مقدمه

انعطاف‌پذيري، جوان‌گرايي و انطباق ظاهر مساجد با سليقه نسل جوان مي‌تواند در جذب آنان موثر باشد مساجد در طول تاریخ اسلام كاركردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگذار و سازنده بوده‌اند، اما این كاركردها طی سالهای گذشته كمتر مورد توجه قرار گرفته و شرایطی ایجاد شده كه بیشتر مساجد تنها حكم اماكنی برای عبادت و اقامه نماز را دارند . مساجد در طول تاریخ اسلام كاركردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگذار و سازنده بوده‌اند، اما این كاركردها طی سالهای گذشته كمتر مورد توجه قرار گرفته و شرایطی ایجاد شده كه بیشتر مساجد تنها حكم اماكنی برای عبادت و اقامه نماز را دارند. 

مسجد، پایگاههایی برای تفكر، تدبر، تصفیه روح، خلوص و اتصال بنده به خالق یكتا است.  اما برای آنكه مساجد جایگاه واقعی خود را داشته و این مكانها همواره فضایی آرام بخش و امن داشته باشند شرایطی خاص لازم است كه عدم برخورداری از این شرایط ضعفهایی را موجب و كاركردهای مساجد را با مشكلاتی مواجه خواهند كرد . شك نیست برطرف كردن ضعفهایی كه امروزه برخی مساجد از آنها رنج می برند ضرورتی برای ارتقای جایگاه و قوت بخشیدن به فعالیتهایی است كه این پایگاههای معنوی و فرهنگی دارندیكی از ضعفهای مساجد نداشتن متولی مشخص است .  در حال حاضر دستگاهها و نهادهای مختلفی به صورت مستقیم و  یا غیرمستقیم بر امور مختلف مساجد نظارت دارند .  این چندگانگی موجب می شود بسیاری از مسئولیتهاو فعالیتها از سوی دستگاههای متعدد نادیده گرفته شده و هر یك دیگری را مسئول رسیدگی به اموری بدانند، همین امر زمینه بی توجهی و خلأ رسیدگی به موارد بسیاری را برای مساجد كشور فراهم می آورد . از دیگر ضعفهایی كه برخی مساجد از آن رنج می برند نداشتن متولی آگاه ، خوش فكر و خلاق است .  شك نیست متولیان مساجد  برنامه ریزانی هستند كه می توانند مساجد محلات مختلف را فعال و كاركردهای آنها را در سطوح مختلف ارتقا بخشند .  مدیریتی شایسته مساجد است كه با در نظر گرفتن شرایط مكانی و زمانی ، مدیریتی اصولی و اساسی اعمال كند. در واقع ضروری است مدیران مساجد امكاناتی را كه در اختیار دارند به دقت شناسایی كنند . 

درپی آگاهی از امكانات، مدیر مسجد باید موقعیت مكانی آن را به درستی ارزیابی و تجزیه و تحلیل كرده و با در نظر گرفتن نیازها و روحیات گروههای سنی مختلف، شناخت دقیق و هدفمند،برنامه های فرهنگی ، تبلیغی ، علمی ، فرهنگی را تدوین و بر اجرای آنها نظارت داشته باشد چنانچه مدیر بتواند با آگاهی و دقت نظر در این امر، تلاش و فعالیتهای پیش بینی شده را اجرایی كند، می تواند در سازندگی و بالندگی فرد و جامعه مفید و مؤثر واقع شود.  مدیران مساجد می بایست با شرایط روز و نیازهای اقشار مختلف به ویژه جوانان به خوبی آشنا بوده و با توجه به نیازها فعالیتهای مساجد را برنامه ریزی و اجرا كنند كه ضمن پاسخگویی به نیازهای روز و جلب و جذب مؤثر گروههای مختلف، در روشنگری افكار عمومی نیز مثبت عمل كنند. روشنگری افكار عمومی و تبیین اصول و ارزشهای اسلامی، به طور دقیق و ظریف قاعده اساسی است كه زمینه تعمیق باورهای دینی در میان مردم را فراهم كرده و آنها را از فعالیتهای ضددینی و مخرب مصون نگه خواهد داشت.

ویژگی‌های مسجد

یكی از ویژگیهای خاص مساجد كه نقش مؤثری در ایجاد فضایی معنوی برای گرایش هرچه بیشتر اقشار مختلف مردم در این فضای روحانی دارد، معماری اسلامی است كه مساجد از آنها برخوردار هستندشواهد حاكی از آن است كه هنرمندان بیشترین ابتكار و خلاقیت خود را در معماری و ساختمان مساجد با یك شیدایی به دین و اخلاص به آن در مساجد به كار بردند و چون مخلص بودند طی قرنها بر جامعه مسلمان تأثیر گذاشتند. متأسفانه امروز شاهد ركود معماری اسلامی هستیم و مساجدی ساخته می شوند كه كمترین بهره را از معماری سنتی و اسلامی برده اند . از دیگر مسائلی كه در مساجد بسیار حائز اهمیت است بهداشت مساجد است كه نیازمند توجه جدی است .  بی تردید همه مردم دوست دارند برای نیایش، عبادت و دیگر امور معنوی و فرهنگی، پا به محیطی بگذارند كه در آن آرامش برقرار بوده و محیطی پاك، معطر و خوشبو باشد. مساجد در طول تاریخ اسلام كاركردهای متنوع و متعددی داشته اند كه مسائل فرهنگی، هنری، دینی، تبلیغی و حتی سیاسی را شامل می شده اما متأسفانه امروزه به دلیل ضعفهایی كه ایجاد شده، این پایگاههای معنوی و انسان ساز نمی‌توانند آنگونه كه شایسته و بایسته است فعال باشند.

