این پژوهش با توجه به اهمیت نقش نماز در زندگی انسان، به بررسی آثار و فواید روحی، جسمانی و پزشکی نماز از منظر امام رضا(ع) در راستای حفظ کرامت انسانی پرداخته است و با استفاده از اطلاعات کسب شده از منابع کتابخانه ای و روشی تحلیلی-توصیفی به بررسی آن اقدام نموده است. نتایج حاکی از آن بود که یکی از عوامل اصلی ایجاد این بیماری نداشتن روحیه سالم ناشی از بی اعتقادی و سرگردانی و نداشتن پایگاه و ملجأ مطمئن جهت تخلیه روحی و افول کرامت انسانی می باشد. نماز خود به عنوان عنصر اساسی در راستای آرامش روحی و تخلیه شخص با نیروی ماورایی و کرامت خویش می باشد. البته شایان ذکر است که این ارتباط باعث فعل و انفعالات شیمیایی در بدن انسان گشته و با ترشح هورمونهایی خاص مانع بروز بیماری ها می گردد و از طرفی رعایت آداب و رسومات فیزیکی و ظاهری نماز و همچنین ادای اوقات خاص آن به خصوص در ادای نماز صبح خود تاثیر بسزایی در افزایش کرامت انسانی و کاهش ابتلا به بیماریها و درمان آن خواهد داشت که در جای خود به تفصیل بیان شده است. امام رضا(ع) در بیان فوائد جسمی و پزشکی ابتدا به نقش عوامل معنوی در بهبود جسمی و روحی و اثرات مترتب آن برای افراد ویژه و به طور مخصوص به فواید جسمی آن برای افراد عام برای حفظ و توسعه کرامت انسانی پرداخته اند.

مقدمه
در روزگار کنونی، بشر چنان گرفتار تمدن مادی و ظواهر گوناگون آن شده است که از خودیابی و خویشتن شناسی و کرامت انسانی دور مانده است. علی رغم پیشرفت حیرت آوری که انسان به مدد فن آوری کسب کرده، تحقیقات نشان می دهد که نه تنها هنوز به آرامش روانی که از عناصر پایۀ سلامتی از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت (W.H.O) و اساس یک زندگی سعادتمندانه است دست نیافته، بلکه به موازات پیشرفت های علمی و مادی تمدن مدرن بر مشکلات و ناراحتی های روانی انسان نظیر ناامیدی، پوچ گرایی، اضطراب، ترس، افسردگی، اعتیاد، طلاق و خودکشی افزوده شده است. پژوهش ها نشان می دهد که میانگین درمان ناشی از روان درمانی بر پایه روش های علمی هنوز به میزان رضایت بخشی نرسیده است. آنچه در دو دهه آخر قرن بیستم برای روان شناسان و توده مردم محسوس بود کمبود یا نبود توجه مدلها و مکتبها در بعد معنوی انسان است. از این جا لزوم توجه به آموزه های دینی به خصوص در زمینه نماز برای تأمین بهداشت روانی و سلامت روح و روان مشخص می گردد. آموزه های معنوی راهکارهای مناسب را در خصوص تامین سلامت روح و روان ارائه داده است(بهرامخانی و بهرامخانی، بی تا: 1).

برخی از کارشناسان معتقدند نماز خواندن تنها غذای روح انسان نیست، بلکه جسم انسانها را نیز تقویت می کند و آنها را در مبارزه با مشکلات روزمره یاری می دهد. وقتی چشمها در حالت نماز ثابت می ماند جریان فکر هم خود به خود آرام شده و در نتیجه تمرکز فکر افزایش می یابد. ثابت ماندن چشم باعث بهبود ضعف و نواقصی مانند نزدیک بینی می شود و به لحاظ روانی این حالت باعث افزایش مقاومت عصبی فرد شده و بی خوابی و افکار ناآرام را از انسان دور می کند. ایستادن در حالت نماز باعث تقویت حالت تعادلی بدن شده و قسمت مرکزی مخچه که محل کنترل اعمال و حرکات ارادی است را تقویت می کند و این عمل باعث می شود فرد با صرف کمترین نیرو و انرژی به انجام صحیح حرکات بعدی بپردازد(عظیمی، 1391).

نماز واجب ترین سفارش خداوند که از مهم ترین و با ارزش ترین اعمال بندگان به حساب می آید. اما آیا نمازی که این همه مورد سفارش قرار گرفته تنها نشانه بندگی است و اثر دیگری در زندگی ندارد. علم با پیشرفت خود از بررسی و کشف آثار و نتایج علمی نماز برای نماز گذار نیز فرو گذار نکرده و اکنون نماز یکی از راههای معالجه و درمان بیماریها به شمار می رود(مرکز مشاوره حوزه علمیه خراسان، 1390، 3-2).

انسان نمازگزار کسی است که با تمام وجود اعتقاد دارد که درمان همه بیماریها، نزد خداست و به این ترتیب با امید به رحمت خداوند بیش از هر شخص بی نمازی، امیدوار به رهایی خود، از چنگال امراض و بیماریهاست و با این دیدگاه تمام فعالیت های پزشکان و وسایل مادی را بعنوان واسطه هایی برای اراده الهی می داند که در تلاش برای بهبودی او، حرکت می کنند. شخص نمازگزار، به جای اطمینان صرف به پزشک و درمان، بوسیله نماز خود، به رحمت خداوند اطمینان می کند و ایمان دارد که تنها اگر خدا بخواهد، ابزار مادی در درمان او، موثر خواهند بود و با این امیدواری، «امید به بهبودی» را در مؤثرین شکل خود، به کار می اندازد و از آن در پیشرفت درمانهای پزشکی مربوط به بیماری خود، بهره می برد(طباطبایی، 1389، 23).

بر اساس مطالعات انجام شده، بین مذهبی بودن و معنا دار بودن زندگی و سلامت روانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. همانگونه که در قرآن آمده "الا بذکر الله تطمئن القلوب"، ۲۶۰ بار کلمه "ذکر" آورده شده است که منظور یادآوری است. قرآن آرامش و امنیت را، راه دستیابی به سلامت روان می داند. مطالعات انجام شده با مضمون تاثیر آوای قرآن بر اضطراب و درد بیماران تحت عمل جراحی یا آزمون های تشخیصی، بیانگر تاثیر مثبت آوای قرآن بر سلامت روان و جسم می باشد.

