مه تعابیر و سفارش‌هایی که برای اقامه نماز جمعه وجود دارد و ما گوشه‌هایی از آن‌ها را نقل کردیم، نشان از اهمیت این فریضه الهی دارد. با برگزاری یک نماز جمعه سنجیده و هوشیارانه می‌توان یک هفته و گاه یک سال، محتوای زندگی عبادی و سیاسی مردم را تأمین کرد و آنان را با وظایفشان آشنا نمود.

در مقاطع مختلف تاریخی شاهد بوده‌ایم که نماز جمعه و خطبه‌های آن، چگونه در حفظ ارزش‌های دینی و سیاسی، مؤثر بوده است. نمونه بارز آن، پس از انقلاب شکوه‌مند اسلامی ایران است که نمازهای جمعه، مراکز بسیار پر اهمیت و حساسی برای آگاهی‌دادن به مردم و ایجاد انسجام بین آنان و دفع فتنه‌های دشمنان بوده است. ازهمین‌رو، امام خمینی رحمه‌الله فرمود:

ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه، یک نماز عادی است. نماز جمعه با شکوه‌مندیی که دارد، برای نهضت کوتاه عمر ما، یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما، عامل مؤثر و بزرگی است. ملت عظیم و عزیز، با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیم‌تر و بلندپایه‌تر حفظ نماید تا به برکت آن، توطئه‌های خائنانه و دسیسه‌های مفسدان، خنثی شود.[1]

از آن جهت که نماز جمعه، ابعاد سیاسی و حکومتی مهمی دارد، خطیب و امام جمعه یا باید حاکم مسلمین باشد یا کسی باشد که از طرف حاکم اسلامی به این سمت منصوب شده باشد. در ادامه در مورد شرایط خطیب جمعه، توضیحات بیشتری داده خواهد شد. نماز جمعه در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام، زندانیان و متهمان پرونده‌های بدهکاری، تهمت و... را برای نماز جمعه بیرون می‌آورد تا در نماز جمعه حضور داشته باشند، حتی فاسقان زندانی را نیز با کنترل و مراقبت برای شرکت در نماز جمعه بیرون می‌فرستاد[2] تا با دیدن تجمع مؤمنین در مسابقه تقرّب به خداوند، دوباره احیا شوند.

این سیره حضرت علی علیه‌السلام نشان از اهمیت ویژه نماز جمعه دارد؛ چرا که نماز جمعه، اجتماع عمومی مسلمانان هر منطقه است که به صورت هفتگی تشکیل می‌شود تا مسلمانان علاوه بر بهره‌های معنوی آن، اتفاق و اتحاد خود را به نمایش گذاشته و با استفاده از خطبه‌های جمعه در جریان آخرین مسائل روز جامعه اسلامی قرار گیرند. لذا اسلام از این فرصت استفاده کرده تا حاکم جامعه، مردم و خود را به تقوای الهی دعوت کرده و به طاعت الهی ترغیب نماید و آنان را از مصالح دنیوی و اخروی‌شان آگاه نموده و از مسائل سودمند یا نگران کننده‌ای که از هر سو برایشان وجود دارد، باخبر سازد. در روایتی آمده است:

إنّما جعلت الخطبة یوم الجمعة، لأنّ الجمعة مشهد عامّ، فأراد أن یکون للأمیر سبب إلی موعظتهم و ترغیبهم فی الطاعة و ترهیبهم من المعصیة و...؛[3]

در نماز جمعه، خطبه قرارداده شده، برای این‌که نماز جمعه، محل اجتماع عموم مردم است. پس اسبابی برای خطیب جمعه فراهم شده تا مردم را موعظه و برای عبادت الهی دعوت و از گناهان و معاصی باز دارد.