بررسی واژه مسجد در قرآن

واژه‎ی مسجد، جمعاً 28 بار در قرآن كریم ذكر شده كه در 22 مورد به صورت مفرد1و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است. 2در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احكام مسجد و مسجد الحرام و احكام خاص آن، مسجد الاقصی و مسجد اصحاب كهف، اشاراتی شده است.  البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن درباره‎ی مسجد و اهمیت آن آمده است كه هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفته‎ی تمامی مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذكر كرد. از آنجا كه در این كتاب بر آن نیستیم تا به تفسیر و تبیین تمامی این آیات بپردازیم، تنها به ذكر آیاتی كه بیانگر ابعاد گوناگون مسجد در جامعه اسلامی است، بسنده می‌كنیم.

نخستین خانه‎ی توحید

 (إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمين‏) :  «همانا نخستین خانه ای كه برای عمومی مردم قرار داده شد، همان است كه در مكه قرار دارد، و مایه‎ی بركت و هدایت جهانیان است».  «به خاطر بیاورید هنگامی كه ما خانه‎ی كعبه را مركز امن و امان برای مردم قرار دادیم، و (فرمان دادیم كه)از مقام ابراهیم، محلی برای نماز خود انتخاب كنید و ما به ابراهیم و اسماعیل ـ علیهما السلام ـ امر كردیم كه خانه‎ی مرا برای طواف كنندگان و مجاوران و سجده كنندگان پاك و پاكیزه كنید»  

همان گونه كه از این دو آیه‎ی شریفه بر می‌آید، خانه‎ی كعبه در مكه نخستین خانه‎ی توحید و یكتا پرستی و اولین جایگاه و مركزی است كه برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است. در اینكه آیا این خانه از زمان حضرت آدم ـ علیه السلام ـ بر پا شده یا حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ آن را بنیان كرده، میان مفسران اختلاف است.  بعضی بر آنند كه بنیانگذار این خانه از ابتدا، حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ بوده و در زمان آدم ـ علیه السلام ـ این خانه اصلاً وجود نداشته است.  برخی دیگر بر این عقیده‌اند كه خانه‎ی كعبه نخست به دست آدم ـ علیه السلام ـ ساخته شد و بر اثر مرور زمان از بین رفت، لكن حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ آن را تجدید بنا كرد  . با شواهدی كه از آیات مختلف قرآن و روایات در این زمینه موجود است، نظریه‎ی دوّم تأیید می‌شود.  در قرآن به نقل از ابراهیم ـ علیه السلام ـ آمده است: (رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي‏ بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّم. . .).2

«پروردگارا بعضی از فرزندانم را در سرزمین خشك و سوزانی، در كنار خانه‎ی محترمت سكنی دادم».  از این آیه‎ی شریفه چنین بر می‌آید كه اثری از خانه كعبه در هنگام ورود ابراهیم ـ علیه السلام ـ با فرزندش اسماعیل ـ علیه السلام ـ و همسرش هاجر، در سرزمین مكه وجود داشته است.  همچنین در آیه‎ی دیگری آمده است: (وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعيل‏)3 «و هنگامی كه ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه را بر افراشتند». باید توجه داشت تعبیر بالا بردن قواعد (پایه ها) در این آیه، اشارتی است به اینكه شالوده‎ی خانه‎ی كعبه، پیش از ابراهیم ـ علیه السلام ـ وجود داشته و ابراهیم و فرزندش، آن پایه‌ها را بالا برده اند.  امام علی ـ علیه السلام ـ در این مورد می‌فرمایند:

«أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِينَ مِنْ لَدُنِ آدَمَ إِلَى الْآخِرِينَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَار. . .  ُ فَجَعَلَهَا بَيْتَهُ الْحَرَام‏ ... ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ وَ وُلْدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَه‏». 4«آیا نمی‌بینید كه خداوند سبحان، مردم جهان را از زمان آدم ـ علیه السلام ـ تا امروز به وسیله‎ی قطعات سنگی. . .  امتحان كرده و این سنگ‌ها روی هم چیده را خانه‎ی محترم خود قرار داده است; سپس، به آدم و فرزندانش فرمان داد كه به گرد آن طواف كنند». 

بنابراین، خانه‎ی كعبه را نخست حضرت آدم ـ علیه السلام ـ بنا نهاد و سپس بر اثر مرور زمان فرو ریخت و بعد به دست ابراهیم ـ علیه السلام ـ تجدید بنا شد.  در هر صورت نكته‎ی مهمی كه از این دو آیه‎ی مورد بحث، به خوبی بر می‌آید و آیات دیگر و روایات نیز آن را تأیید می‌كند، این است كه مسجد نخستین مركز و پایگاهی است كه به منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و پیش از آن، عبادتگاه دیگری كه كانون عبادت و نیایش موحدان و خدا پرستان باشد، وجود نداشته است، از ابوذر روایت شده است كه از رسول اكرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم راجع به نخستین مسجدی كه در زمین بنیاد شده، سؤال كرد.  حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: مسجد الحرام و پس از آن مسجد الاقصی بنا نهاد شده است». 5از امیر المؤمنان علی ـ علیه السلام ـ روایتی نقل شده است كه مردی از آن حضرت پرسید: «آیا خانه‎ی كعبه، اول خانه ای است كه در زمین ساخته شده است؟».  امام ـ علیه السلام ـ فرمود: «خیر، پیش از آن هم خانه‌هایی بود، لكن خانه‎ی كعبه نخستین خانه‎ی مباركی است كه برای پرستش و عبادت مردمان درست بنا شده است». 1 پرستش هدف مسجد (وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً ). 2 «مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید».  در این آیه شریفه، مراد از دعا، عبادت و پرستش است، زیرا در جای دیگر دعا به معنای عبادت آمده است: (وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي‏ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ ). 3 «پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا دعایتان را مستجاب نكنم، كسانی كه از عبادت من سر كشی كنند بزودی با كمال خواری داخل جهنّم خواهند شد».  در اینكه منظور از كلمه‎ی مساجد در این آیه چیست، میان مفسران اختلاف است، برخی بر آنند كه منظور از مساجد تمام مكان‌هایی است كه در آنجا برای خدا سجده می‌شود و از مصادیق آن، «مسجد الحرام» و سایر مساجد است. 4