بر اساس تحقیقات معلوم شده است افرادی که بطور مرتب به عبادتگاه می روند، در برابر بسیاری از بیماری ها نظیر: فشار خون، بیماریهایی قلبی، سل و سرطان های ناحیه گردن مصونیت دارند(مرکز مشاوره حوزه علمیه خراسان، 1390، 3). از منظر امام رضا(ع) هیچ عملی برتر و ارزشمندتر از نماز نیست، چرا که بهترین و میانبرترین راه برای رسیدن به قرب الهی است. امام رضا(ع) همواره می فرمود: «الصّلاه قربان کل تقیٍّ؛ (شیخ صدوق، 1413 ق، ج1، 210) نماز هر انسان پارسائی را به خداوند نزدیک می کند. » به همین جهت آن حضرت به ابراهیم بن موسی فرمود: «لاتؤخرنّ الصّلوه عن اوّل وقتها الی آخر وقتها من غیر علّهٍ علیک، ابدأ باوّل الوقت؛ (مجلسی، 1983م، ج49، 49) انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخیر نینداز، همیشه در اول وقت آن شروع کن!»

امام رضا(ع) نیز در سخنان خود جهت یادآوری اهمیت جسمی و روحی نماز برای آحاد مختلف مردم از زبان خودشان فواید روحی و جسمی متفاوتی را برای مردم یادآوری نمودند. طبق سخنان امام رضا (ع) نماز می تواند فایده های زیادی برای انسان داشته باشد. مثلا نماز کمک می کند تا انسان منظم شود و طبق برنامه ریزی کار کند. دلیل خواندن نمازاین است که شکر گزار پروردگار خویش باشیم ودر مقابل شرک و بت پرستی ایستادگی کنیم. در پیشگاه پروردگار با اعتراف به گناهان گذشته وتقاضای بخشش نماز بخوانیم. هدف از خواندن نماز این است که ما بتوانیم هشیارباشیم و بر فراموشکاری غلبه کنیم وغرور وجودمان را فرا نگیرد. این توجه به خداوند ما را از گناه باز می دارد و به راه راست هدایت می کند. این پژوهش نیز با توجه به اهمیت نقش نماز در درمان بسیاری از بیماری ها، به بررسی جایگاه نماز در بهبود بیماری و پیشگیری از آن از منظر امام رضا(ع) پرداخته است.

سوالات تحقیق
1-آیا امام رضا(ع) در بیانات خویش به مباحث دنیوی نماز اشاره داشته اند و این امر بر کرامت انسانی تاثیر دارد؟

2-امام رضا(ع) در بیانات خویش بیشتر به چه جنبه ای از فواید نماز اشاره داشته اند که بر کرامت انسانی تاثیر بیشتر دارد؟

3-آیا امام رضا(ع) در سیره خویش به فواید جسمی و پزشکی نماز در راستای کرامت انسانی پرداخته اند؟

پیشینه تحقیق
سید فاطمی و همکاران(1385) در پژوهشی به بررسی اثر دعا بر سلامت معنوی بیماران مبتلا به سرطان پرداخته اند که نتایج بیانگر آن است که میانگین نمره کل سلامت معنوی بیماران 35/98+-36/14 بوده و در سطح بندی سلامت معنوی، سلامت معنوی اکثر بیماران در محدوده بالا قرار داشت. یافته ها همچنین نشان داد نگرش بسبت به دعا در 2/52 درصد از بیماران مطلوب یا مثبت بود. نتایج یافته ها رابطه معناداری بین دعا و سلامت معنوی بیماران را نشان داد.

دادخواه و همکاران(1388) در بررسی خود پیرامون بررسی رابطه نماز با میزان افسردگی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل به این نتیجه دست یافتند که شیوع افسردگی در دانشجویان حدود 8/50 درصد می باشد. بین وضعیت مالی، محل سکونت با میزان افسردگی ارتباط آماری معنی داری وجود داشت. 4/80 درصد دانشجویان به نماز نگرش مثبت داشتند و بین نگرش به نماز با جنس، مقاطع تحصیلی، وضعیت تأهل، محل سکونت و سطح سواد مادر و معدل نیمسال قبل دانشجو ارتباط آماری معنی دار داشت. میزان افسردگی با نگرش مثبت به نماز در دانشجویان کمتر شده است.

شریعت زاده و همکاران(1389) در مقاله ای به بررسی بهداشت خواب و برکات سحرخیزی از دیدگاه طب مکمل و طب رایج در نظام سلامت پرداختند که نتایج نشان از آن بود که زنانی که در شیفت شب کار کرده اند بیشتر در معرض ابتلا به سرطان سینه بوده اند و همچنین در مردانی که شب ها کار می کنند ابتلا به سرطان پروستات افزایش می یابد. خواب در شب از نعمات الهی است که خداوند به آدمی هدیه کرده است و خداوند در آیه 23 سوره روم، خواب در شب را به عنوان یکی از آیات قابل تفکر برای انسان دانسته و از انسان خواسته است تا در این باره به تحقیقات و پژوهش های علمی رو آورد تا بداند خواب شب تا چه اندازه برای کمال آدمی و دستیابی به موفقیت موثر است.

