■ آثار اداری نماز
اهداف مقاله:
آشنایی با برخی آثار اقامه نماز در محیط اداری.
مقدمه
بر اساس شواهد و دلایل دینی اگر نماز آن‌گونه که باید، اقامه شود آثار و برکات فراوانی به همراه دارد. آثاری که هم زندگی فردی و هم جهان سازمانی افراد را تحت پوشش قرار می‌دهد. همان‌طور که می‌دانیم زندگی فردی و زندگی سازمانی کارمندان و مدیران پیوند وثیق و ناگسستنی دارد. در فصل‌های قبل آثار نماز در حیطه زندگی فردی و حالات نفسانی انسان بررسی شده است. اینک آثار نماز در حیطه زندگی سازمانی و اداری مورد بحث قرار می‌گیرد. این نکته حائز اهمیت است که توجه به ساحت‌های معنوی و نفسانی و فردی تسهیل‌کننده و زمینه‌ساز بروز و ظهور آثار سازمانی است. به تعبیر دیگر، آثار سازمانی وقتی فرصت بروز می‌یابد که در آثار نفسانی و معنوی نماز تحقق یافته باشد. در این بخش آثار سازمانی نماز به صورت مختصر یادآوری می‌گردد.
1. نماز و تکريم و ارباب رجوع
برخورد نيکو نه تنها در سلامت روان کارمندان بلکه در ميزان موفقيت سازمان‌ها نيز نقش دارد. بنا بر تعبير قرآن برخورد درست با ديگران سبب جلب رضايت مراجعين و بيشتر شدن طرفداران مي‌گردد.[1] يعني، تکريم ارباب رجوع رضايت مشتري را به دنبال مي‌آورد. امام علي7در منشوري که به يکي از مديران ارشدش يعني مالک اشتر مي‌فرستد نکاتی را يادآوري مي‌کند که رعایت آنها براي کارگزاران و کارکنان سازمان‌ها بسیار اهمیت دارد. برخی از آن نکات عبارتند از: "تقوای الهي داشته" و "در چارچوب دستورهای شرع گام بردارند" و از "تضييع حقوق ديگران چشم بپوشند". "برخورد متکبرانه"، "تهديد کردن"، "ترساندن"، "سخت‌گيري"، "رنجاندن"، "خرده‌گيري"، و "سلب حق اختيار" از اربابان رجوع به هيچ‌وجه شايسته نيست. [2]در قرآن کريم، برخورد نيکو با مردم و نماز قرين هم ذکرشده است: "قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقيمُوا الصَّلاة"[3] و اين مي‌تواند به اين معنا باشدکه آن‌دو مقوم و مکمل يکديگراند. نماز فروتني مي‌آورد،[4] ملکه رعايت کردن حقوق ديگران در فرد تقويت مي‌کند.[5] با نماز تقوا در وجود انسان شکوفا مي‌شود و قلب نرم مي‌گردد و روحيه پرخاشگري در انسان از بين رفته و در پرتو آن رفتار انسان اصلاح مي‌شود.[6]
2. نماز و وجدان کاري
وجدان کاري به روحيه‌اي خود بازنگري افراد اشاره دارد و به اين معنا است که افراد رفتار خود را ارزيابي و بر خطاهاي خود را نظارت مي‌کند. وجدان کاري وضعيتي است که در آن افراد جامعه سعي مي‌کنند کارهايي را که به آنها محول شده است، به بهترين وجه و با رعايت اصول و بهينه سازي به انجام رسانند.[7] با وجود وجدان کاری شخص کميت، کيفيت، زمان و هزينه کار را مي‌داند و از کاري که با توجه به معيارها توانسته است به درستي انجام دهد، رضايت دارد.[8]راستگويي و امانت‌داري بازتاب وجدان سالم و انصاف بيدار افراد و مستقيما متاثر از نماز است امام صادق7 فرمود: "به طولاني بودن سجده‌ها و رکوع‌هاي افراد نبينيد، شايد از سر عادت چنين مي‌کنند و اگر چنين نکنند دچار ناراحتي شوند، به راستگويي و اداء امانت آنان بنگريد".[9] در سوره مبارکه معارج از اوصاف نمازگزاران اداي امانت، وفاي به عهد و اقامه شهادت ذکرشده است. در اين آيه آمده است نمازگزاران کساني هستند که به عهد خود وفا مي‌کنند و امانت را به صاحبان‌شان باز مي‌گردانند و هنگام لزوم براي احقاق حق شهادت مي‌دهند.[10]