برخی مساجد را اعضای هفتگانه‎ی سجده دانسته‌اند. این گروه در تأیید ادعای خود، روایتی از امام محمد تقی ـ علیه السلام ـ نقل می‌كنند كه مراد از مسجد، عضوهای هفتگانه بدن آدمی است كه در هنگام سجده باید روی زمین قرار گیرد. 5 «مبیدی» نیز گفته است: «مراد از مساجد، مكان‌هایی است كه برای نماز و ذكر خدا بنا شده است و از «قتاده» در تفسیر این آیه روایت كرده است كه: یهودیان و مسیحیان هنگامی كه وارد معابد خود می‌شدند، به خداوند شرك می ورزیدند. از این رو خداوند به مؤمنان فرمود: «هنگامی كه وارد مساجد می‌شوید خدا را با خلوص نیت بخوانید». 6از مجموع آرای مفسران در این زمینه چنین استفاده می‌شود كه مراد از مساجد، همان مكان‌هایی است كه برای عبادت خداوند بنا شده است و از مصادیق آن، «مسجد الحرام» و دیگر مساجد است.  تفسیری كه مساجد را عضوهای هفتگانه‎ی سجده دانسته، ممكن است از قبیل توسعه در مفهوم آیه باشد كه این معنا نیز در این آیه منظوره شده است.  نكته‎ی جالب توجه اینكه، خداوند به جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مكان ها، مسجد را به خود منسوب كرده و متعلق به خود دانسته است تا مزیت آن بر دیگر مكان‌ها روشن شود.  اختصاص مساجد به خداوند كه منزه از صفات حسّی است، جنبه‎ی سمبلیك دارد و اشارتی است بر اینكه مساجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست، بنابراین، در مساجد جز كار خدایی نباید كار دیگری صورت پذیرد و جز مصالح مسلمانان، امر دیگری نباید مطرح شود; با این توضیح در تأسیس مساجد هم  نمی‌توان نیتی به جز خدا، و هدفی غیر از اعتلای كلمه‎ی توحید داشت.

تقوا، اساس مسجد

«(منافقان) كسانی (هستند) كه مسجدی ساختند به قصد زیان رساندن بر پیامبر و مؤمنان و تقویت كفر و ایجاد جدایی میان مؤمنان و كمین گاه برای كسانی كه با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه كرده بودند.  آنان سوگند یاد می‌كنند كه نظری جز نیكی نداشته ایم، اما خداوند گواهی می‌دهد كه آنان دروغ می‌گویند، هرگز در آن به نماز نایست، آن مسجدی كه از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شایسته تر است كه در آن به نماز قیام كنی; چه، در این مسجد، مردانی هستند كه دوست دارند پاك و منزه باشند و خداوند پاكیزگان را دوست دارد». 1

این آیات در شأن گروهی از منافقان است كه با توطئه‌های «ابو عامر» مسیحی و برای تحقق بخشیدن به اهداف شوم و نقشه‌های شیطانی خود، به ساختن مسجدی در مدینه اقدام كردند كه بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد; ماجرا از این قرار است كه به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدینه، «ابو عامر» به شدت ناراحت شد، وی برای مبارزه با اسلام با منافقان «اوس» و «خزرج» همكاری صمیمانه ای آغاز كرد.  پیامبر اكرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم هنگامی كه از نقشه‌ها و اهداف وی آگاه شد، در صدد تعقیب وی بر آمد، «ابو عامر» از مدینه گریخت و به مكه آمد و از آنجا به طائف و سر انجام به شام رفت و در آنجا رهبری منافقان مدینه را بر عهده گرفت او در نامه ای به منافقان مدینه نوشت كه لشكری از سپاهیان روم به كمكشان خواهد آمد تا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم و یارانش را از مدینه خارج سازند.  همچنین از آنان خواست برای خود مسجدی نزدیك مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، آنجا گرد آیند و زیر نقاب مسجد، برنامه‌های خود را عملی كنند.  هنگامی كه پیامبر اكرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم عازم غزوه‎ی «تبوك» بود، گروهی از این منافقان به نزد آن حضرت آمدند و به بهانه‎ی این كه افراد ناتوان و بیمار و پیر مردان از كار افتاده نمی‌توانند در شب‌های بارانی و سرد زمستانی به مسجد قبا بیایند، از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواستند تا اجازه دهد كه مسجدی در میان قبیله‎ی خود (بنی سالم) بسازند; پیامبرـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «اكنون آماده نبردم و اگر به خواست خداوند متعال باز گشتم، پیش شما خواهم آمد و با شما در آن نماز خواهم گذارد».

