اهداف مقاله:

1.‌ آشنایی با راهکارهای ایجاد زمینه در نوزادان.

2.‌ شناخت شیوه‌های علاقه‌مند کردن فرزندان به نماز.

مقدمه

خانواده، مهم‏ترين واحد اجتماعي است كه در تربيت و شكل‏گيري نظام رفتاري افراد، بسيار مؤثر است. فرزندان از آغاز تولد در خانواده رشد مي‏كنند و خوب و بد را در آن محيط درك مي‏كنند؛ در حالي كه هنوز شخصيت فرزندان شكل نگرفته و نظام ارزشي و عقيدتي آنها به وجود نيامده ‏است. پدر و مادر بيشترين زمان را با فرزندان مي‏گذرانند و وجود رابطه عاطفي بين آنها، عامل بسيار مهمي در قوام الگوپذيري است.

نماز نيز به عنوان يكي از مهم‏ترين اعمال ديني، تحت تأثير خانواده قرار دارد. پدر و مادر با رفتارهاي ديني خود و به كار بستن شيوه‏هاي تربيتي مناسب، در نماز خواندن فرزندانشان نقشی اساسی را ایفا می‌کنند. در این بخش به برخی از شیوه‌های تربیتی دعوت فرزندان به نماز به وسیله والدین اشاره می‌شود.

1. رفتارهایی جهت ایجاد علاقه به نماز در نوزاد

الف) با وضو شیر دادن به نوزاد

وضو به عنوان مقدمه نماز، نه‌تنها موجب تطهیر جسم از آلودگی‌ها می‌شود، بلکه عامل تطهیر روح نیز می‌گردد. مادری که با وضو به نوزاد خود شیر می‌دهد، موجب تعالی معنوی می‌شود. برای مثال، از مادر شیخ مرتضی انصاری که از علمای برجسته قرن سیزدهم و صاحب کتاب ارزشمند مکاسب و وسایل می‌باشد، سؤال کردند: فرزندت چگونه به درجات عالی تقوا و عبادت رسیده است؟ مادر پاسخ داد: "من در انتظار آن بودم که فرزندم ترقی بیشتری داشته باشد؛ زیرا من به او شیر ندادم مگر در حالی که با وضو بودم و حتی در شب‌های سرد زمستان هم بدون وضو به او شیر ندادم".[1]

ب) شیر دادن به نوزاد هنگام نماز

نوزادی که گرسنه است و نیازمند شیر مادر، اگر به هنگام نماز شیر را از او دریغ کنند، از نماز متنفر می‌شود. در مقابل اگر هنگام نماز به نوزاد شیر داده شود، با نماز انس می‌گیرد. برای نمونه از امام صادق(علیه السلام)روایت شده است: "زنی که در حال نماز است. در حالی که تشهد می‌خواند، می‌تواند فرزند خود را شیر دهد".[2]

2. رفتارهایی جهت ایجاد علاقه و نمازخوان کردن فرزندان

الف) توجه به توان کودک

عامل زمینه‌ساز دیگر برای جذب کودک به نماز، کوتاه کردن نماز است؛ زیرا طولانی کردن نماز، موجب خستگی و بیزاری کودک از آن می‌شود. پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)در حال نماز، اگر صدای نوزادی را می‌شنید، سوره‌های کوتاه را قرائت می‌کرد تا مادر هر چه زودتر به نیاز فرزندش پاسخ دهد. روزی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)هنگام اقامه نماز ظهر، دو رکعت آخر را به سرعت تمام کرد. پس از نماز مردم گفتند: یا رسول الله آیا در نماز حادثه‌ای رخ داد؟ حضرت فرمودند: مگر صدای شیون و فریاد کودکی را نشنیدید؟[3]

ب) نماز خواندن در حضور کودک

مشاهده رفتار و همانندسازی، یکی از تأثیرگذارترین روش های یادگیری است. مشاهده مادر یا پدر هنگام نماز خواندن، تأثیر شگرفی بر کودک می‌گذارد. برای مثال "روزی از سهل شوشتری که از عرفای بزرگ و اهل کرامات بود پرسیدند: چگونه به این مقام رسیدی؟ پاسخ داد من در کودکی نزد دایی‌ام زندگی می‌کردم. شبی او را دیدم که رو به قبله نشسته و مشغول نماز خواندن است، از حالت او خوشم آمد، کنارش نشستم تا نمازش تمام شد. گفت: برو بخواب. گفتم: دوست دارم هر چه شما می‌گویید من هم تکرار کنم و...". بدیهی است در خانواده‌ای که ذکر و یاد خدا در آن حاکم است، پدر و مادر نماز می‌خوانند، زمزمه قرآن در خانه جاری است و اعضای خانواده حلال و حرام و محرم و نامحرم را رعایت می‌کنند، فرزندی که در این خانواده پرورش می‌یابد و تربیت می‌شود، به نماز گرایش قلبی خواهد داشت. امام حسن مجتبی(علیه السلام)در دوران کودکی بسیار با عبادت‌های مادرشان مأنوس بودند. ایشان می‌فرمود: "در دنیا کسی عابدتر از مادرم حضرت فاطمه8نبود. آن قدر به عبادت می‌ایستاد تا پاهایش ورم می‌کرد .[4] از این حدیث چنین بر می‌آید که امام حسن(علیه السلام) همواره شاهد رفتار مادر بوده و رفتارهای مذهبی در وجود مبارکشان تبلور یافته است.