3. نماز و رعايت حقوق ديگران
ادارات و سازمان‌ها، با حقوق مراجعين سروکار دارند. از همين حيث رعايت حقوق ديگران و احترام به حقوق آنها يک اصل اخلاقي و فرانهادي است. از آنجا که رعايت حقوق ديگران در پوشش، آب وضو، مکان نماز شرط صحت و تضييع حقوق ديگران در امور مذکور عامل بطلان نماز مي‌باشد.[11] نماز، از يک حيث به منزله تمرين مکرر حفظ حقوق ديگران است. خداوند همه روزه و دست کم هر روز پنج مرتبه انسان را به تمرين نمودن رعايت حقوق ديگران وامي‌دارد و از اين طريق جدي گرفتن حقوق ديگران و اهتمام به حق الناس را دروني مي‌سازد. بنابراين يکي از کارهاي که نماز مي‌تواند در عرصه فعاليت‌هاي سازماني ايفا کند، اين است که رعايت حقوق ديگران اصل رفتاري و اخلاقي ما قرار گيرد. نماز قطع نظر از محتواي خودش با توجه به شرائط صحت دعوت به پاكسازي زندگي مي‌كند؛ چراكه مي‌دانيم مكان نماز گزار، لباس نمازگزار، فرشي كه بر آن نماز مي‌خواند، آبي كه با آن وضو مي‌گيرد و غسل مي‌كند، محلي كه در آن غسل و وضو انجام مي‌شود بايد از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق ديگران پاك باشد كسي كه آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، كم‌فروشي، رشوه‌خواري و كسي اموال حرام باشد چگوه مي‌تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابراين تكرار نماز در پنج نوبت در شبانه‌روز خود دعوتي است به رعايت حقوق ديگران.
4. نماز و سلامت جنسي در محيط اداري
يکي از چالش‌هاي کار در محيط سازماني و اداري خصوصاً ادارات غير دولتي آسيب‌هاي جنسي است. سلامت و امنيت جنسي علاوه بر اينکه آرامش شاغلان در محيط اداري را سبب مي‌شود بازدهي فعاليت‌ها را نيز ارتقاء مي‌بخشد. رابطه سلامت جنسي در محيط اداري و موفقيت در زندگي خانوادگي و اجتماعي دو سويه است. از يک طرف کساني به زندگي خانوادگي و زناشويي موفق دست مي‌يابند که در محيط کاري و بيرون از خانواده بهداشت جنسي را رعايت کرده باشد. از سوي ديگر کساني در بيرون از خانواده سلامت جنسي را سرلوحه خود قرار مي‌دهند که از زندگي خانوادگي رضايت‌بخش برخوردار باشند. نماز و ساير مناسک مذهبي از اموري هستند که با سلامت جنسي در محيط کاري رابطه تنگاتنگ دارد. اميرمؤمنان علی (علیه السلام) نماز و ساير عبادات را در رفع آسيب‌ها مؤثر مي‌داند می‌فرماید: "خداوند بندگانش را، با نماز و زكات و تلاش در روزهدارى، حفظ كرده است، تا اعضا و جوارحشان آرام، و ديدگانشان خاشع، و جان و روانشان فروتن، و دلهايشان متواضع باشد، كبر و خودپسندى از آنان رخت بربندد".[12] بنا بر آيات قرآن، نماز افراد را از گناه (منکر) و آلودگي جنسي (فحشا) باز مي‌دارد.[13] روان‌شناسان نيز در مطالعات تجربي تاثير باروهاي و اعمال مذهبي در زندگي اذعان کرده‌اند که مردم هرچه مذهبي‌تر باشند، کمتر احتمال دارد که بيرون از چارچوب خانواده به سراغ رابطۀ جنسي بروند يا دست‌کم آن را بپذيرند.[14]
5. نقش نماز جماعت در خودکنترلی جنسی در ادارات