طاهری (1391) در پژوهشی به بررسی نماز و بهداشت جسمی و روانی پرداخت که نتایج نشان از آن بود که توجه به مسائل دینی نماز و ارتباط با خدا راهی است که بشرپس ازقرن ها جدایی از آن دیگر بار به سویش برگشته و به توانایی های عمیق و کارساز آن درمبارزه با مشکلات زندگی جدید که عدم بهداشت و سلامت روانی و جسمی نیز ثمره آن است پی برده و دیگر نمی تواند منکر تعامل بین روانپزشکی روانشناسی و پزشکی ازیک سو و دعا و نماز ازسوی دیگر شود نماز عطیه ای الهی است که به عنوان فلاح مطلق و بهترین عمل و ستون خیمه دین معرفی شده است روشن است که نماز فلسفه خاص خود را دارد که معراج مومن و مایه قربن به حق است و آن را باید فقط برای خداوند تعالی خواند و نه به انگیزه فواید و آثاری از این دست ولی آگاهی از پژوهشهای علمی درمورد ثمرات نماز نیز می تواند برای برخی مفید باشد صفری (1392) به بررسی رابطه محکم نماز شب و افزایش روزی پرداخت که نتایج نشان از آن است که مطابق روایات فراوانی که در زمینه رزق و روزی وجود دارد، بزر گترین مانع بر سر راه نزول برکات مادی و معنوی از ناحیه حضرت حق، ارتکاب گناه و اقدام به کارهای ناشایست است. این گناه است که میان ما و خداوند مهربان فاصله ایجاد نموده و با افکندن پرده ظلمت و تاریکی بر صفحه دل، سدّی بسیار عظیم را بر سر راه خوشبختی و سعادت انسان قرار میدهد. بنابراین ارتباط نزدیک و تنگاتنگی میان گناه و کم شدن روزی وجود دارد، حال اگر انسان در اثر غفلت و فراموشی یاد خدا در دام گناه و معصیت گرفتار شد باید مانع ایجاد شده را از سر راه بردارد تا در نتیجه بتواند مرغ دل را به آسمان رحمت الهی پرواز داده و از سرچشمه فیض جوشان خالق هستی کام وجود خود را سیراب نماید. در آموزه های دینی ما برای برداشتن این مانع را ههای بسیار مناسب و کارآمدی وجود دارد که در این میان می توان به نقش مهمّ و تأثیرگذار نماز شب اشاره نمود.

روش تحقیق
پژوهش حاضر به لحاظ روش کار توصیفی و به لحاظ جمع آوری داده ها کتابخانه ای می باشد. اطلاعات و داده های لازم از کتب و مقالات و سایت های اینترنتی در زمینه موضوع مورد بررسی گردآوری شد و پس از دسته بندی داده ها، موضوعات مختلف در راستای بحث تحقیق ارائه گردید. و در پایان به ارائه مدل مفهومی پژوهش و نتیجه گیری اقدام شده است.

فواید مادی و دنیوی نماز از دیدگاه امام رضا(ع)
حضرت درباره فایده دنبوی نماز در ذیل بیان فلسفه وجودی نماز می فرمایند: «نماز موجب می شود تا نمازگزار فزونی(نعمات) دنیوی خویش را طلب نماید (شیخ صدوق، 1387: 187).

نماز هم برای حوادث زمینی مانند زلزله و بادهای ترس آور آمده هم برای حوادث آسمانی مانند خسوف، کسوف، نماز آیات واجب شده و حتی برای طلب باران نماز باران آمده است. همین نماز باران را از حضرت امام رضا(ع) در تاریخ نقل کرده اند که شگفتی همگان را در پی داشت(رضیا، 1390).

نماز و سلامتی از منظر امام رضا(ع)
از منظر امام رضا(ع) هیچ عملی برتر و ارزشمندتر از نماز نیست، چرا که بهترین و میانبرترین راه برای رسیدن به قرب الهی است. امام رضا(ع) همواره می فرمود: «الصّلاة قربان کل تقیٍّ؛ نماز هر انسان پارسائی را به خداوند نزدیک می کند. » به همین جهت آن حضرت به ابراهیم بن موسی فرمود: «لاتؤخرنّ الصّلوة عن اوّل وقتها الی آخر وقتها من غیر علّةٍ علیک، ابدأ باوّل الوقت؛ انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخیر نینداز، همیشه در اول وقت آن شروع کن!»(پاک نیا، به نقل از مجلسی، 1384: 66). البته جدای از فواید روحی، نماز دارای فواید جسمی نیز می باشد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

1-اذان گفتن و ایستادن در نماز
ایستادن در نماز، باعث تقویت حالت تعادلی بدن شده و قسمت مرکزی مخچه که محل کنترل اعمال و حرکات ارادی است را تقویت می کند. این عمل باعث می شود تا فرد با صرف کمترین نیرو و انرژی به انجام صحیح حرکات بعدی بپردازد. نماز قسمت فوقانی بدن را پرورش داده و ستون مهره ها را تقویت کرده و آن را در حالت مستقیم نگاه می دارد.

(هشام بن ابراهیم)) آمد محضر مقدس ((آقا امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا)) علیه السلام، واز مرضش به آن حضرت شکایت نمود، وگفت:

آقا جان، فدایت شوم، هم مریضم هم فرزندی ندارم، وهر چه حکیم و دوا کردم اثری ندیدم. چه کنم؟!

((آقا حضرت علی بن موسی الرضا)) علیه السلام فرمودند:

به منزل برو و با صدای بلند در منزلت اذان بگو.

هشام گفت : آمدم منزل و دستور حضرت را اجرا کردم، خداوند متعال هم مرضم را بر طرف کرد و هم فرزندان زیادی به من عنایت فرمود(تاج لنگرودی، 1366، به نقل از وافی، ج3: 86).

2-رکوع در نماز
تقویت ماهیچه های شکم، حفظ سلامت دستگاه گوارش و رفع یبوست مزمن، سوء هاضمه و بی اشتهایی از خواص رکوع در نماز است.

کارشناسان می گویند در حالت رکوع ماهیچه های اطراف ستون مهره ها منبسط می شود که در تعادل و آرام کردن سمپاتیک موثر است.

مدت زمان خواندن ذکر رکوع نیز باعث تقویت عضلات صورت، گردن، ساق پا و رانها می شود و به این ترتیب به جریان خون در قسمت های مختلف بدن سرعت می بخشد.

3-سجده در نماز
سجده، ستون مهره های بدن را تقویت کرده و دردهای سیاتیک را آرام می کند. سجده علاوه بر از بین بردن یبوست و سوء هاضمه، پرده دیافراگم را تقویت کرده و به دفع مواد زاید بدن به دلیل فشرده شدن منطقه شکمی کمک می کند. سجده همچنین باعث افزایش جریان خون در سر شده، که این امر با تغذیه غدد، باعث حفظ شادابی، زیبایی و طراوت پوست می شود.

حالات سجده به واسطه باز کردن مهره ها از یکدیگر، باعث کشیده شدن اعصابی که قسمت های مختلف بدن را به مغز وصل می کند شده و این اعصاب را در یک حالت تعادلی قرار می دهد که این امر برای سلامت بدن بسیار حائز اهمیت است.

