"الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فىِ الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتَوُاْ الزَّكَوةَ وَ أَمَرُواْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْاْ عَنِ الْمُنكَرِ وَ لِلَّهِ عَقِبَةُ الْأُمُورِ"؛^[1]

كسانى كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‏دارند، و زكات مى‏دهند، و امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند، و پايان همه كارها از آن خداست.

مقدمه

انسان­ها از آغاز آفرینش به زندگی اجتماعی خو کرده و خود را ملتزم به رعایت قوانین اجتماعی دانسته­اند. همیشه عده­ای نیز به حق یا نا حق، خود را حاکم جامعه دانسته، آرمان­های خود را به جامعه تحمیل کرده­اند. صورت طبیعی اولین تغییرات در جامعه پس از به قدرت رسیدن حاکم جدید، حاکی از مهم بودن آن موضوع برای حکومت است. در این آیه خداوند نخستین و مهم­ترین دغدغه خاطر حاکمان صالح را به تصویر کشیده است که به تفسیر و تبیین آن خواهیم پرداخت.

واژه­ ها

 مَّكَّنَّا: قدرت بخشیدیم. فعل ماضی، باب تفعیل، از ماده "مکن".

أَقَامُواْ: برپا داشتند. فعل ماضی، باب افعال، از ماده "قوم".

ءَاتَوُاْ: می­دهند. فعل ماضی، جمع مذکر غائب، باب افعال از ماده "أتی".

عَاقِبَةُ: پایان، آخر.^[2] اسم، ثلاثی مجرد، جامد مصدری از ماده "عقب".

نکته ­های تفسیری

1. اقامه نماز، نخستین اقدام

با توجه به دو آیه پیش^[3] که به توصیف مؤمنان پرداخته بود، اين آيه، توصيف ديگرى است از مؤمنان، البته اين توصيف، توصيف نوع مؤمنان است و كار به فرد فرد آنان ندارد، چون ممكن است فردى از آنان، واجد اين اوصاف نباشد.^[4]

خداوند می­فرماید: مؤمنان را در دنيا پيروز مي‌كنيم كه بتوانند حكومت تشكيل بدهند. حالا كه حكومت تشكيل دادند، وظيفۀ آنها چيست؟ (الَّذِينَ إِن مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ) وظيفهٴ آنها این است كه در اوّلين اقدام نماز را به پا دارند (أَقَامُوا الصَّلاَةَ) و زكات عطا كنند (وَآتَوُا الزَّكَاةَ).^[5]

اگر قدرت و امكانات، در دست افراد صالح باشد، از آنها به طور صحیح بهره‏بردارى صحيح مى‏كنند و اگر در اختيار نااهلان قرار گيرد، سوء استفاده مى‏نمایند، بنابراين دنيا و قدرت، براى گروهى نعمت و براى گروهى وسيلۀ بدبختى است و قرآن از هر دو نمونه ياد كرده است که اگر مؤمنان به قدرت برسند، به سراغ نماز و زكات و امر به معروف مى‏روند؛ ولى انسان‏هاى منحرف و نااهل، اگر قدرتمند شوند، كارشان طغيان است (إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى)^[6] و در راه نابودى منابع اقتصادى و نسل بشر گام بر مى‏دارند، (وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‏ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ)^[7] و عاقبت، مردم را به دوزخ مى‏كشانند. (أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ)^[8].^[9]

2. چرا نماز، نخستین اقدام حاکمان صالح است؟

مؤمنان هرگز پس از پيروزى، همچون خودكامگان و جباران، به عيش و نوش و لهو و لعب نمى‏پردازند، و در غرور و مستى فرو نمى‏روند، بلكه پيروزي­ها و موفقيت­ها را نردبانى براى ساختن خويش و جامعه قرار مى‏دهند. آنها پس از قدرت يافتن، به يك طاغوت جديد تبديل نمى‏شوند؛ بلکه ارتباطشان با خدا محكم و با خلق خدا نيز مستحكم است. ^[10]

برنامه حكومت صالحان، همانا احياي زمينِ ظلم­زده و زمينه ستمديده، و نجات آن از هر گونه تعدي و طغيان و اصلاح آن به گسترش قسط و عدل است؛ چون مهم­ترين عامل رهايي از سلطه شيطان و بردگي هوس، همانا ايجاد روح بندگي خداوند در فرد و جامعه است. اسلام وظيفه صالحان وارث زمين را چنين ترسيم مي­کند: "الَّذِينَ إِن مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ و لله عاقبةُ الأُمور".^[11]