نمازگزاران پشت درهاي بسته

سال‌ها قبل مساجد، اماكن مقدسي بودند كه نمازگزاران مي‌توانستند تا پاسي از شب در آن به عبادت بپردازند، امروز هرچند تلاش شده تا از بار قداست اين اماكن كم نشود؛ اما شرايط اجتماعي بر عملكرد و مديريت اين اماكن تاثير گذاشته است. مساجد اين روزها تنها در ساعات اذان ظهر و مغرب و البته برخي هم هنگام اذان صبح آماده پذيرايي از نمازگزارانند.  اگر 2 ساعت ديرتر براي نماز برسيد، حتما درها را بسته و چراغ‌ها را خاموش مي‌بينيد.  خادم يكي از مساجد شرق تهران در برابر اين پرسش كه چرا درهاي مسجد را با گذشت 2 ساعت از اذان مي‌بنديد،اخم مي‌كند و مي‌گويد: «هرچيزي قانوني داره، خونه خدا قانون نداشته باشد؟»! همكار او ملايم‌تر مي‌گويد: «حفظ امنيت مساجد اقتضا مي‌كند كه ساعات خاصي را به مردم اختصاص بدهيم.  به هر حال اين قانون از طرف مسوولان اعلام شده و ما فقط اجرا مي‌كنيم. طي سال‌هاي اخير نهادهاي مسوول و رسيدگي‌كننده به مساجد و ائمه جماعات تلاش كرده‌اند تا با تعريف كانون‌ها و فعاليت‌هاي فرهنگي بر نقش اجتماعي مساجد اضافه كنند و به جذب جوان‌ترها بپردازند، عيسي جهانگير، مدير گروه مطالعات انگليسي جامعه‌ المصطفي العالميه با اشاره به اين‌كه آميختگي زندگي روحانيون و جوانان در عرصه‌هاي مختلف زمينه تبليغ غيرمستقيم ديني را فراهم مي‌كند، مي‌گويد: احترام به دغدغه‌ها و دلمشغولي‌هاي نسل جوان از ملزومات ارتقاي تعامل بين روحانيت و اين نسل است. اما به گفته حجت‌الاسلام سيدحسين بهشتي، رئيس سازمان تبليغات اسلامي اصفهان مسجد بايد براي جذب و جلب عمومي شرايط ويژه‌اي داشته باشد.  نظافت، اذان با صداي خوش، جاذبه بنا، امام جماعت با ويژگي كامل، خادماني كه شرايط لازم را داشته باشند، كتابخانه فعال و امكانات رايانه‌اي كه مطلوب جوانان امروز است، از جمله عواملي است كه در نظر گرفتن آنها در جلب و جذب همه بخصوص جوانان به مساجد موثر است. علاوه بر ايجاد ارتباط عاطفي ميان خانواده و مسجد، ايجاد ارتباط بين مدرسه و مسجد هم از اهميت بالايي برخوردار است. در كنار اين عوامل برخي كارشناسان داشتن انعطاف و اجازه طرح انديشه‌هاي جديد را لازمه جذب جوانان مي‌دانند، به همين دليل همين كارشناسان از هيات امناي مساجد خواسته‌اند ضمن كنار گذاشتن بدعت‌ها و البته سختگيري‌هاي مذهبي، زمينه ورود جوانان را به مساجد فراهم كنند، اما چقدر در اين راه موفق بوده‌اند؟

راه‌هاي جذب جوانان به مساجد

وقتي نوجوان بوديم، بزرگترها به ما اجازه نمي‌دادند در صف‌هاي اول و دوم نماز جماعت مسجد بايستيم.  من بارها به خاطر اين كه دوست داشتم صف اول پشت امام‌جماعت بايستم، مورد سرزنش قرار گرفتم، ولي حالا زمونه عوض شده. . . اين حرف خيلي از افرادي است كه اين روزها دهه پنجم يا ششم عمرشان را سپري مي‌كنند.  اما صفوف مساجد در اين سالها به حضور جوانان و نوجوانان آن هم در رديف نخست افتخار مي‌كند.  مساجد مي‌كوشند با اهميت دادن به جوانگرايي، بيشتر از گذشته به جذب اين قشر بپردازند و از دافعه‌هاي دوران گذشته به نفع جوانان بكاهند.  با وجود چنين بينشي هنوز تا به كارگيري سياست و برنامه‌هاي منسجمي براي جلب جوانان به مساجد راه درازي در پيش است. علاوه بر ايجاد ارتباط عاطفي ميان خانواده و مسجد، ايجاد ارتباط بين مدرسه و مسجد هم از اهميت بالايي برخوردار است.  مربي امور تربيتي و مشاور يك دبيرستان دخترانه معتقد است شروع علاقه يك جوان به اقامه نماز جماعت در مسجد از مدرسه شروع مي‌شود.  اگر مدير،معاون يا مربي امور تربيتي طوري رفتار كنند كه دانش‌آموزان به زور در مدرسه نماز بخوانند يا برپايي مراسم مذهبي اعم از جشن و سوگواري، تصنعي و اجباري باشد، در سنين جواني و پس از مدرسه، اين دانش‌آموزان رغبتي به حضور در مسجد ندارند.  در حالي كه رويكرد اقناعي و اختياري و البته برنامه‌‌هاي جذاب در مدرسه بخصوص در مراسم مذهبي مي‌تواند نگاه آنان را در آينده نسبت به مسجد و حسينيه و . . .  تغيير دهد.

عملكرد چند بعدي مساجد

به هر حال مساجد اين روزها مي‌كوشند تا با توجه به تغيير شرايط اجتماعي و حتي اقتصادي، كاركردهاي جديدتري در جامعه داشته باشند، هما‌ن‌طور كه در صدر اسلام نيز مساجد بيش از آن كه تنها به عنوان مكان عبادت مطرح باشد، مركز و كانوني براي تصميم‌گيري‌هاي مهم سياسي اجتماعي بود.  سازماندهي نيروهاي نظامي، سياستگذاري‌هاي كلان حكومتي و مشورت با مردم همه در مسجد صورت مي‌گرفت.  امروزه نيز مساجد اين الگو را مدنظر قرار داده و با كمك هيات امنا يا ائمه جماعت اين كاركردها را در شكل جديدتري احيا كنند.

همراه با برنامه سازان

توصیه های كلیدی

1- نقش كلیدی مسجد:مسجد در فرهنگ دینی اهمیت زیادی دارد، از این رو تبلیغ مسجد آثار و پی آمدهای فراوان دیگر را در بر دارد. برنامه سازان در برنامه‌های خود به مسجد اهمیت دهند و با طرحهای جالب خود مردم را به مسجد فرا خوانند.

