"حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتينَ"؛^[1]

بر [انجام] همۀ نمازها و [به ویژه] نماز وُسطى [ظهر]، مواظبت كنيد و براى خدا خاضعانه به پا خيزيد.    

مقدمه

از اسامه بن زید دربارۀ به "صلاه وسطی" پرسیدند؛ گفت: "نماز ظهر است؛ زیرا رسول خداd در گرمای سخت ظهر، مشغول نماز بود. چون مردم مشغول خواب، گفت و گو و معامله‏ بودند، یکی دو صف بیشتر با او نبودند و به همين سبب، اين آيه نازل شد: "حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِينَ". به دنبال نزول آيه، پیامبر اکرمd فرمود: مردمى كه در هنگام نماز مشغول گفت و گو و معامله هستند، يا باید از اين عمل خود دست بر‏دارند يا آنكه خانه‏هايشان را آتش مى‏زنم".^[2]

پس از نزول اين آيه كه بر پايه برخي روايات در روز جمعه بوده است،^[3] پيامبر اكرمd كساني را كه به نماز نمي‌آمدند، تهديد كرد كه اگر از روی بي‌اعتنايي به نماز و حاضر نشدن در اجتماع مسلمانان در روز جمعه دست‏برندارند، خانه‌هايشان را آتش مي‌زند؛^[4] چون کارشان جز شِقاق و نفاق، ريشه ديگري نداشت. آري؛ با منافقان سيه‌دل كه جز سيه‌رويي نظام اسلامي، آرزوی ديگر ندارند، غير از تهديد نبوي راه ديگري نيست.^[5]

واژه­ها

حافِظُوا: مراقبت و پاسداری کنید. فعل امر، باب مفاعله، از ماده "حفظ".^[6]

الْوُسْطى‏: میانه، افضل. اسم تفضیل، مؤنثِ اوسط، از ماده "وسط".^[7]

قانِتينَ: فرمانبرداران خاضع. اسم فاعل، صیغه جمع از ماده"قنت".^[8]

نکته ­های تفسیری

1. از نماز غافل نشوید

اگر آیات^[9]حفظ نماز که در بین آیات نکاح و طلاق واقع شده به همراه آنها هم نازل شده باشد، بيان‏كننده اين حقيقت هستند كه اشتغال به مسائل حقوقي، مانند ازدواج و طلاق و ديگر امور خانوادگي، نبايد انسان را از عمود دين غافل كند. بر اساس "رِجال لاتُلهيهِم تِجارَةٌ ولابَيعٌ عَن ذِكرِ الله"^[10] لازم است كه ضروري‌ترين مسائل زندگي يعني امور خانواده، انسان را از اقامه نماز و از محافظت آن باز ندارد؛ زيرا نماز روابط خانوادگي را بر اساس صحيح، سامان مي‌بخشد.^[11]

2. حفظ کیفیت و كميّت نماز

حفظ همه حدود و احكام الهي واجب است؛ چنان‌كه خداوند مؤمنان را با وصفِ حافظان حدود الهي ستوده است: "ءامِرونَ بِالمَعروفِ والنّاهونَ عَنِ المُنكَرِ والحفِظونَ لِحُدودِ الله"؛^[12] اما خداي سبحان درباره مراقبت از نماز، دستوري جداگانه داده است: "حافِظوا عَلَي الصَّلَواتِ والصَّلوةِ الوُسطي". براساس اين امر، محافظت بر نمازها واجب است.

فرمان پاسداري از نماز، گاهي درباره حقيقت و کیفیت نماز است (والَّذينَ هُم عَلي صَلاتِهِم يُحافِظون)^[13] و گاه كميّت و شمار آن؛ مانند آيه مورد بحث و آيه "والَّذينَ هُم عَلي صَلَواتِهِم يُحافِظون"؛^[14] با اين تفاوت كه در بخش كيفيت، لفظ مفرد (علی صَلاتِهِم) آمده و در زمينه حفظ كمّيت و تعداد نماز، از لفظ جمع (صَلواتِهِم) استفاده شده است.^[15]

3. مراد از"صَلَوات"

درباره این که منظور از (الصَّلَوات) چیست دو احتمال هست؛

الف. الف و لام در "الصَّلَوت" براي عهد باشد؛ در نتيجه مراد از "حافِظوا عَلَي الصَّلَوت"، وجوب حفظ نمازهاي پنج‌گانه یومیه است.