اگر فاصله مهر از نمازگزار به اندازه حدودا یک وجب جلوتر از حالت معمولی باشد، کشش بیشتری در کمر حس می شود که باعث مداوای کسانی که دیسک و ناراحتی کمر دارند می شود و اگر کسی که سالم است این کار را انجام دهد، هیچ گاه دچار دیسک و ناراحتی کمر نمی شود. سجده قدرت درک و فهم را زیاد می کند. دلیلش این است که در سجده به پیشانی ما فشار می آید و باعث می شود که کاملا روی پیشانی متمرکز شویم (اگر در این حالت به نوک بینی مان نگاه کنیم، خود به پیشانی فشار می آید) و این امر اگر با دقت و تمرکز زیاد صورت گیرد، بعد از مدت طولانی سبب بیداری چشم بصیرت و توسعه کرامت انسانی شخص می گردد.

در علوم ماوراءالطبیعه به این چشم، چشم سوم گویند که بین دو ابرو و چشم واقع شده است. در علوم یوگا نیز به چاکرای «آجنا» معروف است.

4-نشستن بعد از نماز
استحکام بخشیدن و تقویت عضلات پاها و ران ها، کمک به نفخ معده و روده، بهبود فتق و. . . از خواص نشستن بعد از نماز است (نشریه مأوی، 1390، 5).

نماز و فواید متعدد پزشکی در سخنان امام رضا(ع)
امام رضا در اهمیت نماز می فرمایند «نماز، چهار هزار باب دارد (محمدی ری شهری، 1422ه، ج5: 2157). نماز فوائد بسیاری به همراه دارد از جمله: روح انضباط را در انسان تقویت می کند زیرا باید در اوقات معینی انجام پذیرد و تأخیر و تقدیم آن موجب بطلان نماز می گردد.

همچنین آداب و احکام دیگر باید با نظم و ترتیب رعایت شود و اگر با بی نظمی و ناهماهنگی صورت گیرد در حقیقت نماز خلل و اشکال به وجود می آید؟ این چنین است که انسان نمازگزار باید با عادت به نظم و انضباط در نماز آنرا در سایر مراحل زندگی نیز به مرحله عمل درآورد. در زمینه اسرار و ره آوردهای بی شمار نماز حضرت علی بن موسی الرضا(ع) سخن جامعی فرموده است که به بخشهائی از آن اشاره می کنیم: آن حضرت در پاسخ نامه ای که از فلسفه و علل تشریع نماز پرسیده بود چنین فرمود: علت تشریع نماز این است که بنده به ربوبیت پروردگار توجه و اقرار داشته باشد و مبارزه با شرک و بت پرستی و قیام در پیشگاه پروردگار، در نهایت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین همه روزه انجام پذیرد. و نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر گردد، گرد غبار فراموشکاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد طالب و علاقه مند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد. همین توجه او به خداوند متعال و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می دارد و از انواع فساد جلوگیری می کند. امام رضا (ع) در مورد سایر دست آوردهای نماز فرمود: نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز سبب می شود که انسان مولا، و مدبّر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکش و طغیانگری در برابر خدا بر او غالب نیاید(پاک نیا، 1384: 24) و کرامت انسانی حفظ و توسعه یابد.

تاثیر نماز بر سلامت جسمی کودکان
واقعیت این است که سودمندی نماز برای سلامت جسمی کودکان، به وضوح قابل مشاهده است. از جمله این که با پایبندی به نماز در جامعه، می توان به راحتی با آن گروه از بیماری های مادرزادی بسیار شایع در نوزادان که بر اثر فسادهایی مانند اعتیاد، الکلیسم، بیماری های مقاربتی و... به وجود می آیند، مبارزه نمود. «کودک آزاری» که بخش مهمی از علل بستری و مراجعه کودکان به مراکز پزشکی و روان پزشکی را تشکیل می دهد، در پرتو نماز و در جامعه نمازگزار، بی معنی به حساب می آید.

عفونت های گوناگونی که در کودکان ایجاد بیماری می کنند، توسط نماز تعدیل می شوند؛ به عنوان مثال به اثبات رسیده است که بخش مهمی از مرگ و میر نوزادان در بدو تولد به دلیل تماس با بدن آلوده اطرافیان(از جمله دست های آنها) است که طهارت دائمی ناشی از نماز می تواند یک عامل مهم پیشگیری از این قبیل مرگ ها باشد.

از آنجا که بخش عمده ای از بیماری هایی عفونی شایع در کودکان از جمله حصبه(تیفوئید)، فلج اطفال، هپاتیت A و. . . از طریق مدفوعی دهانی انتقال می یابند، می توان با آموزش وضو به کودکان که در واقع نوعی آموزش پاکیزگی و طهارت است، از میزان بروز و شیوع این بیماری ها به شدت کم نمود، همان طور که امروزه در ممالک پیشرفته غربی، آموزش شستن دست ها قبل از صرف غذا(که اتفاقا با اوقات نماز، تقریبا مقارنت دارد) از اصول اولیه ای است که به کودکان، در مدارس ابتدایی، آموزش داده می شود.

علاوه بر محاسن جسمی بسیار متعددی که از زندگی یک کودک در یک خانواده مومن و نمازگزار، برای او حاصل می شود(از جمله این که مادر مومن کودک، با اقتدای به قرآن و سخن معصومین(ع) کودکش را تا دو سال کامل شیر می دهد و این وظیفه بی نهایت بزرگ را به بهانه ای، از جمله اشتغال در بیرون منزل و. . . رها نمی کند و در نتیحه کودک خود را در مقابل طیف وسیعی از بیماری های مرگبار جسمی و روانی، انحرافات و اعتیاد و. . . در آینده ایمن و واکسینه می کند)، می توان بدین نکته مهم نیز توجه نمود که ملکه شدن عادت حسنه نماز در خود کودک، صرف نظر از عظمت های معنوی بی شمار آن، به خاطر فواید پزشکی فراوانی که در نماز یافت می شود، سبب خواهد شد که همه این محاسن در آینده، کودک را همراهی کند و او را در ساختن یک زندگی سالم و موفق و دارا بودن کرامت متناسب انسانی یاری دهد.