2- افزایش سطح آگاهی عمومی:اعمال و رفتار فرد، تابع نظام شناختی است.  گاهی به دلیل كم كاری اشخاص و یا مراجع دینی، آگاهی عمومی جامعه درباره مفاهیم و آموزشهای دینی در سطح پایین قرار می گیرد.  بنابراین افزایش آگاهی عمومی درباره آموزشهای دینی، تلاش در راه هموار سازی برای گسترش ارزشهای دینی در جامعه مؤثر است.

3- توجه به آثار سوء تبلیغات:امروز جهان غرب با شیوه های گوناگون، تهاجمی ناجوانمردانه را به فرهنگ و هویت ایران آغاز كرده است.  القای ناكارآمدی دین و بالندگی فرهنگ غرب و تناسب آن با نیازهای جامعه، مهمترین محورهای این تبلیغات است.  مثل، عكسهای مبتذل، سی دی غیر مجاز و . . . .  .  در این میان مسجد به عنوان سنگری برای مبارزه با دشمن به شمار می رود كه به شدت مورد تهاجم استعمارگران نیز قرار دارد.

4- توجه به الگوی روان شناختی و جامعه شناختی در فیلم سازی :برای تقویت فرهنگ مسجد در میان افكار عمومی، شخصیتهای فیلم باید از یك الگوی روان شناختنی و جامعه شناسی پیروی كند تا دید منفی علیه مسجد و اهل مسجد ایجاد نشود؛ زیرا بازتاب آن بی تفاوتی عمومی نسبت به مسجد خواهد بود.  فیلم سازان می توانند الگوهای مطلوبی از مسجد و اهل مسجد ارائه دهند:

1- مسجد را با شغلهای مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط كنند.  2- افراد مسجد از میان افراد با تحصیلات بالا انتخاب شوند تا معلوم شود كه علم و دین با هم تضاد ندارد. 3- اهل مسجد از افرادی با سلامت روانی مناسب باشند.  4- فیلم، به گونه‌ای باشد كه مخاطبان را فقط در موقع گرفتاری به مسجد هدایت نكند. 5- مسجدها را منظم و مرتب نشان دهند.

بررسی نقاط قوت برنامه‌ها

1- پخش اذان:رسانه ها، برنامه های ویژه ای را برای زمان نماز در نظر گرفته و با پخش اذان، نقش مسجد را تداعی كنند به همراه پخش اذان، تصاویر وضو و نماز در مسجد نشان داده شود و پس از اذان، تصاویری از برپایی نماز در مسجد نشان داده شود.

2- فیلم سازی:رسانه ها می توانند سریالهایی بسازند كه رخدادهای گوناگون در مسجد و اهل مسجد را نشان دهد.  لازم نیست همه وقایع مربوط به مسجد باشد، نشان دادن زندگی اهل مسجد با رویكرد خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، دینی، هدف اصلی سریال باشد.  در این سریال ایجاد فرهنگ مسجد، اوصاف مسجد نمونه و الگو، راه حل مشكلات مسجد و حضور بهینه مردم در مسجد نیز بیان می شود.

3- مسجد شناسی:از جمله برنامه هایی كه می تواند سبب رونق مساجد شود، شناساندن مساجد است.  هر شهری دارای مسجدهایی است كه پیشینه متفاوت و برنامه های گوناگونی دارند.  اطلاع رسانی از ویژگیهای برنامه های فرهنگی و جنبی مساجد، امری پسندیده و نیكوست.

شیوه‌ها و عوامل جذب جوانان به مساجد

برای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شركت در سایر برنامه‌های فرهنگی مساجد شیوه‌ها و عواملی وجود دارد كه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

الف) امام جماعت:امام جماعت در هر مسجد عاملی مهم در پیشرفت و ترقی مسجد به شمار می‌رود و چنانچه دارای شرایط لازم باشد، تأثیری بسزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت؛ این صفات از این قرار است:

1ـ ثابت بودن :شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و غیره از جمله اموری است كه در عملكرد وی نقشی مهم دارد؛ خصوصیات و اوضاع خاص هر محل و اهالی آن باعث می‌شود كه وی تصمیم مقتضی اتخاذ كند و در راه اجرای آن گام بردارد كه ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسأله را عملی می‌سازد

2ـ توانایی علمی: از عواملی كه می‌تواند در جذابیت امام جماعت مؤثر باشد، توانایی و اندوخته‌های علمی اوست، چرا كه ممكن است سؤالی از طرف جوانان در حیطه‌ی تخصصی او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمینه‌های مختلف از جمله جامعه شناسی، و روان‌شناسی جوانان و غیره، پاسخ دهد.  طبیعتاً قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان می‌شود و آنان نیز همواره سعی می‌كنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمینان خاطر و طیب نفس با وی معاشر باشند و از كمالات و معلومات او بهره‌مند شوند. 

3ـ نظم:امام جماعت ضرورت دارد كه در كلیه‌ی كار‌های مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات كند، به موقع به مسجد بیاید، نماز را اقامه كند و اوقات سخنرانی و ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بیان كند و از ذكر مطالب اضافی و اطاله‌ی كلام خودداری ورزد. 

4ـ‌ بیان ساده و شیوا :مطالبی كه امام جماعت بیان می‌كند،‌ باید حتی المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفظ كلمات و جملات عجیب و غریب و نا‌مأنوس بپرهیزد؛ ‌چرا كه عمده‌ی مخاطبان وی بی‌سواد، كم سواد‌ و ناآشنا به كلمات تخصصی هستند،‌در غیر این صورت با توجه به روحیه‌ی جوانان و كم ظرفیت بودن آنان، خستگی و كسالت بر آن‌ها عارض می‌شود. 