ب. الف و لام براي جمع و جنس باشد؛ بنابراين مراد از آن، وجوب حفظ همه نمازهايي است كه در اسلام تشريع شده است، جز نمازهايي كه با دليل خاص از وجوب ياد شده بيرون روند؛ مانند نمازهاي مستحبي، مگر آنكه گفته شود وجوب حفظ هر نماز، مناسب با حكم همان نماز است و بر اين اساس، وجوب حفظ نماز مستحب همانا حفظ استحباب آن است.^[16]

4. معنای"وسطي"

 در تعيين "الصَّلوةِ الوُسطي" اقوال و احتمالاتي هست كه طبري^[17] چهار قول، قرطبي^[18] ده قول و صاحب نیل الاوطار^[19] هجده قول را نقل كرده‌اند.^[20]

در این میان، معناي"وُسطي" است كه در اين باره دو نظر وجود دارد:

الف. "وُسْطي" مؤنث "اوسط"و به معناي متوسّط و ميان دو چيز است؛ پس "الصَّلوةِ الوُسطي" نمازي است كه در ميان نمازهاي پنج‌گانه قرار گرفته است. مقصود از "صلوات" در اين احتمال، نمازهاي پنج‌گانه است و ذكر نماز وسطي از قبيل ذكر خاص بعد از ذكر عام (به سبب اهميت آن) است؛ مانند ذكر حضرت جبرئيل و ميكائيل بعد از "ملائکته" در آيه "مَن كانَ عَدُوًّا لِلّهِ و ملئكَتِهِ ورُسُلِهِ وجِبريلَ و ميكال"؛^[21] با وجودی که کلمه "ملائکه" شامل جبرئیل و میکائیل می­شود؛ دوباره این دو جدا ذکر شده­اند.

2. "وسطی" به معناي "فُضْلي" (برتر) است. بر اساس اين معنا و با حفظ معناي نخستِ كلمه "الصّلوت"، صلاة وسطي يكي از نمازهاي پنج‌گانه است كه از ديگر نمازهاي روزانه برتر است.^[22]

5. نظر علماء دربارۀ صلاة وسطی

بر اساس احاديثي كه در بحث روايي مي‌آيد، نظر مشهور ميان اماميّه (شیعه) آن است كه "صلوة وسطي" همان نماز ظهر است. ^[23] آلوسي (از علمای اهل سنت) هم در روح المعاني همين مصداق را ترجيح داده است؛^[24] ولي بعضي آن را مانند اسم اعظم الهي، شب قدر و زمان استجابت دعا در روز جمعه، مخفي دانسته و سرّ مخفی بودن آن را هم ترغيب به اهتمام مسلمانان به نمازهاي روزانه و محافظت خاص از تمام آنها برشمرده‌اند.^[25]

نظرات دیگری نیز در مصداق صلاة وسطی بیان شده که به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم:

الف. نماز عصر؛ زيرا نماز عصر ميان نمازهايي است كه در شبانه‏روز خوانده مي‌شوند.^[26] همچنین نماز عصر، از ديگر نمازها برتر است؛^[27] چون خداوند به آن قسم ياد كرده است: "وَالعَصر". منظور از "بَعدِ الصَّلوة" در آيه "تَحبِسونَهُما مِن بَعدِ الصَّلوة"^[28] نيز نماز عصر است.

ب. نماز مغرب؛ زيرا سه ركعت است و ميان دو نماز چهار ركعتي عصر و عشا قرار دارد.

ج. نماز عشاء؛ چون در نيمه ‏شب قرار گرفته است.