تأثیر نماز بر عفونت های گوارشی
از این جهت امروزه در همه ممالک پیشرفته اولین اصل بهداشتی که برای مقابله با عفونت های گوارشی به همگان (به خصوص کودکان) آموزش داده می شود، شستشوی دست ها قبل از غذا خوردن و پس از اجابت مزاج است و به این ترتیب تأثیر نظافت دست ها در پیشگیری از گروه زیادی از بیمارهای عفونی، باور نکردنی است. فرمان وضو که در آیه شریفه 6 از سوره مبارکه مائده در قرآن مجید*، صادر شده است، به سادگی و صراحت امر به شستشوی دستان (تا آرنج) می کند و 14 قرن پیش با بیان دستوری پیرامون نماز، پیام آور نکته ای می شود که علم بشری در آستانه قرن 21 به اهمیت بیش از پیش آن، دست یافته است. مقارنت اوقات نماز با سه وعده معمول غذایی (صبحانه و نهار و شام) یا حتی وعده های غذا هنگام روزه داری (سحر و افطار) سبب می شود که شخص نمازگزار، موقع انجام وضو (که معمولا متعاقب اجابت مزاج نیز هست) خود به خود به شستشوی دست ها بپردازد و هر گونه عامل بیماری زای عفونی را از دست های خویش بزداید و در نتیجه موقع صرف غذا، هیچ عامل عفونی ناشی از دست های آلوده موفق به ایجاد بیماری در بدن او نشود و کرامت انسانی او به لحاظ جسمی و سپس معنوی حفظ شود.

تاثیر نماز بر زخم های گوارشی
عوامل تسکین دهندۀ روان، (به خصوص در صدر آنها عوامل مذهبی) می توانند نقش عمده ای در کاهش دادن زمینه ابتلا به زخم های گوارش ایفا کنند و در این مورد در کشور ما جای تحقیق ها و پژوهش های جامع آماری، که به مقایسه معنی دار میان نمازگزاران و تارک الصلوه ها، در مورد میزان ابتلا به بیماری های مورد بحث، در طب روان تنی، از جمله زخم های گوارشی بپردازند، به شدت خالی است. اما آنچه که با استناد به شواهد نظری می توان استنتاج کرد(یعنی با روشی که نویسنده این مجموعه مقالات با توجه به امکانات محدود خود، ناگزیر به آن بوده است) این است که:

"نماز به عنوان یک واکسن قدرتمند در ایمنی بخشی در مقابل استرس ها و ناملایمات زندگی و ایجاد احساس امنیت روانی در اشخاص و مهم تر اینکه با ایجاد ثبات در شخصیت و برقرار کردن تعادل روانی، می تواند اثر شگرفی بر همه مشکلات جسمی، که به شدت تحت تاثیرات روانی هستند بگذارد.

تاثیر نماز بر اعتیاد
هر چند علت های مختلفی در ابتلای به اعتیاد مطرح شده است، اما بیشتر تخدیر روان و تجربه تغییر حالات روانی ناشی از سرخوشی و نشئه است که سبب گرایش به اعتیاد و زایل شدن کرامت انسانی می شود و به این ترتیب، شخص معتاد از خود می گریزد و دچار خود فراموشی می شود و این درست برعکس جریان مقتدر خودشناسی و معرفت النفس موجود در تعالیم نماز و کرامت انسانی است.

نمازگزاران با تکرار دایم آیات هفتگانه سوره حمد(سبع المثانی) که "چون حلقه های به هم متصل، هر کدام راهگشای بعدی می باشد" پیوسته سرنوشت خود را مرور می کنند و در مسیر خودشناسی و خود باوری گام بر می دارند و با اعتقاد به "إیاک نعبد و إیاک نستعین" از هیچ کس و خیچ چیز، جز خدا برای التیام دردهای خویش یاری نمی جویند. و این گونه است که نماز حقیقی تیشه بر ریشه اعتیاد می زند.

تأثیر نماز بر کاهش انحرافات جنسی
نمازگزار با امداد از "نماز" توانایی کنترل غرایز خود را افزونی می بخشد و آتش سوزاننده و پر لهیب فحشاء را که چه بسا ممکن است به انحراف جنسی بیانجامد به آب عفاف، سرچشمه گرفته از "نماز" خاموش می کند.

تاثیر نماز بر کاهش سکته قلبی و مغزی
توجه به این نکته مهم است که هر عاملی که سبب تخفیف استرس ها و ایجاد امنیت روانی در شخص گردد و هر عاملی که بتواند در برقرار کردن شخصیت متعادل و حفظ کرامت انسانی در افراد موثر واقع شود، می تواند تاثیر چشمگیری بر کاهش میزان سکته های قلبی و مغزی بگذارد. "نماز" با ایجاد ثبات در شخصیت و ایمنی بخشی در مقابل استرس ها، خطر ابتلا به سکته های مغزی و قلبی را به شدت کاهش می دهد.

در نماز توفیقی اجبرای برای رعایت امر بهداشت جسمی وجود دارد که به طور تکوینی منجر به بهداشت روانی هم می شود. حضرت امام رضا(ع) در بیان فلسفه غسل و وضو، پاک بودن در برابر پروردگار را گوشزد می فرمایند و نیز اینکه آثار خواب و کسالت را از انسان برطرف می کند و دل و جان او برای قیام در پیشگاه خدا پاکیزه می گردد(شیخ صدوق، 1387، ج2: 173).

تأثیر نماز بر بیماری فشار خون
با توجه به نقش بسیار مهمی که نمازهای واجب یومیه، در ایمن کردن انسان در مقابل استرس ها و مشکلات گوناگون زندگی ایفا می کنند(از جمله تأثیر نماز بر اضطراب) و نیز با توجه به الزامی که نماز به شخص نمازگزار مبنی بر عدم مصرف مشروبات الکلی می دهد، می توان این امر را قدم مؤثری در پیشگیری و کنترل فشار خون تلقی کرد.

از طرفی نماز با حرکات موزون و قیام و قعود و رکوع و سجود منظمی توأم است که قابل مقایسه با یک نرمش سبک روزانه مشابه آنچه که در درمان های غیر دارویی فشار خون توصیه می شود، می باشد. همچنین اگر به یاد آوریم که مسلمان نمازگزار، رو به قبله مکتبی نماز می خواند که خدای آن مکتب از پُرخوری و شکم پارگی بیزار است و مثلاً "عالمان فربه و چاق را دشمن می انگارد " متوجه خواهیم شد که هر چهار درمان غیر دارویی مذکور، برای کنترل و پیشگیری افزایش فشار خون، در ورای احکام نورانی نماز نهفته است.

