت فعاليتهاي دير هنگام و تماشاي برنامههاي تلويزيون و تهيه دير وقت شام به حداکثر ممکن ميرسد. چيزي که در درازمدت زيان‌هاي جبران ناپذير برخانواده بهجاي خواهد گذاشت.
اما در خانواده نمازخوان، والدين و فرزندان تا دير وقت به تماشاي تلويزيون نمينشينند و صبح تا نيمه‌هاي ظهر نمي‌خوابند و برنامههاي تغذيه، خواب و بيداري و ساير امور، بر اساس نماز و بهموقع انجام مي‌شود.
غیر از نمازهای یومیه، نمازهاي ديگر همچون جمعه و اعياد نيز نقش مهمي در مديريت زندگي دارد. تعطيلي فعاليتهاي اقتصادي هنگام نماز جمعه،[6] توصيه به بهداشت و نظافت قبل از رفتن به نمازهاي جمعه و عيد[7]و پوشيدن لباس‌هاي نو و ديد بازديد در روزهاي ذکر شده[8] بر اين مهم دلالت دارد که در سبک اسلامی زندگی، امور زندگي، بهداشت و نظافت، ديد و بازديد و دیگر برنامه‌ها، با دستورات شرعي و امور عبادي هماهنگ میشوند.
تنظيم روابط خويشاوندي
در دين اسلام از نماز براي تنظيم و بهبودي روابط خانوادگي و خويشاوندي نيز بهره برده شده است. هرچند خود نماز به لحاظ اينکه روحيه عطوفت و مهرباني را در انسان تقويت مي‌کند، سبب بهبود برخورد با خويشاوندان و خانواده مي‌گردد؛ اما گذشته از اين، آيات و روايات، قبولي عبادات و نمازهاي افراد را به بهبودي روابط با خويشاوندان مشروط نموده است. به تعبير ديگر، خداوند، از يک عمل عبادي معنوي در جهت بهبود اوضاع اجتماعي استفاده کرده است. در حديثي از پيامبر اسلامd آمده است:
"کسي که زني دارد و آن را اذيت و آزار مي‌دهد، خداوند نمازها و دیگر رفتار حسنهاش را قبول نمي‌کند... و مردان نیز حکم زنان را دارند [يعني؛ اگر زني شوهرش را بيازارد نمازها و رفتار حسنهاش مورد قبول درگاه الهي نمي‌شود]"[9]
در حديث ديگري از امام صادقj به همين اصل تأکيد شده است که شرط قبولي نماز برخورد درست و اصلاح شده با والدين است. حضرتj در اين حديث فرمودهاند:
" هر كس به پدر و مادر خود كه به وى ستم كردهاند با چشم بغض و كينه نگاه كند، نمازش در پيشگاه الهى مقبول واقع نمي‌شود".[10]
از آنجا که نمازگزار در صدد است که زحماتي که روزی پنج مرتبه صورت مي‌گيرد، در نزد خداوند قبول گردد؛ خداوند اين انگيزه روانشناختي را ضمانت اجرايي براي بهبود روابط اجتماعي قرار داده است و از راه آن، بهبودي برخورد فرد با خانواده و والدين را تضمين نموده است. بنابراين، انسان مومنِ آگاه كه در انديشه قبولي نماز خود است و نميخواهد زحمات عبادياش زائل گردد روابط اجتماعي خود را نيز اصلاح نموده و بهبود مي‌بخشد. بدین سان است که نماز ميتواند روابط اجتماعي را ترميم و تقويت كند.
حفظ هويت ديني
اگر والدين خود اهل نماز نباشند يا به نمازگزاردن فرزندان بيتوجه باشند، بهسادگي هويت اسلامي در آن خانواده به تضعيف ميگرايد. در نقطه مقابل، نماز گزاردن اعضاي خانواده به حفظ هويت ديني آنان حتي در شرايط سختِ گناه آلود و در محيط كفر نيز كمك ميكند. يكي از محققين مسيحي در جلسهاي در كانادا (در دانشگاه كونكورديا در شهر مونترال) كه نگارنده نيز حضور داشت، عمل به مناسك ديني در اسلام را پشتوانة حفظ ارزشها و هويت ديني خانوادههاي مسلمان ميدانست. او از اينكه مسيحيت اين نقطه قوت را نداشت افسوس ميخورد و در باب مسلمانان مقيد به عمل به مناسك ديني ميگفت: اينها با عمل به اين مناسك و عبادات توانستهاند هويت اسلامي خود و خانواده خويش را در محيط غير اسلامي حفظ كنند.
[1]. "فَأَقيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتا"(نساء:103).
[2]. رسول خداd : "سَوَّو صُفُوفَكُمْ فَاِنَّ تَسْوِيَةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاةِ."؛ صف‌هاي نماز جماعت را منظم كنيد كه منظم کردن كردن صفها، كامل كننده نماز است(مجلسى، بحار الانوار، ج85، ص20).
[3]. پیام مقام معظم رهبری به ششمین اجلاس نماز 31/6/1375، http://farsi.khamenei.
[4]. پیام مقام معظم رهبری به سومین اجلاس نماز 16/6/1372، همان.
[5]. پیام مقام معظم رهبری به سومین اجلاس نماز ۱۱/6/1392، همان.
[6]. در سوره جمعه خداوند به مؤمنين دستور داده است که هنگام نماز جمعه از داد و ستد و خريد و فروش و کارهاي دنيوي دست کشند و به ذکر خداوند روي آورند. "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ"؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چون براى نماز جمعه ندا درداده شد، بهسوى ذكر خدا بشتابيد، و داد و ستد را واگذاريد. اگر بدانيد اين براى شما بهتر است (جمعه: 9).
[7] ر.ک. امام خميني، توضيح المسائل، ذيل باب غسلهاي مستحب، ص144 ـ 145 و همچنين ص144.
[8]ر.ک. شهيد ثاني، التنبيهات العليه علي الوظايف الصلاة القلبيه، ص183 ـ 187.
[9]. "منْ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ تُؤْذِیهِ لَمْ یَقْبَلِ اللّه صَلَاتَهَا وَ لَا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِهَا ـ حَتَّی تُعِینَهُ وَ تُرْضِیَهُ وَ إِنْ صَامَتِ الدَّهْرَ ـ وَ قَامَتْ وَ أَعْتَقَتِ الرِّقَابَ وَ أَنْفَقَتِ الْأَمْوَالَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کَانَتْ أَوَّلَ مَنْ یَرِدُ النَّارَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ـ وَ عَلَی الرَّجُلِ مِثْلُ ذَلِکَ الْوِزْرِ وَ الْعَذَابِ ـ إِذَا کَانَ لَهَا مُؤْذِیاً ظَالِما". (مجلسی، بحارالانوار، ج73 ص363)
. [10] "مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا لَهُ ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ صَلَاة". (ديلمي، حسنابنمحمد ، إرشاد القلوب إلى الصواب، جلد1، ص179)
منبع: سایت شخصی حجت الاسلام و المسلمین ساجدی
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