هيچ يك از احتمالات ياد شده، دليل فقهي ندارد و تنها وجهي كه پشتوانه روايي دارد، نظريه مشهور اماميّه است مبنی بر اینکه صلاة وسطي همان نماز ظهر است.^[29]

6. محافظت انسان از نماز

 دستور و توصیه دین، این است که نماز با همه آداب و شرايط آن انجام شود؛ ولي فرمان پاسداري از نماز، گسترده‌تر از خواندن نماز است؛ بنابراين بنده مؤمن بايد نماز خالصانه­اش را با كارهاي بعدي تباه نكند، تا نماز وي نزد خداوند رود و پيش او باقی بماند: (اِلَيهِ يَصعَدُ الكَلِمُ الطَّيِّبُ والعَمَلُ الصّالِحُ يَرفَعُه)؛^[30] زيرا تنها آنچه نزد خدا باشد، از هرگونه فساد در امان است (ما عِندَكُم يَنفَدُ وما عِندَ اللهِ باق).^[31]

امام صادقj هنگام شمارش سپاهيان عقل و جهل، از حفظ نماز در شمار سپاه عقل، و از تباه ساختن آن در شمار سپاه جهل نام مي‌برد (... اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا... ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْدا.. الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَة...)^[32].

با عقل، خداي سبحان پرستيده مي‌شود و بهشت به دست مي‌آيد.^[33] ضايع كردن نماز، نشان جهالت است و سبب مي‌شود كه انسان به دام شهوت­ها افتاده، هدف آفرينش خود را گم كند (فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلفٌ اَضاعُوا الصَّلوةَ واتَّبَعُوا الشَّهَوتِ فَسَوفَ يَلقَونَ غَيّا)^[34].

در قيامت، ضايع‏كننده نماز به سبب حيرت و سرگرداني كه خود عذابي دوچندان است، راه جهنّم را هم پیدا نمی­کند و به فرمان الهي به سوي دوزخ كشانده مي‌شود (فَاهدوهُم اِلي صِرطِ الجَحيم)^[35].

7. محافظت نماز از انسان

همان طور که نمازگزار، نماز را پاس مي‌دارد، نماز نيز وظيفه حفظ نمازگزار را برعهده دارد؛ زيرا كاربرد باب مفاعله^[36] براي فرمان به حفظ نماز (حافِظُوا) به­جاي فعل ثلاثي مجرّد (احفظوا)، گذشته از اینکه استمرار را می­رساند، نشانِ حفظ متقابل است؛ پس همانطور که انسان باید نماز را حفظ کند، نماز نیز انسان را از بدي­ها برحذر مي‌دارد: (اِنَّ الصَّلوةَ تَنهي عَنِ الفَحشاءِ والمُنكَر) ^[37]. مراقبت و استمرار حفظ، سبب پيدايش ملكه‌اي نفساني در جان نمازگزار است و ملكات نفساني ارزشمند نيز مراقب صاحب خود هستند. نسبت دادن محافظت به نماز، از اين روست كه نماز، مجراي فيض الهي است؛ هر چند با تأمل بيشتر، روشن مي‌شود كه محافظت، فقط يكطرفه و از سوي خداوند است؛ زيرا توفيق الهي سبب مي‌شود كه انسان بتواند از نعمت الهي حق‌شناسي كند و به نماز بايستد و از آن محافظت کند: (وما بِكُم مِن نِعمَةٍ فَمِنَ الله)^[38] و خداوند در برابر اين حق‌شناسي، مراقب نمازگزار است.^[39]

بحث روایی

1. مراد از "صلاة وسطي" در روایات

الف. ابوبصیر می گوید: از امام صادقj شنیدم که می فرمود: "صلاةُ الوُسطَي صَلاةُ الظهرِ وَ هي أوّلُ صَلوةٍ أنزلَ اللهُ علي نبيِّه"؛^[40] صلاه وسطی همان نماز ظهراست و آن، نخستین نمازی است که خداوند بر پیامبرd نازل فرمود.