تأثیر نماز بر سلامت کلیه ها
در رسایل فقهی توضیح المسائل، یکی از مبطلات وضو و نماز، خروج بول و غائط و نفخ کلیه (گاهی کلیه ها را دردی می گیرد شبیه به درد کلیه اما شن یا سنگی در کلیه ها یا مجاری ادراری وجود ندارد. اطباء سنتی معتقدند گاهی مقداری از گازها و حباب های هوای داخل خون از راه مویرگ ها به کلیه منتقل شده و تجمع تعدادی از آنها در کلیه ها حالتی را به نام نفخ کلیه به وجود می آورد)، از بدن انسان درج شده است و این موضوع سبب می شود که شخص نمازگزار و احیاناً "دائم الوضو"، برای پرهیز از ابطال عبادتش به طور معمول و بر حسب عادت در راستای حفظ کرامت انسانی، قبل از وضو، به تخلیه ادرار بپردازد. (تعبیه توالت در مجاورت وضو خانه مساجد در واقع به منظور پاسخ به این عادت پسندیده و سلامتی بخش صورت می گیرد).

به این ترتیب حداقل سه بار، دفع ادرار از بدن، در زمان هایی به فواصل مناسب نسبت به یکدیگر و در حدی که برای یک انسان طبیعی لازم است، فرد را در مقابل ابتلا به عفونت های کلیه و دستگاه ادراری مصون می سازد و می تواند به عنوان نکته ای مهم پیرامون نماز مورد توجه قرار گیرد

تاثیر نماز بر بیماری های دهان و دندان
پیامبر اکرم (ص): دو رکعت نماز با مسواک بهتر از هفتاد رکعت بدون آنست.

نکته ای که در مورد نماز قابل توضیح است، توجه دادن به این حقیقت متعالی است که روح حقیقی نماز و فلسفه شکوهمند آن چیزی جز عبودیت محض در مقابل آفرینشگر یگانه هستی و ابراز خشوع بنده ناتوان در پیشگاه قادر متعال نیست و هر آنچه که اندیشمندان و قلم به دستان، پیرامون فواید گوناگون نماز در عرصه های مختلف بگویند و بنویسند تنها به منزله حاشیه ای بر این متن گهر بار خواهد بود. دهان انسان را برخی قلب دوم بدن نامیده اند و توجه به این نکته که چنانچه محیط دهان فردی تمیز باشد، آن فرد از ابتلا به بسیاری از بیماری ها در امان است، این نامگذاری را بسیار مناسب جلوه می دهد.

دین مبین اسلام، از قرن ها پیش با توصیه های مؤکد، مسلمانان را به طرف این نکته درخشان بهداشتی هدایت نموده است تا جایی که پیامبر اکرم (ص) می فرمودند: "اگر بر امتم سخت نمی شد مسواک زدن را واجب می کردم " و حتی در حدیثی دیگر نحوه مسواک زدن را از بالا به پایین و از پایین به بالا نموده اند که مطابق با جدیدترین توصیه های علمی درباره روش مسواک زدن است.

علاوه بر آن در کتب گوناگون فقهی و عبادی اسلام، دستورات مؤکد مبنی بر مسواک زدن هنگام ساختن وضو و نماز آمده است و با توجه به این که نمازگزار روزانه حداقل 3 بار وضو می گیرد، چنانچه قبل از هر وضو اقدام به مسواک زدن بکند، از حد اکثر پاکیزگی لازم برای پیشگیری از تمامی بیماری های دهان و دندان برخوردار می شود.

تاثیر نماز بر بیماری های پوستی و روشنایی و زیبایی چهره
نماز تاثیر بسزایی در زیبایی چهره دارد. حضرت امام رضا(ع) به نقل از پدر و جد خویش می فرماید که از حضرت علی بن الحسین(ع) سوال شد چرا اهل تهجد و عبادت در شب، نیکو منظرترین مرم هستند؟ فرمود: «زیرا ایشان با خدا خلوت می کنند. پس حق تعالی از نور خویش ایشان را می پوشاند (شیخ صدوق، 1387، ج2: 187).

اما امروزه دانش بشر، گروهی از بیماری ها را می شناسد که شروع تظاهرات این بیماری ها از پوست سر و پاهاست، به عنوان مثال برخی بیماری های قارچی پوست از حد فاصل میان شست و دیگر انگشتان پا آغاز می گردد که اتفاقا درست محل این ناحیه، مسح واجب دارد و به همین ترتیب مسح سر نیز می تواند توجه انسان را به آلودگی یا ضایعه عفونی در مو و پوست سر توجه دهد و در نتیجه انسان را برای رفع آن به اقدام وادارد. در ضمن وجوب مسح سر و پا فرصتی است برای برداشته شدن پوشش پا و سر و در معرض هوا و اکسیژن قرار گرفتن این اعضاء که علاوه بر شادابی پوست، به نوبه خود مانع رشد ارگانیزم های بی هوازی در منافذ پوست خواهد شد. البته لازم به توجه است که بسیاری از بیماری های پوست (به ویژه عفونت ها) بوسیله غسل های متعدد اعم از واجب و مستحب که شخص نمازگزار در طول زندگی خود به جا می آورد، قابل پیشگیری هستند.

نماز و سرطان
بسیاری از بیماریها در دوران کنونی، بخصوص سرطان بسیار شیوع پیدا کرده است. یکی از مهم ترین عوامل موثر در آن دور شدن از معنویان می باشد که این امر در بسیاری از تحقیقات مورد واکاوی، تحقیق قرار گرفته و مورد اثبات واقع شده است. نماز یکی از مهم ترین این عوامل می باشد که با ایجاد روحیه مثبت، منظم، اعتقادی و حس آرامش و حفظ کرامت انسانی سبب کارکرد مثبت سلولهای بدن انسان و در نتیجه ممانعت از رشد بی رویه آنها و به طور کلی سرطان می گردد.