ج) بردن کودک به مسجد و حضور در نماز جماعت

یکی دیگر از راهکارهای زمینه‌ساز، القاء احساسات خوشایند در مجالس و اماکن مذهبی به کودک است. علاقه‌مند کردن کودک به نماز جماعت و بردن او به مسجد و شرکت دادن او در صف نماز جماعت و حضور در محافل دینی، بسیار اهمیت دارد. آنچه در این امر مهم می‌نماید، توجه به جذابیت‌های تأثیرگذار این مکان‌ها در روان کودک است. برای نمونه نماز جماعت می‌تواند یکی از آن مکان‌ها باشد. اما اگر کودک در مسجد به علت آگاه نبودن با احکام نماز جماعت، با برخورد به حق و در عین حال غیرکارشناسانة بزرگ‌ترها مواجه شود، می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری در پی داشته باشد. از طرفی در متون اسلامی و سیرة اهل‌بیت:از آمدن کودکان به مسجد و صفوف نماز جماعت منع نشده؛ بلکه توصیه شده آداب و احکام عباداتی را که در مسجد انجام می‌شود، به کودکان بیاموزانیم. جابر از امام محمدباقر(علیه السلام)دربارة شرکت کودکان در نماز جماعت نقل کرده است که حضرت فرمود: "کودکان را در نماز به صف های آخر نرانید؛ بلکه راهنمایی کنید تا جداجدا بنشینند".[5]

د) بیان قصه‌های جذاب درباره نماز

ویژگی مهم قصه و داستان این است که ذهن مخاطب را با خود همراه می‌کند. این ویژگی موجب اثرگذاری سریع و ماندگار در ذهن و قلب کودک می‌شود. از آنجا که کودکان به قصه و داستان علاقه‌مند هستند، توصیه می‌شود والدین دربارة نماز از قصه‌های جذاب استفاده نمایند. باید توجه داشت شیوة بیان قصه خود مهارتی جداگانه است. در مورد اهمیت بیان قصه، خداوند سبحان فرموده است: "هر یک از سرگذشت‌های پیامبران خود را که بر تو حکایت می‌کنیم، چیزی است که دلت را بدان استوار می‌گردانیم و در اینها حقیقت برای تو آمده و برای مؤمنان اندرز و تذکر است".[6]

ه) رعایت اصل تدریج در آموزش نماز

در آموزش نماز به کودک، داشتن تحمل و صبر یک قاعده اساسی است. در آموزش نماز نباید به صورت دفعی عمل کرد و انتظار داشت کودک در جلسات اولیه همه چیز را بیاموزد؛ بلکه باید با توجه به روح لطیف و حساس وی، آموزش آرام و به تدریج انجام شود. آموزش کودک به طور دفعی علاوه بر اینکه برای کودک خسته‌کننده است، تأثیری نیز بر او نخواهد داشت. در دستورهای اسلامی آمده که اگر می‌خواهید به کودک نماز بیاموزید، این کار را به تدریج و طی چند سال انجام دهید. امام صادق(علیه السلام)دربارۀ با آموزش نماز فرمود: "هنگامی که کودک به سه سالگی رسید، او را تشویق کن تا هفت مرتبه "لا اله الا الله" بگوید. سپس او را آزاد بگذار تا اینکه سه سال و هفت ماه و بیست و روزه شود. آنگاه او را به گفتن هفت مرتبه "محمد رسول الله" تشویق کن. سپس او را آزاد بگذار. تا چهار سال وی تمام شود. آنگاه او را به گفتن هفت مرتبه "صلی الله علی محمد و آل محمد" تشویق کن. سپس او را آزاد بگذار تا هنگامی که پنج سالش تمام شد. آنگاه دست راست و چپش را به او یاد بده و وقتی آنها را شناخت، او را به سمت قبله بنشان و بگو: "سجده کن". سپس او را تا شش سالگی آزاد بگذار و بعد از آن نماز خواندن و رکوع و سجود را یاد بده. هنگامی که هفت سالش تمام شد. به او بگو: "دست و صورتت را بشوی" و هنگامی که شست به او بگو: "نماز بخوان و بعد وی را تا تمام شدن نُه سالگی آزاد بگذار و سپس به او وضو گرفتن را یاد بده". این روایت مربوط به پسران است؛ زیرا می‌گوید تا نه سالگی او را آزاد بگذار و سپس به او وضو یاد بده. در این روایت تدریجی بودن آموزش و تأثیر آن بر کودک به خوبی بیان شده است.