ب. امام صادقj فرمودند: "الصَّلوةِ الوُسطي الظّهر، و قوموا لِلّهِ قنِتين إقبالُ الرّجلِ عَلي صلاتِهِ و محافظتُه علي وقتِها حتّي لايُلهيِه عنها و لايشغلُهُ شي‏ء"؛^[41] نماز وسطی، نماز ظهر است و منظور از "و قوموا لله قانتین" این است که انسان (با میل و رغبت) به نماز روی بیاورد و آنچنان بر نماز به موقع و اول وقت، محافظت داشته باشد که هیچ چیز، او را از نماز در وقتش غافل و مشغول نکند.

2. آثار حفظ نماز

الف امام صادقj فرمودند: "مَلَكُ الْمَوْتِ يَدْفَعُ الشَّيْطَانَ عَنِ الْمُحَافِظِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ يُلَقِّنُهُ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فِي تِلْكَ الْحَالَةِ الْعَظِيمَة"؛[42] ملک الموت [در زمان گرفتن جان مؤمن] شیطان را از کسی که بر نماز محافظت بورزد دور می­کند و در آن حالت سخت، شهادتین را به او تلقین می­نماید.

ب. امام صادقj نقل کرد که پیامبرd فرمود:

"لَا يَزَالُ الشَّيْطَانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِنِ مَا حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَيْهِ فَأَدْخَلَهُ فِي الْعَظَائِم" ؛^[43] مادامی که بنده مؤمن، مراقب نمازهای پنج گانه است، شیطان از او دور است؛ اما همین که او نمازها را ضایع کرد، شیطان بر او جرأت یافته، او را داخل در گناهان بزرگ می­کند.

3. محافظت نماز از انسان

 امام صادق علیه السلام فرمودند:

"إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّى الصَّلَاةَ فِي وَقْتِهَا وَ حَافَظَ عَلَيْهَا ارْتَفَعَتْ بَيْضَاءَ نَقِيَّةً تَقُولُ حَفِظْتَنِي حَفِظَكَ اللَّهُ وَ إِذَا لَمْ يُصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَمْ يُحَافِظْ عَلَيْهَا ارْتَفَعَتْ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً تَقُولُ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّه‏"؛^[44] هنگامی که بنده بر نماز محافظت کند و آن را در وقتش به جا آورد، این نماز به صورت سفید و روشن بالا می رود و [برای صاحب خود دعا می­کند و] می­گوید: خداوند، تو را حفظ کند که مرا حفظ کردی. اما اگر برآن محافظت نکند و به موقع به جا نیاورد، به صورت سیاه و تاریک بالا می­رود [در حالی که نفرین می­کند] و می­گوید: خداوند، تو را ضایع کند که مرا ضایع کردی.

پیام­ها^[45]

1. اقامه نماز در عمل­کردن به احکام الهی، تأثیر بسزایی دارد (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ).^[46]

2. مشکلات و مسائل خانوادگی، نباید آدمی را از نماز و ارتباط با خداوند، غافل کند (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ).^[47]

3. نظارت اجتماعی بر رعایت نماز و آداب دینی در جامعه اسلامی لازم است (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ).^[48]

4. همۀ مردم مسئول حفظ نمازند (حافِظُوا).

 5. هر جا زمينۀ سهل انگارى يا غفلت احساس مى‏شود، هشدار بيشترى لازم است (وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏).

 6. اقامۀ نماز، به توجّه، خضوع، معرفت و اخلاص نياز دارد (قُومُوا لِلَّهِ قانِتِينَ).

7. انسان نبايد وصلۀ ناهماهنگ هستى باشد. قرآن دربارۀ هستى مى‏فرمايد: "كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ"^[49] پس اگر ما قانت نباشيم، وصله ناهماهنگ هستى خواهيم بود (قُومُوا لِلَّهِ قانِتِينَ).

 8. ارزش نماز به خضوع آن است (قانِتِينَ).

این مطلب را به اشتراک بگذارید :