نماز فوائد بسیاری به همراه دارد از جمله: روح انضباط را در انسان تقویت می کند زیرا باید در اوقات معینی انجام پذیرد و تأخیر و تقدیم آن موجب بطلان نماز می گردد. همچنین آداب و احکام دیگر باید با نظم و ترتیب رعایت شود و اگر با بی نظمی و ناهماهنگی صورت گیرد در حقیقت نماز خلل و اشکال به وجود می آید؟ این چنین است که انسان نمازگزار باید با عادت به نظم و انضباط در نماز آنرا در سایر مراحل زندگی نیز به مرحله عمل درآورد. در زمینه اسرار و ره آوردهای بی شمار نماز حضرت علی بن موسی الرضا(ع) سخن جامعی فرموده است که به بخشهائی از آن اشاره می کنیم: آن حضرت در پاسخ نامه ای که از فلسفه و علل تشریع نماز پرسیده بود چنین فرمود: علت تشریع نماز این است که بنده به ربوبیت پروردگار توجه و اقرار داشته باشد و مبارزه با شرک و بت پرستی و قیام در پیشگاه پروردگار، در نهایت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین همه روزه انجام پذیرد. و نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر گردد، گرد غبار فراموشکاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد طالب و علاقه مند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد. همین توجه او به خداوند متعال و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می دارد و از انواع فساد جلوگیری می کند. امام رضا (ع) در مورد سایر دست آوردهای نماز فرمود: نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز سبب می شود که انسان مولا، و مدبّر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکش و طغیانگری در برابر خدا بر او غالب نیاید و کرامت انسانی او حفظ گردد(. بنابراین نماز یکی از مهم ترین رهاوردهای معنوی در کاهش ابتلاء به بیماریهای مزمن همچون سرطان می باشد (پاسدار اسلام، 1384، 24).

دکتر ادوین فردریک پاورز، استاد امراض عصبی در ایالات متحده آمریکا می گوید: علم طب در دنیای کنونی از بسیاری از رموز و اسرار بیماری ها به طرز معجزه آسایی پرده برداشته است. با این وصف هنوز هم هزاران بیماری و مرض باقی است که بزرگترین اطباء هوشمند و نوابغ پزشکی کمترین بارقه امیدی به کشف و معالجه آنها به دست نیاورده اند. اما بررسی و دقت در مطالعات این اطباء و نوابغ این نکته را روشن می سازد که اغلب آنها این نظریه را تایید نموده و اعتقاد پیدا کرده اند که در میان معجزات فراوانی که برای نماز شمرده اند، یکی اعاده صحت و تندرستی روحی و شفای کلیه بیماری هایی است که مداوا شده و کلیه روشهای پزشکی در برابر آنها عاجز مانده است (مرکز مشاوره حوزه علمیه خراسان، 1390، 3).

بر اساس تعدادی از پژوهش های علمی انجام شده در مرکز پژوهش های ملی قاهره، خواندن نماز صبح در زمان مقرر خود، موجب فعال شدن کار سلول های بدن و جلوگیری از ابتلاء به ورم های سرطانی می شود(نشریه مأوی، 1390، 5).

دکتر «سعید شلبی» استاد بیماری های داخلی و کبد در مرکز پژوهش های مصر که ریاست تیم این پژوهش را به عهده داشت گفت: پژوهش های علمی نشان داد که ادای نماز صبح در موعد آن باعث جلوگیری از بروز سکته در افراد خواهد شد چرا که فعالیت هورمون ها را در بدن تنظیم و فشار خون را مرتب می کند. وی تاکید کرد: با بیدار شدن در موعد نماز صبح و اقامه صلاه فجر، فعالیت بدن نیز آغاز و با ترشح هورمون ها به خصوص «آدرنالین »، بدن انسان از دچار شدن به تورم های سرطانی جلوگیری می کند. پزشک پژوهشگر مصری تاکید کرد: هوا در هنگام صلاه فجر، سرشار از اکسیژن خالص است که باعث فعالیت هرچه بهتر قلب می شود و از بوجود آمدن، لخته در خون جلوگیری می کند. همچنین بیدار شدن نمازگذار مسلمان برای ادای نماز صبح باعث خواهد شد، قند مفید برای فعالیت مغز و سلول های عصبی افزایش یابد و در نتیجه قدرت حافظه افزایش می یابد(روزنامه کیهان، 1388، 7).

زمان نماز صبح که در آیه 78 سوره مبارکه «اسراء» با عنوان «اِنَّ قُرآنَ اَلفَجرِ کانَ مَشهُوداً» از آن نام برده شده و مورد تاکید فراوان است، به گونه ای قرار گرفته است که سبب کاهش قابل ملاحظه میزان خواب REM در اشخاص می شود. قسمت اعظم خواب REM در حوالی صبح به وقوع میپیوندد و چنانچه شخص خود را ملزم به بیداری صبحگاهی کند، در حقیقت جلوی ورود خود به مرحله قابل توجهی از خواب REM را گرفته است. بیداری صبحگاهی برای نماز، خود به تنهایی می تواند به عنوان دارویی در پیشگیری از افسردگی و حتی درمان آن مطرح باشد.

لازم به توضیح است که خواب REM در حد متعادل برای سلامت و رفع خستگی لازم است، اما زیادی آن منجر به مشکلات مختلفی از جمله افسردگی می شود و نقش نماز به عنوان متعادل کننده میزان REM مشهود است(ملک محمدی، 1390، 6).

ملاتونین در پیشگیری و درمان بعضی از سرطان ها، مخصوصا آنهایی که وابسته به این هورمون هستند (مثل سرطان پستان - سرطان پروستات) مؤثر و مفید است. پس با خواندن نماز شب و شب زنده داری، علاوه بر بهره بردن از اجر معنوی، باعث افزایش هورمون ملاتونین و در نهایت باعث جلوگیری از سرطان شویم(www. hawzah. net).