خطيب جمعه
نماز جمعه، همواره در مدینه به وسیله پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اقامه می‌شد. پس از رحلت آن حضرت نیز خلفا در مرکز خلافت و اُمرایشان در شهرهای دیگر آن را اقامه می‌کردند. ازاین‌رو، از دیدگاه بسیاری از فقها، نماز جمعه از شئون حکومت بوده و حکومت موظف به اقامه آن است و اقامه آن بدون اذن حاکم مسلمین، مشروع نیست. لذا این‌که نصب امام جمعه از شئون و اختیارات رهبری و ولایت شمرده شده است، خود جلوه دیگری از بعد سیاسی این فریضه الهی را نشان می‌دهد. حضرت امام قدس‌سره در پاسخ به استفتائی نسبت به اذن حاکم شرع در اقامه این نماز، چنین پاسخ می‌دهد:

منصب امام جمعه، بدون نصب ولی امر مسلمین، ثابت نمی‌شود.[4]

نقش امام جمعه در نماز جمعه یک نقش کلیدی است. مقام معظم رهبری در این خصوص، سخنان روشنگرانه‌ای دارند:

امام جمعه... باید خود را علماً و عملاً با کفایت کند و آگاهی‌های لازم را برای ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع را رعایت نماید و به آنچه که می‌گوید، عمل کند.[5]

بنابراین، خطیب جمعه، هنگامی که مردم را به «تقوا» سفارش می‌کند باید خود متوجه باشد که تقوای الهی را رعایت کند و با سخنان الهی و خدا پسندانه، مردم را با هم متحد سازد و از سخنان تفرقه برانگیز، حذر نماید و توجه کند که نماز جمعه، قداست ویژه‌ای دارد و مطالبی را بر زبان آورد که بر اتحاد و یک‌پارچگی مردم بیفزاید و معارف اسلامی و مطالب روز اجتماعی را گوشزد نماید.

خطیب جمعه باید به‌گونه‌ای سخن بگوید که قدرت‌های زورگو و مستبد از نمازهای جمعه بترسند و آن را پایگاهی برای هوشیاری و آگاه کردن مردم در جهت مقابله با آنان بدانند. از طرف دیگر باید با مردم با زبان آرام و به دور از خشونت، سخن بگوید؛ زیرا نماز جمعه، مرکز مهمی برای ایجاد الفت و مهربانی و اتحاد است. خطیب جمعه، سخن‌گوی حزب یا جریان خاصی نیست، بلکه او مروّج ارزش‌ها و کلیت نظام اسلامی است.

خطیب جمعه، باید صفاتی داشته باشد که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

اخلاص: عمل خالصانه، جوهره هر عبادت و فعلی است. خداوند متعال، فقط اعمال خالص را می‌پذیرد. این صفت به ویژه در نماز، بیشتر اهمیت دارد.

دل‌سوزی: خطیب جمعه باید در هدایت و تربیت مردم و تقید آنان به مسائل دینی و اخلاقی و آگاه شدنشان از جریان‌های سیاسی، دل‌سوز باشد و این دل‌سوزی و علاقه‌مندی را در تلاش‌های خالصانه خود نشان دهد.

آراستگی: مردم، سخنان کسی را که ظاهر آراسته و نظیف دارد بهتر و آسان‌تر می‌پذیرند و از ظاهر ژولیده و نامنظم بیزارند. ازهمین‌رو، خطیب جمعه باید در هنگام حضور در جایگاه خطبه، ظاهری آراسته داشته باشد. خیلی از مردم، پیش از آن‌که سخنان گوینده را بشنوند، قیافه و ظاهر او را می‌بینند.

سلام به مردم: خطیب جمعه باید در برابر مردم، متواضع باشد و این تواضع، با سلام کردن، خود را نشان می‌دهد. امام صادق علیه‌السلام در این زمینه فرمود:

از نشانه‌های تواضع آن است که به هر کس که برخورد کردی، سلام کنی.[6]

رعایت حال مردم: از دیگر آداب نماز جمعه این است که خطیب جمعه، خطابه‌اش را با توجه به رعایت حال نمازگزاران ایراد کند؛ یعنی از یک طرف خطبه‌ها را طولانی نکند و از طرف دیگر، سطح فکری مردم را در نظر بگیرد. استفاده از اصطلاحات و واژه‌های پیچیده که تخصص و سواد ویژه می‌خواهد، مردم را برای گوش‌کردن به خطبه‌ها بی‌رغبت می‌سازد. از عمار یاسر نقل شده است که گفت:

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله ما را به کوتاه کردن خطبه‌ها فرمان داد.[7]