برگزاري نماز جماعت در محيط اداري سبب مي‌شود که کارمندان با همديگر شناخت ايماني و مذهبي پيدا کنند و اين امر به نوبه‌اي خود سبب فعال شدن حياء در و در نتيجه باعث خود کنترلي افراد نسبت به رفتارهاي کجروانه و ناسالم در محيط اداري گردد. به همين خاطر حضرت امام علي7يکي از مزاياي رفتن به مسجد را ترک گناه از روي خشيت و حياء ذکر فرموده‌اند[15] و امام صادق7فلسفه نماز جماعت را مراقبت، کنترل و دوري از گناهان و معاصي بيان نموده‌اند".[16] چنان‌که مطابق احاديث معصومين "حياء از انجام رفتار قبيح بازمي‌دارد"،[17] "کسي‌که از حياء کمتري برخوردار است از ورع [دوي از محرمات] کمتري برخوردار خواهد بود"،[18] "ثمره‌ي حياء پاکدامني است".[19] نقش برگزاري نماز در محيط اداري بر سلامت جنسي کارکنان و مديران از زاويه‌اي ديگري نيز قابل بررسي است. اينکه تقويت گرايش‌هاي مذهبي در محيط اداري به شکوفايي روحيه معنوي و ديني کارمندان کمک مي‌کند و در نتيجه معنويت از محيط اداري به محيط زندگي خانوادگي افراد نيز تسري مي‌يابد و طبق تحقيقات روان‌شناسان ميان برخورداري خانواده‌ها از گرايش‌هاي معنوي و مذهبي و ميان رضايت جنسي در محيط خانواده ارتباط وثيقي وجود دارد.[20] بدين معنا که رضايت جنسي در محيط خانواده زمينه‌هاي بروز رفتارهاي جنسي در بيرون از خانواده را به شدت کاهش مي‌دهد.
6. نماز و فروتني
فروتني و تواضع در محيط کار از برخي مشکلاتي که ميان ادارات و اربابان رجوع به وجود مي‌آيد، پيشگيري مي‌کند. در مقابل خودخواهي و خودبزرگ‌بيني به شعلۀ اختلافات دو طرف ميز ادارات (اختلاف ميان پشت ميزنشين و مقابل ميزنشين) دامن مي‌زند. نماز خودبيني و كبر را درهم مي شكند، چراكه انسان در هر شبانه روز هفده ركعت و در هر ركعت دو بار پيشاني بر خاك در برابر خدا مي‌گذارد، خود را ذرۀ كوچكي در برابر عظمت او مي‌بيند، بلكه صفري در برابر بي‌نهايت. پرده‌هاي غرور و خود خواهي را كنار مي‌زند، تكبر و برتري جوئي را در هم مي‌كوبد. حضرت فاطمه زهرا3 فرموده‌اند: "نماز براي پاکي شما از کبر و غرور تشريع شده است".[21] اميرمؤمنان ميان ايمان و نماز مقايسه نموده نقش ايمان را تطهير باطني و نقش نماز پاکسازي از کبر و غرور ذکر نموده اند.[22] حضرت ثامن الائمه نيز در باب ذکر فرموده‌اند: "مداومت ذكر خداوند، سبب مي‌شود كه انسان روح سركشي و طغيانگري بر او غلبه نكند. باعث نهايت خضوع و نهايت تواضع و دوري از كبر و غرور مي‌گردد".[23] حضرت امير المؤمنين7در مورد چگونگي نقش نماز در تواضع و فروتني می‌فرماید: "خداوند بندگانش را، با نماز و زكات و تلاش در روزهدارى، حفظ كرده است، تا اعضا و جوارحشان آرام، و ديدگانشان خاشع، و جان و روانشان فروتن، و دلهايشان متواضع باشد، كبر و خودپسندى از آنان رخت بربندد، چراكه در سجده، بهترين جاى صورت را به خاك ماليدن، فروتنى مي‌آورد، و گذاردن اعضاء پر ارزش بدن بر زمين، اظهار كوچكى كردن را به نمايش مي‌گذارد".[24] روي‌همرفته، اهتمام به نماز در محيط اداري، تواضع و فروتني مي‌آفريند و کارمندان و مديران را از برخورد خود محورانه باز مي‌دارد. کسي‌که در برابر خداوند تواضع و فروتن هستند در برابر بندگان خدا نيز با کبر و نخوت برخورد نخواهد کرد.