به طور کلی بر اساس آنچه از تجزیه و تحلیل اطلاعات و مباحث صورت گرفت می توان مدل مفهومی پژوهش را در قالب شکل زیر ارائه نمود:

نتیجه گیری
ز منظر امام رضا(ع) هیچ عملی برتر و ارزشمندتر از نماز نیست، چرا که بهترین و میانبرترین راه برای رسیدن به قرب الهی و کرامت انسانی است و بهتر ین را برای حل مشکلات فردی و اجتماعی است و تضمین کننده راه سعادت دنیا و آخرت انسان است ولی باید دقت شود که این عبادت بزرگ و ارزشمند با شرائط و احکام خاص خودش به جا آورده شود و سفارش اسلام بر این است که نماز هارا در اول وقت آن هم به جماعت خوانده شود، حرکات و سخنان امام علیه السلام بیانگر این واقعیت است که اگر مسلمان نمازهای خویش را به صورت جمعی و آن گونه که شایسته است انجام دهند، شکوه نماز جمعی به حدی است که می تواند کاخهای ستم را به لرزه در آورده و ریشه حکومتهای غیر مشروع را بکند و کرامت جوامع مسلمین را فراهم آورد.

بر اساس سوالات مطرح شده در ابتدای پژوهش امام رضا(ع) نیز مانند هر امام و معصوم دیگر در بیان ارزشهای معنوی و عبادی نه تنها جنبه معنوی آن را بیان داشته است بلکه جنبه مادی آن را نیز برای اقشار مختلف بیان نموده اند و به عبارتی ایشان بیان داشته اند که برای نماز چهار هزار باب است که البته در داخل هر بابی نیز چندین مضمون مختلف نهفته است که یقینا از ابعاد مادی، جسمی نیز در آن وجود دارد که می تواند کرامت انسانی را توسعه و حفظ نماید. ایشان برای امورات مختلف دنیا برای برکت رزق و روزی، بارش باران، دوری از بلایای مختلف گشایش زندگی و به طور کلی بهبودی امورات زندگی توصیه به نماز خواندن می نمایند. البته وقتی صحبت از نماز می نمایند، تنها زمان نماز نیست بلکه متعلقات قبل و بعد از آن همچون نیت، وضو، اذان و. . . . و بعد از آن اشاره به دعاهای مختلف نموده اند که سبب حفظ کرامت انسانی می گردد. نماز تاثیر بسزایی در بهبود بیماریها، سلامت جسمی و روانی افراد پرداخته به آن دارد. امام در بیانات مختلف اشاره ای به نقش نماز در سلامت روان و سکون و آرامش فرد داشته اند که یقینا این سکون و سکوت زمینه ساز جلوگیری از بسیاری از بیماریهای روان و اعصاب و به تبع بیماریهای جسمی منشعب شده از آن خواهد شد. بر اساس آنچه صورت پذیرفت به نظر می رسد ایشان همانند هر امام دیگری به جنبه های مهم معنوی نماز بیش از مادی اشاره داشته اند، چراکه توجه به جنبه های معنوی زمینه ساز بهبود و تحقق جنبه های کرامت انسانی و مادی آن نیز خواهد شد.

منابع

1- بهرامخانی، لیلا و فریده بهرامخانی، بی تا، بررسی نقش قرآن در سلامت روح و روان انسان(vcm. qums. ac. ir).

2- پاسدار اسلام، 1384، فرهنگ نماز در سیره امام رضا(ع)، شماره 286، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.

3- پاک نیا، عبدالکریم، 1384، فرهنگ نماز در سیره امام رضا(ع)، مجله پاسدار اسلام، شماره 286-

4- تاج لنگرودی، محمدمهدی، 1366، توسلات؛ راه امیدواران، کتابخانه تخصصی صاحب الزمان (عج) (مسجد جمکران)، قم.

5- دادخواه، بهروز و همکاران، 1388، بررسی رابطه نماز با میزان افسردگی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، مجله طب و تزکیه، شماره 74/75، پاییز و زمستان.

6- رضیا، فرشته، 1390، تاثیرات مهم تکوینی، تشریعی و تبلیغی نماز از منظر امام رضا(ع)، پایگاه اطلاع رسانی شمس توس.

7- روزنامه کیهان، 1388، نماز صبح از سرطان جلوگیری می کند، شماره 19533، آذرماه.

8- سیدفاطمی، نعیمه و همکاران، 1385، اثر دعا بر سلامت معنوی بیماران مبتلا به سرطان، فصلنامه پایش، سال پنجم، شماره چهارم، پاییز.

9- شریعت زاده، محمدعلی و همکاران، 1389، بهداشت خواب و برکات سحرخیزی از دیدگاه طب مکمل و طب رایج در نظام سلامت، مجل ه علم ی پژوهش ی دانشگا ه علوم پزشکی اراک، سال 13، شماره 4 ویژه نامه 2، زمستان.

10- شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بابویه، 1387، من لا یحضر الفقیه، مترجم: محمد جواد غفاری، چاپ دوم، تهران، دارالکتب السلامیه.

11- شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بابویه، 1413ق، من لا یحضر الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

12- صفری، مهدی، 1392، رابطه محکم نماز شب و افزایش روزی، روزنامه آرمان، شماره 2227، 13 تیرماه.

13- طاهری، سکینه، 1391، نماز و بهداشت جسمی و روانی، مجموعه مقالات همایش منطقه ای نماز، از محراب تا معراج.

14- طباطبایی، سیدجواد، 1389، تأثیرات نماز بر ارگانیسم بدن(www.khorasanprisons.ir).

15- عظیمی، میگنا، 1391، اثرات پزشکی نماز- تاثیرات نماز بر روح و جسم انسان(www.migna.ir).

16- مجلسی، محمد تقی، 1385، بحارالانوار، نشر آثار.

17- مجلسی، محمدباقر، 1983م، بحارالانوار، تحقیق محمد باقر بهبودی، ج46 موسسه الوفاۀ ، بیروت.

18- محمدی ری شهری، محمد، 1422ه. ق، میزان الحکمه، بیروت، لبنان، دار التراث العربی.

19- مرکز مشاوره حوزه علمیه خراسان، 1390، نماز از منظر بهداشت جسم و روان، ویژه نامه ماه مبارک رمضان، مشهد.

20- ملک محمدی، مجید، 1390، تاثیر نماز بر کاهش افسردگی، روزنامه اطلاعات، سال هجدهم، شماره 4081، آبان ماه.

21- نشریه مأوی، 1390، تاثیر فیزیکی نماز بر روی بدن نمازگزار، نشریه داخلی قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران، شماره 108، آبان ماه.

منبع: hawzah.net

این مطلب را به اشتراک بگذارید :