5ـ ‌ابتكار خلاقیت :بعضی از وعاظ هنگام سخنرانی آموخته‌های علمی خود را به همان‌گونه كه فرا گرفته‌اند،‌ بیان می‌كنند، در حالی كه می توانند با ذكر مثال‌ها و حكایت‌های تاریخی، مطالب و كلمات قصار، شوخ طبعی و داستان‌های شیرین را با رعایت نكات روانشناسی جوانان به گونه‌ای زیبا و جذاب‌تر عرضه كنند. 

6ـ‌ دوستی با جوانان و نوجوانان :امام جماعت مسجد می‌تواند با كنار گذاشتن بعضی از محدودیت‌های كاذب یا غیر ضروری، بین خود و جوانان،‌ آن‌ها را به خود نزدیك كند؛ به قدر معقول با آنان صحبت كند،‌ احوال آن‌ها را در حالت عادی و غیر عادی جویا شود و حتی المقدور در همنشینی‌ها و مجالست‌ها همراه آنان باشد و از فرصت‌های مناسب به منظور بیان مقصود استفاده كند؛ در حالی كه بعضی از روحانیان با اتخاذ تدابیر نامناسب و حالت‌های عالمانه به خود گرفتن، سنگین و رنگین حركت كردن بی‌حد، هم كلام نشدن با دیگران ‌خصوصاً جوانان و . . . ، بین خود و جوانان فاصله می‌اندازند. 

7ـ‌ احترام و تواضع :همیشه با احترام به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعی ارادت قلبی دیگران را در حق خود جذب می‌كنیم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی،‌آن هم با جوانان كه دارای قلبی پاك و جویای صحبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت‌های چشمگیری به دست خواهد آمد؛ این روش از جمله طرق تبلیغ عملی است كه در تاریخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پیامبر گرانقدر اسلام نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته است.

8ـ‌ آراستگی ظاهری :روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونه‌ی خوبی‌ها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممكن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده كند؛‌مواظب نظافت دهان و دندان و احیاناً بوی بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله‌ی نظافت ظاهری را فراموش نكند. 

9ـ‌ توانایی جسمی :در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی‌ها لازم است مسائلی نظیر وقت دیگران و كهولت سن حاضران مراعات شود؛‌حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می‌شود و ممكن ا ست مأمومان خسته شوند. 

10ـ دارا بودن دانش لازم :اگر امام جماعت صرفاً به یك سری اطلاعات علمی دست یافته باشد،‌ انتقال آن به روش معمولی و بیان ساده‌ی آن مطالب ممكن نیست و با توفیق كمتری قرین است؛ لذا ضروری است از علوم دیگر نظیر روانشناسی جوانان و نوجوانان استفاده شود. 

11ـ ‌درك موقعیت سنی جوانان :موقعیت سنّی جوانان و نیاز‌ها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد؛ لازم نیست همیشه از آنان بخواهیم در كلیه‌ی مراسم ادعیه و زیارات شركت و گریه و زاری را پیشه كنند، زیرا جوانان و نوجوانان در كنار این مسائل معنوی نیاز به تفریحات سالم و ورزش و آموختن دانش روز دارند؛ تحرك و انرژی زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند. 

12ـ‌ تهیه‌ی امكانات مالی :امام جماعت می‌تواند با نظارت كامل و سر و سامان دادن به امور مالی مسجد و تخصیص بودجه‌های لازم در راه جذب جوانان، به این مهم دست یابد. 

ب) ‌مسجد :خود مسجد و ویژگی‌های آن نیز می‌تواند عامل جذابی به منظور گرایش جوانان و نوجوانان به مسجد باشد.  این ویژگی‌ها و خصوصیات عبارت‌اند از:

1ـ فضای مناسب و ظواهر خوب آن :مسئولان ذی ربط در عصر كنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخله كنند، انتخاب محل احداث نقشه‌ی مورد نظر، امكانات و فضای سبز آن و غیره باید حساب شده و از روی اصول باشد؛ احداث مسجد در كوچه و پس كوچه‌ها و با مساحت كم، بدون دیگر امكانات سوت و كور است و رغبتی در دل جوانان و نا‌آشنایان به مسجد ایجاد نخواهد كرد. 

2ـ‌ نظافت تمیزی و پاك بودن از جمله عواملی به شمار می‌رود كه باعث گرویدن جوانان به مسجد می‌شود، لذا مسئولان مسجد باید در خصوص غبار روبی، نظافت منظم روزانه یا هفتگی، شستن فرش‌ها و عطر افشانی اقدام كنند.  نظافت دستشویی‌ها، ‌ایجاد امكانات بهداشتی نظیر صابون، مایع ضد عفونی كننده، آب گرم در زمستان‌ها و شستشوی مرتب و منظم محیط دستشویی‌ها و به كار بردن خوشبو كننده‌های مناسب از ضروریات مساجد است. 

3ـ وسایل صوتی، گرما‌زا و سرما‌زا :كسانی كه گاهی به مناسبتی به مسجد راه می‌یابند چنانچه با مسائل ناخوشایندی از قبیل نامناسب بودن صدای بلند‌گوها و سرد یا گرم بودن بیش از حد مسجد روبرو شوند، تنفر در قلب آنان پدید می‌آید و سابقه‌ی ذهنی منفی در اذهان ایشان باقی می‌گذارد، همچنین تنظیم نور كافی در خود مسجد از اهم مسائل است. 

4ـ‌ تصمیم‌گیری متمركز :مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط می‌‌توانند به منظور تنظیم برنامه‌ها و امور مساجد و جلوگیری از پراكندگی و تعدد تصمیم‌گیری‌ها، با انتخاب شماری از افراد جوان و متعهد و حتی المقدور متخصص، همچنین ریش سفیدان با نظارت امام جماعت در قالب هیئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ریزی منسجم اداره كنند. 