7. نماز و کاهش اضطراب بازنشتگي و سالخوردگي
بازنشستگي فشارهاي رواني زيادي بر افراد وارد مي‌آورد. بازنشستگي با پيري و سالخوردگي قرين و با ضعف و کاهش توانمندي‌هاي جسمي همراه است. براي افراد بازنشسته که در اوان پيري و ضعيفي هستند، دشوار است از نگرش منفي درباره خود و تنهايي اجتناب کنند. در دوران بازنشستگي و پيري افراد با فقدان مهارت‌هاي مختلف، فقدان اهميت شخصي پس از بازنشستگي و دور ماندن از محيط کار، فقدان دوستان بر اثر مرگ و سرانجام آگاهي از اينکه زندگي خود او ممکن است به زودي به پايان برسد. مجموع عوامل و عناصر فوق، پايان زندگي اداري و سازماني افراد به يک امر اضطراب‌آور مبدل ساخته است. مناسک مذهبي در فروکش ساختن اضطراب بازنشتگي و سالخوردگي نقش بي‌بديل دارد. تأثير دين از جمله عبادات مذهبي که نماز به عنوان محوري‌ترين عبادت در اسلام پذيرفته شده است، از چند وجه قابل بررسي است.
نخست: دين تجربه‌هاي تلخ زندگي و رخدادهاي نابهنجار را که به بي‌سروساماني جهان دامن مي‌زند، معنادار و توجيه‌پذير مي‌سازد.[25] به گفته ويليام جيمز هنگامي که در زندگي همۀ اميدها بر باد مي‌رود و دنيا به آدمي پشت مي‌کند احساسات مذهبي دست اندرکار مي‌شود و دارالامني به پا مي‌کند که در آن ناراحتي‌ها و سختي سعادت ابدي را بشارت مي‌دهد و وعده‌هاي ديني سرودي دل انگيزي مي‌شود که هماهنگي جهان هستي را زمزمه مي‌کند.[26]
دوم: براساس آيات قرآن نماز بزرگ‌ترين ذکر خداوند است[27] و تنها با ذکر خداوند است که قلوب مشوش انسان‌ها به آرامش و سکون مي‌رسد.[28] نماز باعت تمدد اعصاب و آرامش رواني در نمازگزاران مي‌گردد. اصولاً انسان در دعا و نماز با خداي خود به مناجات مي‌پردازد و از مشكلاتي كه او را در زندگي مضطرب و ناراحت ساخته است، به درگاهش پناه مي‌برد و با بازگو كردن مشكلات اضطراب‌انگيز در چنين حالتي از آرامش رواني، منجر به رهايي از اضطراب از طريق ايجاد ارتباط شرطي جديد ميان مشكلات و حالت تمدد اعصاب و آرامش رواني مي‌شود.[29] آيه 277 سوره بقره تأکيد شده است که نمازگزاران از خوف و حزن بري هستند[30] خوف به معناي ترس و واهمه از آينده است و حزن به معناي ناراحتي‌هاي گذشته است.[31] بنابراين نماز هم انسان را در برابر ناملائمات گذشته و هم آينده بيمه مي‌کند.
