"وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ"؛^[1]

و نماز را برپا داريد، و زكات را بدهيد، و رسول را اطاعت كنيد، تا مشمول رحمت شويد.

مقدمه

در آيۀ گذشته، وعدۀ خلافت روى زمين به مؤمنانِ صالح داده شد.^[2] آيۀ مورد بحث، مردم را براى فراهم كردن مقدمات اين حكومت، بسيج مى‏كند. این مقدمات، عبارتند از:

1. اقامه نماز (وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ)؛

2. پرداخت زکات (وَ آتُوا الزَّكاةَ)؛

3. اطاعت از پیامبرd (وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ).

در آیۀ بعد نیز موانعی را که ممکن است در سر راه این حکومت قرار بگیرد، نفی می­نماید و بیان می‌‌کند:

اگر فكر مى‏كنيد ممكن است دشمنان نيرومند لجوج در اين راه، سنگ بيندازند و مانع تحقق وعده الهى شوند، چنين امرى امكان پذير نيست؛ چرا كه قدرت آنها در برابر قدرت خدا ناچيز است؛ بنابراين"گمان نبر كه افراد كافر مى‏توانند از چنگال مجازات الهى در پهنۀ زمين فرار كنند "لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ"؛ نه تنها در اين دنيا از مجازات خدا مصون نيستند، بلكه در آخرت "جايگاهشان آتش است و چه بد جايگاهى است".

واژه­ها

 أَطيعُوا: اطاعت کنید، فرمان برید. فعل امر، باب افعال از مادۀ "طوع».

تُرْحَمُونَ: مورد رحمت واقع شوید. فعل مضارع، مجهول از مادۀ "رحم».

نکته‌های تفسیری

1. نماز و زکات، دو فرمان فراگیر

در قرآن بیش از سی بار از زكات ياد شده كه 28 بار آن در كنار نماز آمده است. این نکته نشان از پیوند تنگاتنگ این دو با هم است. در همۀ این موارد، نماز بر زکات، مقدم شده است، مگر یک مورد که می‌‌فرماید: "قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى *وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى"؛^[3] بى‏ترديد رستگار شد كسى كه خود را پاك كرد و نام پروردگارش را ياد نمود، پس نماز خواند. در روایات، "تزکی"به زکات فطره نیز تفسیر شده است.^[4] اکنون به بیان مواردی می­پردازیم که بیانگر اهمیت نماز و زکات است:

الف. نماز و زكات از مشتركات اديان آسمانى است.

ـ حضرت عیسیj بیان می‌‌کند: تا زمانى كه زنده‏ام، خداوند، مرا به نماز و زكات توصيه كرده است.^[5]

ـ نماز و زكات، در آیين يهود نيز بوده است.^[6]

ـ در مورد حضرت اسماعیل صادق الوعدj آمده است: خانواده‌‌اش را پیوسته به نماز و زکات سفارش می‌‌کرد.^[7]

ـ خداوند درباره برخی انبیا فرموده است: ما اقامۀ نماز و پرداخت زکات را به آنها سفارش کردیم.^[8]

ب. نماز و زكات، در طول عمر، تعطيل­بردار نيست.^[9]

ج. شرط همراهی خداوند با ما اقامۀ نماز و پرداخت زکات و... است.^[10]

د. کسی حق ولایت بر مردم را دارد که اهل نماز و زکات باشد.^[11]

 ه. توبه از شرك، ايمان است و نشانۀ توبۀ واقعى، نماز و زكات می­باشد.^[12]

و. آنان كه تارك نماز و زكاتند، برادران دينى ما نيستند؛ زیرا شرط ورود به دايرۀ اخوّت دينى، نماز و زكات است. ^[13]

ز. بدون نماز و زكات، انسان به درجۀ بندگى خدا نمى‏رسد.^[14]

ح. نخستین ثمرۀ حكومت صالحان، نماز و زكات و... است.^[15]

ط. جامعه‏اى تحت حمايت خداوند است كه اين چهار ارزش محورى را داشته باشد: نماز، زكات، امر به معروف و نهى از منكر.^[16]