5ـ ایجاد امكانات فرهنگی ورزشی:مسئولان و گردانندگان مساجد می‌‌توانند با تهیه و تخصیص امكانات فرهنگی از قبیل: كتابخانه،‌سالن مطالعه، تشكیل گروه‌های تواشیح، سرود، همخوانی قرآن و تشكیل جلسات آموزش قرآن در دوره‌های گوناگون،‌كلاس‌های تقویتی رایگان و كلاس‌های آموزشی دیگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند؛ در كنار این مسائل تهیه‌ی امكانات ورزشی مرتبط با مسجد تا جایی كه حرمت آن به طور كامل محفوظ بماند نیز می‌تواند در شمار عوامل جذب ‌كننده محسوب شود. 

6ـ استفاده از افراد خوش صدا:بسیاری از اوقات می‌بینیم در مساجد از قاریان قرآن و مؤذن‌های مسن و افراد بد صدا استفاده می‌شود كه انسان به هنگام شنیدن صدای آنان ناگزیر باید گوش خود را بگیرد.  طبیعی است كه این موضوع باعث دفع جوانان از مساجد می‌شود. 

ج) ‌هیئت امنای مسجد: پیشبرد امور مسجد و آبادانی آن، ‌هم به لحاظ معنوی و هم به لحاظ مادی، اشتراك مساعی و همت والای اعضای هیئت امنا را می‌طلبد، آنان می توانند با همفكری و همدلی، از عهده‌ی این وظیفه‌ی شرعی و داوطلبانه به خوبی بر‌آیند و ذخیره‌ای برای آخرت خود بردارند؛ خصوصیات ضروری كه می‌باید این افراد داشته باشند، به قرار زیر است:

1ـ همكاری جدی اعضای هیئت امنای مسجد می‌باید در ادای وظایف خود جدیت داشته باشند و مصمم حركت كنند، در غیر این صورت اختلال در امور مسجد پیش می‌آید.

2ـ ‌تقسیم كار به نظر می‌رسدكه امور مسجد می‌باید به تناسب سن، تخصص، علاقه و دیگر عوامل شخصی اعضای آن هیئت، تقسیم شود تا فشار كار بر دوش فرد یا افراد معینی نباشد؛ ‌از طرف دیگر این اعضا می‌توانند از افراد غیر عضو كه علاقه به كار دارند كمك بجویند تا در تسریع كار مؤثر باشند، مراعات مجموعه‌ی امور یاد شده باعث بروز حركتی منسجم در امور مساجد می‌شود كه برای افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذیر خواهد بود. 

3ـ‌ علاقه به كار افرادی كه در قالب عضو این هیئت به كار مشغول می‌شوند باید در برابر مسئولیت پذیرفته شده علاقه داشته باشند و از نیّت غیر تقرب الی الله پرهیز كنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فعالیت كنند

4ـ تأمین بودجه پیشرفت و بهبود كیفیت فعالیت‌های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل مالی دارد؛‌اعضای گرداننده‌ی مساجد باید در این خصوص فكر اساسی كنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگیرند و به تناسب آن بودجه‌ی لازم را جذب كنند و از طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب و برق و گاز اكتفا نكنند و هزینه‌ی جذب جوانان را نیز به صورت مسأله‌ای مهم محسوب دارند و در ردیف هزینه‌های خود بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اكتفا نكنند،‌بلكه با كمك گرفتن از افراد متمكن و خیّر، جمع آوری منظم ماهیانه‌ی وجوهات نقدی از منازل و عرضه‌ی قبض، در نظر گرفتن منابع در‌آمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن آن،‌ مشاركت‌های اقتصادی و غیره، مشكلات مالی مسجد را رفع كنند. 

5ـ توجیه جوانان و نوجوانان بیان حرمت و احترام مسجد می‌تواند جنبه‌ی معنوی آن را تقویت كند و این ذهنیت را كه صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو كند، این جلسات به صورت رسمی و غیر رسمی و همچنین به شكل فردی یا جمعی می‌‌تواند در موقع مناسبی انجام شود. 

6ـ اهتمام به مسئله‌ی جوانان و نوجوانان توجه كردن به جوانان و سرمایه گذاری برای آن‌‌ها نیز از امور مهمی است كه سرپرستان و گردانندگان مسجد باید به آن عنایت داشته باشند.  گرداندن مسجد و اداره‌ی‌ امور آن نباید به شكل سنتی باشد، یعنی به شكلی كه گاهی اوقات مشاهده می‌شود اكثر كودكان و نوجوانان را به دلیل شلوغ كردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می‌كنند،‌یا نسبت به آنان بد رفتاری می‌شود، باید توجه داشته باشیم كه این نوع برخورد با آن‌ها سابقه‌ی بدی در اذهانشان باقی می‌گذارد. 

7ـ‌ استفاده از تخصص‌های گوناگون رای رفع مشكلات روزمره‌ی مساجد و تقلیل هزینه‌‌های آن می‌توان از افرادی كه در شغل‌های گوناگون مهارت دارند، استفاده كرد و در مواقع لزوم از آن‌ها كمك گرفت.  به كار گیری این تخصص‌ها هم در زمینه‌ی امور فنی و حرفه‌ای و اقتصادی و هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود.  البته در این جا منظور این نیست كه همه‌ی این كارها رایگان انجام گیرد، بلكه هدف این است كه در حد توان در كم كردن مخارج مسجد تلاش شود. 