اگر نماز اقامه شود، دیگر شیطان نمی­تواند نمازگزار را وسوسه کند؛ در نتیجه همۀ مشكلات، حل است. وقتي حرمِ دل محفوظ ماند، انسان نه كينۀ كسي را در دل دارد، نه خيال فاسدی در سر می­پروراند.^[12]

3. مراد از "مَکّناهُم"

"تمكين" مصدر "مكّنّا" و به معناى مسلط كردن و استيلا دادن است، و مراد از تمكين آنان در زمين، اين است كه ايشان را در زمين نيرومند كند؛ به طورى كه هر كارى را كه بخواهند انجام می­دهند، و هيچ مانعى يا مزاحمى نمی­تواند سد راه آنان شود. آنان هر نوع زندگی را که بخواهند انتخاب می­کنند و در حقیقت از میان انواع زندگی­ها می­توانند یک زندگی صالح را برگزینند، تا جامعه­ای صالح را به وجود بیاورند؛ به طوری که بتوانند در آن جامعه نماز به پا دارند، و زكات داده، امر به معروف و نهى از منكر کنند. چنین جامعه­ای محقق نمی­شود، مگر در گرو برپایی حکومت.

بنابراین می­توان گفت که منظور از مکنت در زمین، حکومت مؤمنان در روی زمین است.

بحث روایی

 1. اهل بیت علیهم السلام اقامه کنندگان نماز

از امام کاظم علیه السلام نقل شده است که فرمود:

"كُنْتُ عِنْدَ أَبِي يَوْماً فِي الْمَسْجِدِ إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ فَوَقَفَ أَمَامَهُ وَ قَالَ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَعْيَتْ عَلَيَّ آيَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَأَلْتُ عَنْهَا جَابِرَ بْنَ يَزِيدَ فَأَرْشَدَنِي إِلَيْكَ. فَقَالَ: وَ مَا هِيَ؟ قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ الْآيَةَ. فَقَالَ: نَعَمْ فِينَا نَزَلَتْ وَ ذَلِكَ أَنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ طَائِفَةً مَعَهُمْ وَ سَمَّاهُمْ اجْتَمَعُوا إِلَى النَّبِيِّd فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَى مَنْ يَصِيرُ هَذَا الْأَمْرُ بَعْدَكَ؟ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ صَارَ إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ إِنَّا لَنَخَافُهُمْ عَلَى أَنْفُسِنَا وَ لَوْ صَارَ إِلَى غَيْرِهِمْ لَعَلَّ غَيْرَهُمْ أَقْرَبُ وَ أَرْحَمُ بِنَا مِنْهُمْ. فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِd مِنْ ذَلِكَ غَضَباً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا أَبْغَضْتُمُوهُمْ لِأَنَّ بُغْضَهُمْ بُغْضِي وَ بُغْضِي هُوَ الْكُفْرُ بِاللَّهِ ثُمَّ نَعَيْتُمْ إِلَيَّ نَفْسِي. فَوَ اللَّهِ لَئِنْ مَكَّنَهُمُ اللَّهُ فِي الْأَرْضِ ليقيموا [لَيُقِيمُونَ‏] الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا وَ ليؤتوا [لَيُؤْتُونَ‏] الزَّكَاةَ لِمَحَلِّهَا وَ لَيَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَيَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ إِنَّمَا يُرْغِمُ اللَّهُ أُنُوفَ رِجَالٍ يُبْغِضُونَنِي وَ يُبْغِضُونَ أَهْلَ بَيْتِي وَ ذُرِّيَّتِي. فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ إِلَى قَوْلِهِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ..." ؛^[13]

روزى خدمت پدرم در مسجد بودم که مردى مقابل ايشان ايستاد و گفت: يك آيه مرا عاجز نمود است. تفسير آن را از جابر بن يزيد پرسيدم و او مرا خدمت شما فرستاد فرمود: كدام آيه؟

گفت: این گفته متعال که: "الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ".

فرمود: آرى؛ اين آيه دربارۀ ما نازل شده و جريان آن چنين است که فلانى و فلانى و گروهى كه با آنها بودند ـ و آنها را نام برد ـ در خدمت پيامبر dاجتماع كرده، پرسيدند: خلافت بعد از شما به كه خواهد رسيد؟ به خدا سوگند! اگر به يكى از خويشاوندان شما [پیامبر] برسد، ما بر جان خود بيمناكيم. شايد اگر به ديگرى بسپارى، شاید از آنها به ما مهربان­تر باشند. پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله از شنيدن اين حرف سخت خشمناك شد و فرمود: به خدا قسم! اگر ايمان به خدا و پيامبر داشته باشيد، هرگز دشمن‏ خويشاوندان من نمي­شويد؛ زيرا دشمنى با آنها دشمنى با من است و دشمنى با من، كفر به خدا است. آن گاه شما خبر از مرگ من مي­دهيد.