و) آموزش نماز همراه با بازی

نماز را می‌توانیم در قالب بازی به کودکانمان بیاموزیم. برای مثال، به آنها بگوییم دو رکعت نماز جماعت بخوانیم، یکی را امام جماعت کنیم و بقیه به او اقتدا نماییم و با این روش نماز را به آنها آموزش دهیم. گاهی اوقات که نماز می‌خوانیم، ممکن است کودکان برای بازی بر پشت ما سوار شوند. این، بهترین موقعیت برای آشنایی کودک با نماز است. بعد از اتمام نماز می‌توانیم به کودک بگوییم: وقتی شما بر پشت من سوار بودی، من در سجده بودم و هر رکعت دو سجده دارد و وقتی سر به سجده می‌گذاریم، می‌گوییم: "سبحان ربی الاعلی و بحمده"، بدین صورت سجده را به کودک می‌آموزیم. بارها اتفاق می‌افتاد که امام حسن و امام حسین8در دوران کودکی هنگام سجده بر پشت رسول مهربانی(صلی الله علیه و آله)سوار می‌شدند.

ز) فضاسازی مناسب و جذاب برای اقامۀ نماز

ویترین مناسب و ظاهر زیبا یکی از عوامل جذب به شمار می‌رود. اعمال عبادی جدای از باطن روح‌نواز و دل‌انگیزشان، ظاهری شاد و همسو با فطرت پاک انسانی دارند. والدین می‌توانند با استفاده از آداب ظاهری نماز و خلاقیت خویش، در ترغیب و تشویق کودکشان به این عمل عبادی بهره گرفته تا به تدریج به نماز عادت و سپس به باطن نماز انس پیدا کنند. اگر والدین مطابق میل و خواسته کودک برایش مکانی مناسب، سجاده زیبا، مُهر و تسبیح دلخواه، عطر، لباس مناسب برای پسران، مقنعه و چادر زیبا برای دختران تهیه کنند و به این وسیله فضایی مناسب را برای نماز خواندن فرزند آماده کنند، او را به اقامۀ نماز علاقه‌مند خواهند ساخت. بهتر است ابتدا فضای برگزاری نماز را برای کودک خوشایند سازیم و سپس او را به اقامة این فریضه تشویق کنیم.

ح) چاشنی محبت

در برنامه‌های تربیتی تا جذب و انجذابی بین مربی و متربی نباشد، تغییر رفتار به وجود نخواهد آمد. پدران و مادران با شخصیّت دادن و تکریم فرزندان‌شان می‌توانند دل آنان را به سوی خود متمایل سازند. رفتار سرشار از مهر و برخورد آرام پدر و مادر می‌تواند کودک را سر شوق آورد. اگر برای کودکان ارزش و احترام قائل شویم و با زبان ملایم آنان را به نماز دعوت کنیم؛ اثربخشی بیشتری خواهد داشت. با کودکمان با عتاب سخن نگوییم، بلکه با الفاظی همراه با مهر و محبت آنان را به نماز خواندن تشویق کنیم و از تحکم و اجبار بپرهیزیم. لقمان حکیم در مقام یک پدر وقتی می‌خواست فرزندش را به نماز دعوت کند، می‌گفت: "یا بنیّ اقم الصلاة"؛[7] ای پسر کوچک من نماز را بر پادار. در اینجا رابطۀ عاطفی پدر و فرزندی به خوبی بیان گردیده است.

ط) اسفاده از کودکان به عنوان مکبر و مؤذن

اذان سرودی آسمانی، شعاری موزون، کوتاه، پرمحتوا و سازنده است. اذان دربردارندۀ اساسی‌ترین پایه‌های اعتقادی و جهت‌گیری عملی مسلمانان است. اذان صدایی است که به آسمانیان می‌رسد و شیاطین را به فرار وا می‌دارد. در احادیث سفارش شده در خانه‌هایتان اذان بگویید تا شیطان طرد شده و فرزندانتان با این نغمه ملکوتی آشنا شوند. دعوت کردن از کودکان به عنوان مکّبر و از نوجوانان برای گفتن اذان در انظار دیگران، موجب تقویت خودباوری و اعتماد به نفس آنان می‌شود.