د) سایر عوامل در این زمینه می‌توان به عوامل دیگری اشاره كرد كه انتخاب عنوان و دسته ‌بندی آن‌ها چندان ضروری به نظر نمی‌رسد، این موارد را می‌توان به شكل زیر بیان كرد:

1ـ ترجمه و توضیح دعا‌ها و اذكار بسیار اتفاق می افتد كه جوانان و نوجوانانی كه تجربه‌ی لازم ندارند، از عظمت و فلسفه‌ی قرائت ادعیه و زیارات می‌پرسند، سؤالات این است كه چرا یك سری عبارات را به زبان عربی می‌خوانیم، در حالی كه نمی‌دانیم كه مخاطب ما كیست، یا اگر اجمالاً می‌دانیم مخاطبمان خداوند است، نمی‌دانیم كه به او چه می‌گوییم، ‌یا چه چیزی از او درخواست می‌كنیم، لذا برای رفع این شبهه و ابهام حتی المقدور به همراه دعاها، ترجمه‌ی آن‌ها را نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی بیان كنیم، تا ارتباط بین خواننده‌ی دعا و مخاطب او،‌ یعنی خداوند را محكم‌تر كنیم. 

2ـ‌ آشنا كردن جوانان به فلسفه‌ی اعمال عبادی آنچه باعث شده است كه خداوند تبارك و تعالی از زبان پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ برگزاری نماز‌ها را به جماعت توصیه می‌فرماید، بسیار والاست، ‌چرا كه جماعت یكی از مظاهر عظمت مسلمین و اتحاد و یگانگی آن‌هاست، اما این فلسفه‌ی جماعت‌ها عمدتاً در میان مردم غریب و نا‌آشناست، چه بسا آشنایی جوانان با این مفاهیم عظیم و درك فیض معنوی آن علاقه‌مندی مضاعف در آن‌ها ایجاد كند. 

3ـ اخلاق و رفتار نمازگزاران متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه‌ای است كه آن‌ها را از هر چه مسجد و مسجدی است، ‌متنفر می‌سازد، چرا كه طریقه‌ی برخورد با آن‌ها را نمی‌دانند و همیشه با خشونت و عصبانیت قصد تنظیم برنامه‌ی مساجد و برقراری انضباط را دارند، در حالی كه مطمئناً شیوه‌های دیگری از قبیل مسئولیت دادن و ایجاد شخصیت، بزرگ منشی و مراعات شخصیت آنان، می‌تواند در جذب ایشان به مساجد بسیار مؤثر باشد. 

4ـ جذب از طریق دوستان بسیاری از نمازگزاران كه در سنین جوانی و نوجوانی قرار دارند می‌توانند مبلّغ عملی مسجد و نماز جماعت باشند و با بیان لذایذ معنوی، همسالان خود را به این امر ترغیب و تشویق كنند، چرا كه جوانان در موقع ورود به مسجد اعمال خویش را ارزیابی می‌كنند و با دیدن همتایان خود در مسجد در تصمیم خود مصمم‌تر می‌شوند. 

5ـ انعكاس فعالیت‌ها فعالیت‌های مسجد باید در بین مردم منعكس شود تا از آن مطلع شوند، این اطلاع و آگاهی از فعالیت‌های گوناگون باعث تشویق و دلگرمی مردم می‌شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می‌سازد. 

6ـ رفع مشكلات اگر مردم به ویژه جوانان و نوجوانان بدانند كه بعضی از مشكلاتشان در مسجد رفع می‌شود، طبیعتاً به مسجد روی می‌آورند، ‌مثلاً اگر كلاس‌های رفع اشكال و تدریس خصوصی به شكل آسان در مسجد تشكیل شود با توجه به وضع مالی بعضی از افراد به شكل مثبتی جلوه می‌كند. 

7ـ خادم مسئله‌ی خادم از جمله مشكلات عمده‌ی‌ مساجد است، همانطور كه می‌دانیم اكثر خدّام مساجد از افراد كهنسال و باز نشسته هستند، ‌لذا این گونه اشخاص روحیه‌ی برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا كه خستگی روحی و پیری در اعصاب و روان انسان تأثیر می‌گذارد، شایستگی لازم را برای اداره‌ی مساجد ندارند و باعث گریز جوانان و نوجوانان از مسجد می‌شوند؛ پس باید خادمان مسجد از افراد جوان‌تر باشند تا اشكالات یاد شده پیش نیاید.  لازمه‌ی جذب این افراد نیز تأمین مسائل اقتصادی و امنیتی آن‌ها است، چرا كه آنان باید زندگی معمولی خود را بگذارنند و در برخورد با افراد نامنظم و بی‌‌تربیت و گاهی هم زورگو تأمین جانی و مالی داشته باشند و با خیال آسوده به ادای وظایف خود بپردازند

نتیجه‌گیری

    ارزیابی عملكردهای دستگاه های مسئول مربوط با مساجد جهت جذب جوانان به مسجد و نماز جماعت   جزء برنامه های   مهم و ضروری ارگانهای  اجرایی می باشد .  با توجه به این مهم در این پژوهش به  بررسی كامل  نقش  مساجد در پیشرفت  مساله مهم ارزیابی عملكرد پرداخته  شده است.  همچنین به بررسی چگونگی  تاثیر گذاری بر جوانان از طریق برنامه های مساجد،جذب آنان با توجه به استعدادها و علایق  برای موفقیت و استقبال بیشتر راهكارهایی بیان شد ه است .  همچنین  راهكارهایی در این زمینه نیز مطرح شد كه امیدوارم توانسته باشم گامی موثر در این راه بردارم.

منابع

1- رازی، ابوالفتوح: تفسیر، لقیم و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات علمی، تهران 1325، ج 1، ص 311.

2- نهج البلاغه: خطبه قاصعه، ص 293.

3- طبرسی، الفضل، مجمع‌البیان فی‌تفسیر القرآن، انتشارات اسلامیه تهران، 1390هـ .  ق، ص 204.

4- طباطبائی، سید محمد حسین: المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، نشر فرهنگی رجاء، تهران ج 3، ص 582.

5- مبیدی، رشید الّدین، كشف الاسرار و عدّه الابرار، به انضمام علی اصغر حكمت، تهران، 1339، ج 1، ص 256.

6- علي رضايي ـ جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 231

این مطلب را به اشتراک بگذارید :