سوم: نماز ارتباط کارمند و ارزش‌هاي معنوي ـ مذهبي را تحکيم مي‌نمايد و در سايه ارزش‌هاي معنوي انسان کار در محيط اداري را يک حرفه‌اي مقدس قلمداد کرده و با توجه به وعده‌هاي الهي منتظر پاداش‌هاي دنيوي و اخروي مي‌ماند. باورهاي به تقدس فعاليت‌هاي گذشته، نا آرامي‌ها و ناراحتي‌هاي افراد را در زمان بازنشستگي و کهنسالي طاقت‌پذير مي‌سازد. حتي مطابق آيات شريفه قرآن افرادي که در طول عمر نماز را برپاداشته‌اند مرگي سختي نيز ندارند؛ زيرا خداوند مرگ چنين افرادي را با کمک‌هاي که فرشتگان موظف اند انجام دهند، آسان مي‌سازد. از امام صادق7نقل شده که حضرت فرمودند: "فرشته‌ي مرگ شيطان را از کسي‌که از نماز محافظت کرده است، دور مي‌سازد و کلمۀ لااله الاالله و محمد رسول الله را در اين وضعيت بزرگ تلقين مي‌نمايد".[32]
چكيده
در آثار نماز در حیطه زندگی سازمانی و اداری می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
1. نماز و تکريم وارباب رجوع: امام علي7فرمود: "نداشتن تقوای الهي" و "گام برنداشتن در چارچوب دستورات شرع" و "تضييع حقوق ديگران". "برخورد متکبرانه"، "تهديدکردن"، "ترساندن"، "سخت‌گيري"، "رنجاندن"، "خرده‌گيري"، و "سلب حق اختيار" از اربابان رجوع به هيچ‌وجه شايسته نيست.[33]
2. نماز و وجدان کاري: با وجود وجدان کاری شخص کميت، کيفيت، زمان و هزينه کار را مي‌داند و از کاري که با توجه به معيارها توانسته است به درستي انجام دهد، رضايت دارد.[34] راستگويي و امانت‌داري بازتاب وجدان سالم و انصاف بيدار افراد و مستقيماً متأثر از نماز است.
3. نماز و رعايت حقوق ديگران: از آنجا که رعايت حقوق ديگران در پوشش، آب وضو، مکان نماز شرط صحت و تضييع حقوق ديگران در امور مذکور عامل بطلان نماز مي‌باشد،[35] تكرار نماز در پنج نوبت در شبانه‌روز خود دعوتي است به رعايت حقوق ديگران.
4. نماز و سلامت جنسي در محيط اداري: اميرمؤمنان علی (علیه السلام) نماز و ساير عبادات را در رفع آسيب‌ها مؤثر مي‌داند می‌فرماید: "خداوند بندگانش را، با نماز و زكات و تلاش در روزهدارى، حفظ كرده است، تا اعضا و جوارحشان آرام، و ديدگانشان خاشع، و جان و روانشان فروتن، و دلهايشان متواضع باشد، كبر و خودپسندى از آنان رخت بربندد".[36]
نقش نماز جماعت در خودکنترلی جنسی در ادارات: برگزاري نماز جماعت در محيط اداري سبب مي‌شود که کارمندان با همديگر شناخت ايماني و مذهبي پيدا کنند و اين امر به نوبه‌اي خود سبب فعال شدن حياء در و در نتيجه باعث خودکنترلي افراد نسبت به رفتارهاي کجروانه و ناسالم در محيط اداري گردد.
نماز و فروتني (تواضع) در برخورد: خودخواهي و خودبزرگ‌بيني به شعلۀ اختلافات دو طرف ميز ادارات (اختلاف ميان پشت ميزنشين و مقابل ميزنشين) دامن مي‌زند. نماز خودبيني و كبر را درهم مي‌شكند.
نماز و کاهش اضطراب بازنشتگي و سالخوردگي: براي افراد بازنشسته که در اوان پيري و ضعيفي هستند، دشوار است از نگرش منفي دربارۀ خود و تنهايي اجتناب کنند. نخست: دين تجربه‌هاي تلخ زندگي و رخدادهاي نابهنجار را معنادار و توجيه پذير مي سازد.[37] دوم: براساس آيات قرآن نماز بزرگ‌ترين ذکر خداوند است[38] و فقط با ذکر خداوند است که قلوب مشوش انسان‌ها به آرامش و سکون مي‌رسد.[39] نماز باعت تمدد اعصاب و آرامش رواني در نمازگزاران مي‌گردد. سوم: نماز ارتباط کارمند و ارزش‌هاي معنوي ـ مذهبي را تحکيم مي‌نمايد.