ی. تجارتی با ارزش است که با ياد خدا و نماز و زكات، همراه باشد.^[17]

ک. اقامۀ نماز و پرداخت زكات، زمينۀ بهره‏گيرى از هدايت قرآن را فراهم مى‏کند؛ لذا رستگارى، ویژۀ كسانى است كه اهل نماز، زكات و يقين به آخرت باشند^[18]. ^[19]

2. آثار و برکات زکات

همان طور که گفته شد زکات 28 بار در کنار نماز ذکر شده است؛ از این رو شایسته است اشاره‌‌ای هم به آثار و برکات زکات بنماییم، تا اهمیت این مقوله در دین اسلام، روشن‌‌تر شود. پرداخت زکات، دارای آثار فردی و اجتماعی است:

الف. آثار فردى زكات‏

1. درمان بخل‏

پیامبر اکرمd فرمودند: "مَنْ أَدَّى الزَّكَاةَ... فَقَدْ وُقِيَ مِنَ الشُّحِّ"؛^[20]هر كس زكات مال خود را بپردازد، قطعاً از بخل حفظ شده است.

2. بركت رزق‏

در قرآن مى‏خوانيم: "يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ"؛^[21] خداوند ربا را محو مى‏كند؛ ولى صدقات را رشد مى‏دهد.

امام باقرj فرمودند: "الزَّكَاةُ تَزِيدُ فِي الرِّزْق"؛^[22] زكات، روزى را زياد مى‏كند.

3. بيمه مال‏

امام كاظمj فرمودند: "حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاة"؛^[23] اموال خود را از طريق زكات بيمه كنيد.

امام صادقj نیز فرمودند: اگر حق خدا را بپردازيد، من ضامن هستم كه اموال شما در دريا و خشكى تلف نشود.^[24]

4. محبوبيّت نزد خدا

امام صادقj فرمودند: محبوب‏ترين فرد نزد خداوند، سخاوت‏مندترين است و سخاوت‏مندترين مردم كسى است كه زكات مال خود را بدهد و از آنچه كه خدا در مال او واجب نموده است، در مورد مؤمنان بخل نكند.^[25]

5. دريافت رحمت خاص خداوند

در قرآن مى‏خوانيم: "وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاة..."^[26]رحمت پروردگار بر هر چيزى گسترده است؛ ولى دريافت قطعى آن، مخصوص كسانى است كه اهل تقوا و زكات باشند.

6. كفّاره گناهان‏

امیرالمؤمنینj مى‏فرمايند: "اللَّهَ اللَّهَ فِي الزَّكَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّكُمْ"؛^[27] شما را به خدا، شما را به خدا درباره زكات ]دقت كنيد[ كه همانا زكات، غضب پروردگار را فرو مى‏نشاند.

خداوند مى‏فرمايد: "لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ... لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ"؛^[28] اگر نماز به پا داريد و زكات بپردازيد، من بدى‏هاى شما را مى‏پوشانم.

7. گشايش براى مردگان‏

شخصى به امام صادقj گفت: برادرم از دنيا رفته است و زكات زيادى به عهده‏اش بود. من آنها را پرداخت كردم. امام فرمودند: با اين عمل، مشكل او برطرف مى‏شود.^[29]

8. قبولى نماز

پيامبر اکرمd فرمودند: "أَيُّهَا الْمُسْلِمُونَ زَكُّوا أَمْوَالَكُمْ تُقْبَلْ صَلَاتُكُمْ"؛^[30] ای مسلمانان! زكات اموال خود را بپردازيد، تا نمازتان قبول شود.

9. زندگى شيرين‏

امام صادقj فرمودند: "لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا حُقُوقَهُمْ لَكَانُوا عَائِشِينَ بِخَيْرٍ"؛^[31] اگر مردم حقوق خود را ادا كنند، قطعاً در خیر ]و خوشی[ به سرخواهند برد.