به خدا سوگند! اگر خداوند در زمين به آنها قدرت دهد، نماز را در وقت آن به پاى مي­دارند و زكات را به محلش مى‏رسانند و امر به معروف و نهى از منكر مى‏کنند. خدا دماغ كسانى را كه من و خانواده‏ام را دشمن مى‏دارند، به خاك خواهد ماليد.^[14]  

2. حضرت مهدی عجل الله فی فرجه  مصداق کامل اقامه ­کنندگان نماز

در حديثى از امام باقرعلیه السلام مى‏خوانيم كه در تفسير آيه "الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ..." فرمود:

"فَهَذِهِ لآِلِ مُحَمَّدِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِمْ إِلَى آخِرِ الْأَئِمَّةِ وَ الْمَهْدِيِّ وَ أَصْحَابِهِ يَمْلِكُهُمُ اللَّهُ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ يُظْهِرُ بِهِ الدِّينَ وَ يُمِيتُ اللَّهُ بِهِ وَ بِأَصْحَابِهِ الْبِدَعَ وَ الْبَاطِلَ كَمَا أَمَاتَ السُّفَهَاءُ الْحَقَّ حَتَّى لَا يُرَى‏ أَيْنَ الظُّلْمُ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر"؛^[15]

اين آيه تا آخر از آن دربارة آل محمد و مهدى و ياران اوست‏. خداوند شرق و غرب زمين را در سيطره حكومت آنها قرار مى‏دهد، آیينش را آشكار مى‏سازد، و به وسيله مهدىf و يارانش، بدعت و باطل را نابود مى‏كند، آن چنان كه تبهكاران، حق را نابود كرده بودند. آن چنان مى‏شود كه بر صفحه زمين، اثرى از ظلم ديده نمى‏شود؛ [چرا كه] آنها امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند.^[16]

پيام‏ ها^[17]

1. اقامۀ نماز، به قدرت و امكانات نياز دارد (إِنْ مَكَّنَّاهُمْ...).

2. پيروزى مؤمنان، زمينۀ بندگى و تعاون مالى و فرهنگى را فراهم مى‏كند و غفلت و غرور را از بين مى‏برد.

3. اقامۀ نماز، پرداخت زكات، امر به معروف و نهى از منكر، از بارزترين ويژگى­هاى ياران خدا است (أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ).

4. براى مؤمنان، تمام زمين يكسان است. آنان هر جا كه توان دارند، هدف مقدّس خود را پياده مى‏كنند. (فِي الْأَرْضِ).

5. اوّلين ثمرۀ حكومت صالحان، نماز و زكات و امر به معروف و نهى از منكر است (إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ...).

6. رابطه با خدا و دست­گيرى از محرومان و آگاهى دادن به جامعه و جلوگيرى از مفاسد، از هم جدا نيست (أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ...).

7. اقامۀ نماز و اداى زكات و امر به معروف و نهى از منكر، از وظايف و كارهاى قطعى مسئولان حكومت اسلامى است ("أَقامُوا" آمده است نه "يقيمون").

8. نماز، زكات، امر به معروف و نهى از منكر، مهم­ترين تكاليف دينى هستند.

9. حاكمان مؤمن، هم در فكر ارتقاى روحى و رشد امور معنوى هستند و هم به دنبال رفاه و حل مشكلات اقتصادى و فقرزدايى و اصلاح جامعه (أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ...).

10. امر و نهى شما، زمانى در جامعه مؤثر است كه نخست به وظايف فردى خود عمل كنيد (أَقامُوا الصَّلاةَ... أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ).

11. زكات، همتاى ناگسستنى نماز است. در 28 آيۀ قرآن، زكات در كنار نماز آمده است (أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ).

 12. با انجام همۀ وظايف، باز هم به حسن عاقبت خود و نتيجۀ نهايى كارتان مطمئن نشويد و بر خداوند اميد و توكل داشته باشيد (وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ).

13. امكانات، بيش از چند روزى در دست شما نيست؛ بندگی را غنیمت بشمارید (وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ).

این مطلب را به اشتراک بگذارید :