"فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ"؛^[1]

و اگر [به سبب جنگ، يا خطر ديگرى) ترسيدید، [نماز را]؛ در حال پياده يا سواره انجام دهيد؛ اما هنگامى كه امنيت خود را بازيافتيد، خدا را ياد كنيد [یعنی نماز را به صورت معمولى بخوانيد]؛ همان‏گونه كه خداوند، چيزهايى را كه نمى‏دانستيد، به شما آموخت.

واژه ­ها

 خِفْتُمْ: ترسیدید. فعل ماضی، از ماده"خوف".^[2]

 رِجال: پیاده ­ها. اسم، جمع مکسرِ راجل، از ماده"رجل".^[3]

رُكْبان: سواره­ها. اسم، جمع مکسرِ راکب، از ماده"رکب".

نکته های تفسیری

1. اداي نماز در شرايط مختلف

در بین عبادات نماز، جایگاه خاصی دارد و خداوند، اهمیتی که به نماز داده به هیچ­یک از عبادات دیگر نداده است. وجوب همه عبادات مثل حج^[4]، روزه^[5]، زکات، خمس و... مشروط به شرایطی است و با نبود بعضی از شرایط، وجوب آن برداشته می­شود؛ ولی وجوب نماز، آن هم روزانه در پنج نوبت در هیچ حالتی از انسان برداشته نمی­شود؛ در حالت سفر و حضر، سلامتی و مریضی، فقر و توانگری، جنگ و صلح و... تنها در سخت­ترین شرایط، کیفیت نماز تغییر می­کند و خداوند اجازه داده است نماز در حال نشسته، دراز کشیده و بر روی مرکب خوانده شود؛ ولی اصل نماز، در هیچ حالی ترک نمی­شود.

ادله­ای که بر وجوب نماز در همه حالات دلالت دارند دو نوعند:

الف. ادلّۀ خاص که فقط مربوط به نماز است؛ نظير آيه فوق كه بر ترك‏نشدن نماز در هر حالتي حتي در حالت خوف، دلالت دارند.

ب. قواعد و ادلّۀ عام که تنها به نماز اختصاص ندارند و عموم آنها نشانه این است که نماز را در هیچ حالی نباید ترک کرد.^[6] پس اگر در حال ترس نمی­توانید نماز را به صورت عادی و طبیعی و با رعایت تمام آداب و شرایط آن بخوانید، این امر، نباید باعث شود که آن را رها کنید؛ بلکه به اندازه توان باید آن را انجام داد.^[7]

2. دلیل تأکید بر نماز

ممكن است كسانى تصور كنند كه تا اين حد، اصرار و تأكيد دربارۀ نماز، يك نوع سخت گيرى بیش از حد محسوب مى‏شود.

برای بیان سبب این اصرار و تأکید بر نماز، می­توان دلایل زیر را برشمرد:

الف. نماز، عامل تقويت روحيه‏

 معمولاً انسان در حالات سخت (مانند جنگ و...) بيش از هر چيز به تقويت روحيه نياز دارد و اگر ترس، وحشت و ضعف روحيه بر او غلبه كند، شكست او تقريباً قطعى خواهد بود. در این میان، چه عملى بهتر از نماز و پيوند با خدا، مى‏تواند روحيه سربازان مجاهد يا كسانى را كه با خطرى رو به رو شده‏اند تقويت كند؟ شواهد فراوانى در مجاهدات مسلمين صدر اول ديده مى‏شود که نماز، نقش فوق­العاده­ای در تقویت روحیه آنها داشته است.^[8] رسول خداd فرمودند:

"الصَّلَاةُ مِنْ شَرَائِعِ الدِّينِ وَ فِيهَا مَرْضَاةُ الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ... كَرَاهَةُ الشَّيْطَانِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْكَافِر"؛^[9] نماز از دستورهای دین و مایه رضایت و خشنودی خداوند است.... و عامل ناراحتی شیطان و سلاحی در برابر کافراست.