10. خواب راحت‏

به یکی از ائمهj عرض شد: فلانى در خواب به مشكلات و ناگوارى‏هايى برمى‏خورد؛ حضرت فرمودند: اين به آن سبب است كه زكات خود را در راه صحيح مصرف نمى‏كند.^[32]

ب: آثار اجتماعى زكات‏

زکات، دارای آثار اجتماعی زیادی است که ما فقط به سه مورد اشاره می‌‌کنیم:

1. تقويت بنيۀ دينى مردم‏

امام رضاj فرمودند: فلسفه و دليل پرداخت زكات، قوت فقرا و... و تقويت آنان و كمك‏رسانى در امور دينى آنها است.^[33]

2. دفع بلا از امّت‏

در قرآن مى‏خوانيم: و َ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمين".^[34] امام صادقj ذيل اين آيه فرمودند: "إِنَّ اللَّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُزَكِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُزَكِّي وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلَى تَرْكِ الزَّكَاةِ لَهَلَكُوا‏"؛^[35] قطعاً خداوند به سبب كسانى از شيعيان ما كه زكات مى‏دهند، انواع بلاها و خطرات را از دیگران نيز دفع مى‏كند و اگر زكات اين عده نبود، همه يكجا نابود مى‏شدند.

3. فقرزدايى‏

اميرالمؤمنينj فرمودند: "إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مَنَعَ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ"؛^[36] خداوند، غذای فقرا را در اموال ثروتمندان قرار داده است، هيچ فقيرى گرسنه نمى‏ماند، مگر به سبب آنكه توانمندى، حق خدا را نمى‏پردازد و خداوند در روز قيامت توانمند را به همين دليل، بازخواست خواهد كرد.

 در روايات متعدد مى‏خوانيم که: اگر مردم زكات مال خود را بپردازند، فقيرى باقى نمى‏ماند.^[37]

3. سعادت احتمالی یا قطعی

 انسان تا زنده است، در معرض خطر و تحوّل است؛ چرا که دشمن قسم خورده‌‌ای به نام شیطان دارد؛ پس اين‌چنين نيست که اگر كسي نماز را اقامه کرد و زکات را پرداخت، قطعاً سعادتمند شود. درست است که نماز، از زشتی­ها و منکرات باز می­دارد^[38] و روزه، سپری از آتش جهنم است؛ اما اگر مراقبۀ همیشگی و تضرع نباشد، هیچ تضمینی برای سعادتمندی انسان نیست. پس ما تا نفس مي‌كشيم، در معرض امتحان و بین خوف و رجائیم؛ از اینرو همه جا سخن از"لعلّ" و "ليت" و مانند آن است. حالا اگر كسي اين وظايف را انجام داد، نبايد يقيناً مطمئن باشد كه حُسن عاقبت دارد؛ البته بايد اميدوار باشد. پس صرف انجام کار خیر نباید ما را مطمئن به حسن عاقبت کند؛ از این رو قرآن می‌‌فرماید: هر کس کار خیر را با خود بیاورد، پاداش ده برابر دارد؛ "مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها".^[39]

بحث روایی

1. اساس اسلام

امام باقرj به یکی از یاران خود فرمودند: "أَلَا أُخْبِرُكَ بِالْإِسْلَامِ أَصْلِهِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَةِ سَنَامِهِ قُلْتُ بَلَى جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أَمَّا أَصْلُهُ فَالصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّكَاةُ وَ ذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ"؛^[40] آيا ريشه و شاخه و بلندترين قله اسلام را به تو معرفى كنم؟ راوى عرض كرد: بفرمائيد فدايت شوم. فرمودند: ريشه‏ اسلام نماز، و شاخه‏اش زكات، و قلۀ مرتفعش جهاد است.