حتي مطابق آيات شريفه قرآن افرادي که در طول عمر نماز را برپاداشته‌اند مرگي سختي نيز ندارند.
[1]. آل عمران: 159.
[2] ر.ک: نهج البلاغه، ص505ـ507.
[3]. بقره: 83.
[4]. در ذيل همين بحث تأثير نماز بر فروتنی به تفصيل بحث شده است.
[5]. به سرفصل "نماز و رعايت حقوق ديگران" مراجعه شود.
[6]. معارج: 19ـ21.
[7]. عبدالله جوادی آملی، اخلاق کارگزاران، ص62؛ به نقل از: معصومه سالاری‌راد و جواد صالحی، مهندسی فرهنگی، مرداد و شهريور 1391، شماره67-68، ص112.
[8]. تکريم ارباب رجوع در پرتو آموزه‌های اخلاقی، ص112.
[9]. به نقل از: كلينى، اصول كافی، ج2، ص105.
[10]. معارج: 22ـ33.
[11]. ر.ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848.
[12]. نهج البلاغة، ص294.
[13]. عنکبوت: 45؛ هود: 45.
[14]. برنارد اسپيلکا، رالف دبليوهود، بروس هونسبرگر و ريجارگرساچ، روان‌شناسی دين براساس رويکرد تجربی، ص256.
[15]. "کسی که به مسجد برود يکی از امور هشت‌گانه را نصيب مي‌شود؛ ...يا گناهی را از روی خشيت و حياء ترک می‌کند" (شيخ صدوق، أمالی، ص389).
[16]. محمدباقر مجلسى، بحار الأنوار، ج6، ص71.
[17]. "الْحَيَاءُ يَصُدُّ عَنْ فِعْلِ الْقَبِيحِ" (امير المومنين) (ر.ک: آمدی، غرر الحکم، ص257).
[18]. "مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُه" (امير المومنين) (ر.ک: تحف العقول، ص99)؛ "ورع" در تاج العروس به معنای دوری از محرمات ذکر شده است.
[19]. "ثَمَرَةُ الْحَيَاءِ الْعِفَّه" (اميرالمومنين) (آمدی، غررالحکم، ص257).
[20]. ر.ک: روان‌شناسی دين براساس رويکرد تجربی، ص257ـ259.
[21]. اعيان الشيعه، ج1، ص316.
[22]. "قَالَ علی (علیه السلام) : فَرَضَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْر" (نهج البلاغة، حکمت 252).
[23]. حر عاملی، وسائل الشيعه، ج3، ص4.
[24]. نهج البلاغه، خطبه 234، فراز 34.
[25]. ر.ک. ملکم هميلتون، جامعه‌شناسی دين، ص267ـ269.
[26]. ويليام جيمز، دين و روان، ترجمۀ مهدی قائنی، ص14.
[27]. ر.ک: ناصر مکارم شيرازی، تفسير نمونه، ج16، ص287.
[28]. "تنها با ياد خدا است که دل‌ها آرام می‌گيرد" (رعد: 27).
[29]. نقش نماز در روان درمانی، مجله تربيت، دی 1375، شماره 144، ص23.
[30]. بقره: 277.
[31]. طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص261.
[32]. حر عاملى، وسائل الشيعة، ج4، ص29.
[33]. ر.ک: نهج البلاغه، ص505ـ507.
[34]. تکريم ارباب رجوع در پرتو آموزه‌های اخلاقی، ص112.
[35] ر.ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848.
[36]. نهج البلاغة، ص294.
[37]. ر.ک: ملکم هميلتون، جامعه‌شناسی دين، ص267ـ269.
[38]. ر.ک: ناصر مکارم شيرازی، تفسير نمونه، ج16، ص287.
[39]. "تنها با ياد خدا است که دل‌ها آرام می‌گيرد" (رعد: 27).
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