بى شك نماز اگر با همه آداب به ویژه با حضور قلب كه روح آن است انجام شود، تأثير فوق­العاده مثبتى در فرد و جامعه دارد، و مى‏تواند بسيارى از مشكلات را حل كند، و جامعه را از بسيارى از مفاسد برهاند و در حوادث سخت و پيچيده، يار و ياور انسان باشد.^[10] پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

"لايَزَالُ الشَّيْطَانُ يَرْعَبُ مِنْ بَنِي آدَمَ مَا حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَيْهِ وَ أَوْقَعَهُ فِي الْعَظَائِمِ"؛^[11] مادامی که انسان بر نمازهای پنج­گانه محافظت بورزد، شیطان پیوسته از او در هراس است؛ اما همین که آنها را ضایع کرد، شیطان بر او جرأت می­یابد و او را به انجام گناهان بزرگ گرفتار می­کند.

ب. نماز، رمز تداوم دین و نام پیامبرd

هشام بن حكم، دربارۀ علّت وجوب نماز از امام صادقj پرسیدند: با اينكه اين عبادت مردم را از برآوردن نيازمندي­هايشان باز می­دارد و بدن­هايشان را به رنج مى‏اندازد، چرا خداوند، نماز را بر آنها واجب كرده است؟

حضرت فرمودند:

[این همه تأکید، برای آن است که] در نماز، اسراری است. اگر مردم به حال خود رها می­شدند و هيچ تذکری از ناحيه نبى اكرم متوجه ايشان نمى‏شد و كتاب خدا صرفاً در دستشان باقى مى‏مانْد، حالشان همچون حال مردمان گذشته مى‏شد؛ زیرا آنها با وجود آنکه دين را گرفتند و كتاب­ها برایشان آوردند، مردمانى را هم به كيش و آيين خود فرا خواندند و احياناً با آنها به جنگ پرداختند، پس از رفتن از اين دنيا اسمشان از يادها رفت و كهنه گرديد. گويی اصلاً در اين دنيا نبوده‏اند. خداوند متعال اراده كرد دين و آيين پیامبرd فراموش نشود و از بین نرود؛ بدين سبب بر امتش نماز را واجب کرد. در اين نماز، هر روزه مردم پنج بار با صداى بلند، اسم پيامبر را برده، با انجام افعال نماز، خدا را عبادت می­کنند و او را ياد مى‏نمايند و بدين ترتيب از خداوند، غافل نشده، فراموشش نمى‏كنند و در نتيجه یادش كهنه نمى‏شود.^[12]

از این رو تکریم رسول خداd در نماز که ستون دین است، نیز تعبیه شده است، و در آغاز و انجام آن، نام مبارک آن حضرت باعظمت برده می­شود. در اذان و اقامه که طلیعه عبادت است با گفتن "اشهد أنّ محمداً رسول الله" به رسالت آن حضرت داده شهادت می­شود که نشانه تکریم است. در سلام پایان نماز نیز تنها کسی که به شخص او سلام داده می­شود، وجود مبارک پیامبرd است: "السلام علیک أیها النبی و رحمة الله و برکاته". بنابراین همه مسلمانان در عبادت­های شب و روز خود ـ اعم از واجب و مستحب ـ بر آن حضرت درود می­فرستند، و این، همان رفعت الهی است که خداوند سبحان، پیامبرش را به آن می­ستاید: "وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَك"؛^[13] و آوازه تو را بلند ساختيم‏.^[14]

ج. عبودیت، ارمغان نماز

حضرت رضاj فرمودند:

علّت واجب شدن نماز اموری است:

 نماز، اقرار به ربوبيّت خداوند عزّ و جل و نفی مثل، مانند و همتا از او است؛

نماز، ايستادن در مقابل خداوند با حالتى خوار و نيازمندانه است؛

نماز، خضوع و اعتراف به گناه و درخواست عفو و بخشش از گناهان است؛

نماز، گذاشتن صورت در هر روز، پنج بار روى خاك به سبب تعظيم و بزرگداشت خدواند است؛

نماز، عامل یاد خدا و فراموش نكردن اوست؛

 نماز، باعث خضوع خشوع در مقابل خداوند و سبب رغبت انسان به دین است؛

 نماز، انسان را از غیر خدا منزجر می­کند؛

نماز، مداومت بر یاد خداوند عزّوجل در شب و روز است، در نتیجه بنده، سيّد، سرور، مدبّر و خالق خود را فراموش نمی­كند. فراموش کردن خداوند باعث طغیان انسان می­گردد؛ اما یاد او باعث می­شود كه بنده، مرتکب گناه نشود و از انواع فساد، كناره بگيرد.^[15]

3. مراد از خوف

دربارة مراد از خوف در "فأذا خِفتُم فرِجالاً و رُکبانا" می­توان گفت، ترس، از مواردي است كه سبب تغيير در كمّيت يا كيفيّت نماز مي‌شود و مصداق­هایی دارد كه عبارتند از:

الف. ترس از حيوان درنده و دزد و حوادث طبيعي: اين قسم از ترس تنها كيفيّت نماز را تغيير مي‌دهد، نه کمیت آن (مانند تعداد رکعات را).

ب. ترس از دشمن در جنگ: نماز در ميدان نبرد "صلاة خوف" نام دارد كه از نظر كيفيّت با نماز معمولي، متفاوت است؛ ولي از نظر كمّيت در ميان فقها بحث است كه مطلقاً شکسته است يا در صورت طي مسافت معيَّن و صدق سفرِ شرعي، شکسته خوانده مي‌شود.^[16]

كيفيّت نماز خوف را در ذیل آیة "و اِذَا ضَرَبتُم فِي الاَرضِ فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوة... فَلتَقُم طَائِفَةٌ مِنهُم مَعَك..."^[17] بررسی خواهیم کرد.

ج. ترس از دشمن در حالت جنگِ تن به تن^[18]

 جمله "فَاِن خِفتُم فَرِجَالًا اَو رُكبَانا" حكم هر سه نوع ترس را بيان مي‌كند؛ زيرا در روايات براي نوع سوم از ترس (جنگ تن به تن) نيز به اين آيه استشهاد شده است.^[19]

در این باره باید به دو نکته دقت کرد:

الف. ملاك اعتبار خوف، عقلايي بودن آن است؛ بنابراين ترسِ افراد ترسو يا ترس ناشي از توهم چندان، اعتباري ندارد و مجوّز تغيير در كيفيّت نماز نمي‌شود.

ب. موضوع خوف مانند ضرر و حرج، امري شخصي است و در اصل ترس و حالاتي كه انسان را از خطر احتمالي حفظ مي‌كند، مراعات حال شخصي لازم است، نه حالات ديگران؛ چنانكه وجوب تيمّم به لحاظ فردي است كه آب براي او ضرر دارد، هرچند براي افراد ديگر، زيانبار نباشد.^[20]

4. شرایط تغيير در كيفيّت نماز

الف. نمازگزار در حالتي باشد كه تغيير در كيفيّت نماز، او را از آسيب حفظ كند؛ مانند قرائت در حال نشستن بر اسب و تبديل ركوع و سجده به اشاره، پس اگر نمازگزار در هر حال آسيب مي‌بيند، تغيير كيفيّت نماز، بي‌معناست.

ب. در همه اوقات نماز احتمال آسيب ديدن باشد؛ از اين‏رو اگر در اوّل يا وسط وقت، خواندن نماز معمولي سبب آسيب نمازگزار مي‌شود و در آخر وقت می­تواند نماز کامل بخواند، باید نماز را در پایان وقت با کیفیت معمول بخواند.^[21]

5. نماز در حال نشسته و خوابيده

چرا در آیه فوق به نماز در حال نشسته و خوابیده اشاره نشده است؟ آیا انسان در حال ترس فقط مجوز نماز در حال سواره یا پیاده را دارد؟

در آيه فوق به نماز در حال نشسته و خوابيده اشاره نشده است؛ ولي اطلاق آیه و احاديث، بر صحيح بودن نماز انسان ترسيده، در حالت­های نسشته و خوابیده نیز دلالت مي‌كنند. پياده و سواره بودن، خصوصيتي ندارند؛ پس انساني كه در حال ايستاده از خطر ايمن نيست، بايد نشسته نماز بخواند و كسي كه در حال نشسته امنيّت ندارد، نماز را خوابيده مي‌خواند.