2. برترین عبادات

زراره می‌‌گوید: حضرت امام باقرj فرمودند:

اسلام بر پنج چيز، بنا نهاده شده است؛ بر نماز، زكات، روزه، حج و ولايت. زراره گويد: عرض كردم: كدام يك از اين­ها برترند؟ فرمودند: ولايت، برتر است؛ زيرا كليد آن­هاست، و والى و راهنماى آن امور است... عرض كردم: بعد از ولايت، كدام برتر است؟ فرمودند: نماز؛ زيرا پيامبر خداd فرمود:

نماز ستون دين شماست. پرسیدم: بعد از نماز، كدام برتر است؟ فرمودند: زكات؛ زيرا آن را همراه نماز قرار داده است... زكات گناهان را مي­برد. عرض كردم: بعد از زكات، كدام برترى دارد؟ فرمودند: حج... . سؤال کردم: بعد از حج چيست؟ فرمودند: روزه. گفتم: چرا روزه در آخر همه قرار گرفته است؟ پيامبرd فرمود: روزه، سپر است از آتش دوزخ و آن گاه فرمود: برترين عبادات، آن است كه اگر از دست برود، بازگشت به آن صورت نگيرد، مگر همان را انجام دهند]و چیزی جایگزین آن نشود. نماز و زكات و حج و ولايت چنينند كه هيچ چيز، جای آنها را نمی‌‌گیرد؛ ولى روزه اگر از دست رفت يا آن را انجام ندادى، يا در ايّام روزه مسافرت كردى، از روزهاى ديگر به جاى آن، مي‌‌توانى استفاده كنى و آن را قضا نمایى، يا مواردى هست مثل مريض، كه با مختصر صدقه‏اى قضای روزه هم ساقط مى‏شود، ولى در مورد آن چهار تا، هيچ چيز جاى آنها را نمي‌‌گيرد.^[41]

3. زکات شرط قبولی نماز

امام رضاj فرمودند:

"إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَى أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ فَمَنْ صَلَّى وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ..."؛^[42] همانا خداوند، سه چیز را با سه چیز مقرون ساخت؛ نماز را با زکات مقرون ساخت و به آن دو امر کرد؛ پس هرکس نماز بخواند، اما زکات ندهد، نماز او قبول نیست... .

4. نماز و زکات، عامل نزديکی به خدا

امیرالمؤمنینj فرمودند:

"َتعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا... أَ لَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِينَ سُئِلُوا: ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ. قالُوا: لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ ‏... كَانَ رَسُولُ اللَّهِd مُنْصِباً لِنَفْسِهِ بَعْدَ الْبُشْرَى لَهُ بِالْجَنَّةِ مِنْ رَبِّه. إِنَّ الزَّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِفَ مَنْ أَعْطَاهَا طَيِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ كَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَايَة"؛^[43] مردم!]خواندن و اقامه نماز را بر عهده گيريد و آن را حفظ كنيد! زياد نماز بخوانيد و با نماز، خود را به خدا نزديك كنيد... . آيا به پاسخ دوزخيان گوش فرا نمى‏دهيد، آن هنگام كه از آنها پرسيدند: چه چيز شما را به دوزخ كشانده است؟ گفتند: ما از نمازگزاران نبوديم.^[44]... رسول خداd پس از بشارت به بهشت، خود را در نماز خواندن به زحمت مى‏انداخت... همانا پرداخت زكات و اقامه نماز، عامل نزديك­شدن مسلمانان به خداست؛ پس آن کس که زکات را با رضایت خاطر بپردازد، کفارۀ گناهان او می‌‌شود و باز دارندۀ و نگه­دارندۀ انسان از آتش جهنم است.

پیام­ها^[45]

1. ارتباط با خدا، رسيدگى به محرومان جامعه و فرمانبرى از رهبرى جامعه اسلامى، از مصداق‌های مهم و بارز اعمال صالح است (وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحات... وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ).

2. در اسلام، مسائل عبادى (أَقِيمُوا الصَّلاةَ) و مسائل مالى (آتُوا الزَّكاةَ) و مسائل سياسى و حكومتى (أَطِيعُوا الرَّسُولَ) از يكديگر جدا نيستند.

3. فريضه نماز، در مقايسه با ديگر فريضه‌ها و احكام الهى، از ارزش و اهميت ويژه‌اى برخوردار است (وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ). برداشت ياد شده، از تقدم فريضة نماز بر زكات استفاده شده است.

4. اميد داشتن به رحمت خدا، پس از عمل به توصيه‌های الهى، اميدى بجا و شايسته است (لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ).

این مطلب را به اشتراک بگذارید :