تکیه بر اسلحه و عصا: از آداب دیگر در خطبه‌خوانی این است که خطیب، هنگام خواندن خطبه‌ها، اسلحه یا عصا دست گیرد و با تکیه بر آن، خطبه بخواند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله زمانی که در شرایط جنگی، خطبه ایراد می‌فرمود بر چله کمان تکیه می‌کرد و زمانی که در شرایط طبیعی و صلح نماز جمعه می‌خواند، عصا به دست می‌گرفت.[8]

اما محتوای خطبه‌های خطیب جمعه نیز باید این ویژگی‌ها را داشته باشد: حمد و ثنای الهی، سفارش مردم به تقوا، توصیه به نظم، درود فرستادن بر پیامبر و خاندانش، موعظه کردن، برحذرداشتن مردم از هوای نفس و دنیاپرستی، دعا برای اهل ایمان، آموزش معارف دینی و تشریح مسائل اجتماعی و سیاسی روز.

وظايف مردم در نماز جمعه

وظیفه مردم آن است که در نماز با وضع و ظاهری آراسته و نظیف شرکت کنند، در صفوف منظم باشند، با اطرافیان خود، سخن نگویند و به سخنان خطیب جمعه گوش فرادهند. گوش‌ندادن به خطبه‌ها و بی‌توجهی به سخنان امام جمعه، مورد نهی و مخالف فلسفه اقامه جمعه است.

این همه تأکید بر سکوت کامل و گوش‌دادن به خطبه‌ها به این علت است که اولاً: مطابق بعضی روایات، خطبه‌های نماز جمعه، به جای دو رکعت نماز محسوب می‌شود، لذا مخاطب، هنگام گوش دادن به خطبه‌ها در حال نماز است و در چنین حالتی، سخن گفتن درست نیست. ثانیاً: مخاطب با سکوت خود به خطیب پیام می‌دهد که من آمادگی خود را برای گوش دادن به سخنان شما اعلام می‌دارم. امام صادق علیه‌السلام در این خصوص فرموده‌اند:

زمانی که امام جمعه در حال خواندن خطبه است بر نمازگزاران واجب است سکوت کنند.[9]

علاوه بر مطالبی که در خصوص وظایف مردم در نماز جمعه بیان شد باید توجه داشت که حفظ نظام اسلامی و تحکیم پایه‌های اقتدار آن از اهم وظایف مسلمین است؛ یعنی از اهم وظایفی است که هر کس به دلیل مسلمانی بر عهده دارد؛ وظیفه‌ای که بر اساس قانون تزاحم مصالح بر تمام احکام فردی و اجتماعی اولویت دارد. بنابراین، در این راستا چه زنان و چه مردان می‌بایست حضوری فعال داشته و نشاط سیاسی جامعه اسلامی را همراه با تقویت روح دین‌داری و عابدانه خود حفظ نمایند و قطعاً یکی از بهترین عرصه‌های حضور مردم در صحنه عبادی و سیاسی، سنگرهای نماز جمعه است.

[1]. امام خمينى، صحيفه امام، ج9، ص97.
[2]. ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج6، ص27.
[3]. حر عاملى، وسائل‏الشيعه، ج5 ، ص40.                                                                                                           [4]. خطبه‏هاى نماز جمعه مقام معظم رهبرى در هزارمين نماز جمعه تهران، 8/8/77.
[5]. سخنرانى مقام معظَّم رهبرى در ديدار با ائمه جمعه سراسر كشور، 7/3/69.
[6]. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج72، ص120: «من التواضع أن تسلّم على من لقيت».
[7]. محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ج1، ص75: «أمرنا رسول اللّه بأقصار الخطب».
[8]. متقى هندى، كنزالعمال، ج7، ص64، ح17975: «إنّ رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كان إذا خطب في الحرب خطب على قوس...».                                                                                                                                             [9]. قاضى نعمان مغربى، دعائم الاسلام، ج1، ص183: «إذا قام الإمام يخطب فقد وجب على الناس الصمت». در مستدرك الوسائل، ج2، ص21 و بحارالانوار، ج86 ، ص153، روايات ديگرى به همين مضمون آمده است.

منبع: کتاب نماز نور چشم پیامبر اعظم(ص)، آیت الله امینی (ره)

این مطلب را به اشتراک بگذارید :