آيات "اَلَّذينَ يَذكُرونَ اللهَ قِيمًا وقُعودًا وعَلي جُنوبِهِم"^[22] و "فَاِذا قَضَيتُمُ الصَّلوةَ فَاذكُروا اللهَ قِيمًا وقُعودًا وعَلي جُنوبِكُم"^[23] اگرچه در روايات به نماز انسان سالم و بيمار تطبيق شده است^[24]، به شخص بیمار اختصاص ندارد؛ زیرا علت تجویز نماز در حال نشسته و خوابیده برای بیمار، قادر نبودن او از اقامه نماز معمولی است که این علت و ملاک در حال ترس هم هست؛ یعنی او هم قادر به اقامه نماز معمولی نیست. پس نماز نشسته يا خوابيده در حال ترس نيز صحيح است.^[25]

بحث روايي

1. نماز در حالتِ ترس از دزد و درنده

عبدالرحمن بن أبي عبدالله می­گوید:

"سألت أبا عبداللهj عن قول الله عزّوجلّ: "فَاِن خِفتُم فَرِجَالًا اَو رُكبَانا" كيفَ يُصلّي و ما يَقُول اذا خَافَ مِن سبعٍ أو لُصٍّ، كيفَ يُصلِّي؟" قال: "يُكبِّر و يُومي‏ء إيماءً بِرأسِه"؛^[26]

از امام صادقj راجع به آیه فوق که می­فرماید: "اگر ترسیدید، در حال پیاده و سواره نماز بخوانید" و همچنین از کیفیت نماز در حال ترس از درنده و یا دزد پرسیدم. حضرت در جواب فرمود: تکبیر می­گوید و با اشارۀ سر، اعمال را انجام می­دهد.

و از امام كاظم علیه السلام نیز روايت شده است كه در پاسخ اين سؤال كه اگر شخصى گرفتار حيوان درنده‏اى شود، و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حركت كند، چگونه نماز بخواند؟ فرمود:

با همان وضعى كه دارد بايد نماز را بخواند، هر چند پشت به قبله باشد، و ركوع و سجود را با اشاره در حالى كه ايستاده است، انجام دهد.^[27]

2. نماز در ميدان نبرد

در حديثى از امير مؤمنان على علیه السلامنقل شده كه در بعضى از جنگ­ها دستور داده ­اند نماز را به هنگام جنگ با تسبيح و تكبير و "لا اله الا اللَّه" به ­جا آورند.^[28]

در حديث ديگرى آمده است‏:

"... وَ أَنَّ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله صَلَّى يَوْمَ الْأَحْزَابِ إِيمَاءً"؛^[29] پيامبرd در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند.

پیام­ها ^[30]

1. نماز، در هيچ حالى حتی سخت­ترین شرایط ساقط نمى‏شود  (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُكْباناً).

2. در اسلام، عسر و حرج نيست. وقتى امكان استقرار بدن يا ايستادن به سوى قبله و يا ساير شرايط نباشد، این شرایط حذف مى‏شوند (فَرِجالًا أَوْ رُكْباناً).

3. نماز، شكر نعمت است (فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ).

4. نماز، ذکر خداست (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ).

5. نماز، تکلیفی است که از سوی خداوند آموخته شده و باید طبق این آموخته انجام شود (فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ).

6. باید آن گونه به یاد خدا بود که او به انسان آموخته است (فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ).

این مطلب را به اشتراک بگذارید :