ی) مدارا و پرهیز از اجبار کودک به نماز خواندن

رفق و مدارا يكي از اصول تعليم و تربيت است كه در آموزه‌هاي اسلامي بر آن بسيار تأكيد شده است. پيامبرd مي‌فرمايد: "أمرني ربّي بمداراة الناس، كما أمرني بأداء الفرائض"؛^[8] پروردگارم مرا به مدارا كردن با مردم دستور داده، چنانكه مرا به انجام واجبات دستور داده است.

اصل رفق و مدارا در تعليم و تربيت بدين معناست كه "مربي، متربيان را با ملايمت و نرمي (و بدون اينكه مشكل و تكلّفي احساس كنند) به سوي اهداف تربيتي مورد نظر هدايت كند".

اصل بنيادينِ رفق و مدارا در تعليم و تربيت اقتضا مي‌كند كه برنامه‌ها و فعاليت­هاي تربيتي به­گونه‌اي طراحي و اجرا شود كه متربي به آساني و بدون احساس تحميل و اكراه و اجبار، بتواند مراحل رشد و كمال را طي كند. از سوي ديگر، رفق و مدارا اصلي عام و فراگير است كه بسياري از اصول ديگر مانند اصل تدريج، اصل تسهيل، اصل اعتدال و اصل تفرد از مصاديق آن هستند. چرا كه رفق و مدارا در عمل جز با رعايت اين اصول محقق نمي‌شود.

ک) اجتناب از سخت‌گیری در نماز خواندن

گاه کودکی که در حال نماز است، والدین او را محاصره کرده و هر کدام در مورد نماز او اظهارنظری شخصی و تنگ‌نظرانه می‌کنند. سخت‌‌گیری‌ها موجب می‌شود کودک همان نمازی را هم که می‌خواند، دیگر نخواند. در زمان امام زین‌العابدین(علیه السلام) هر نماز در وقت خودش خوانده می‌شد. برای مثال نماز ظهر در وقت ظهر و نماز عصر هم در وقت خودش خوانده می‌شد. ولی امام به فرزندان خود می‌فرمود که نمازهای مغرب و عشاء را با هم و نمازهای ظهر و عصر را نیز با هم بخوانند. خدمت امام عرض شد که چرا فرزندان شما نماز را در غیر وقتش می‌خوانند؟ امام فرمود: این کار برای فرزندان بهتر است از اینکه بخوابند و نماز نخوانند.[9] بدین طریق امام زین العابدین(علیه السلام)با آسان‌گیری کودکان را به نماز جذب می‌کرد.

چكيده

شیوه‌های تربیتی دعوت فرزندان به نماز به وسیله والدین

1. رفتارهایی جهت ایجاد علاقه به نماز در نوزاد

1.‌ با وضو شیر دادن به نوزاد؛

2. شیر دادن نوزاد هنگام نماز.

2. رفتارهایی جهت ایجاد علاقه و نمازخوان کردن فرزندان

الف) کوتاه کردن نماز

پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)در حال نماز، اگر صدای نوزادی را می‌شنید، سوره های کوتاه را قرائت می‌کرد تا مادر هر چه زودتر به نیاز فرزندش پاسخ دهد.

ب) نماز خواندن در حضور کودک

امام حسن مجتبی(علیه السلام) می‌فرمود: "در دنیا کسی عابدتر از مادرم حضرت فاطمه(سلام الله علیها)نبود. امام حسن(علیه السلام)همواره شاهد رفتار مادر بوده و رفتارهای مذهبی در وجود مبارکشان تبلور یافته است".

ج) بردن کودک به مسجد و حضور در نماز جماعت

توصیه شده آداب و احکام عباداتی را که در مسجد انجام می‌شود به کودکان بیاموزانید. امام محمدباقر(علیه السلام)دربارة شرکت کودکان در نماز جماعت فرمود: "کودکان را در نماز به صف های آخر نرانید، بلکه راهنمایی کنید تا جداجدا بنشینند".[10]

د) بیان قصه‌های جذاب دربارۀ نماز

ویژگی مهم قصه و داستان این است که ذهن مخاطب را با خود همراه می‌کند. این ویژگی موجب اثرگذاری سریع و ماندگار در ذهن و قلب کودک می‌شود. توصیه می‌شود والدین دربارة نماز از قصه‌های جذاب استفاده نمایند.

ه) رعایت اصل تدریج در آموزش نماز

در آموزش نماز به کودک داشتن تحمل و صبر یک قاعده اساسی است بنا بر فرمايش امام صادق(علیه السلام)آموزش نماز را باید به مرور و طي مراحل تعريف‌شده‌اي انجام داد. مثلاً در سه سالگي او را تشویق کن تا هفت مرتبه “لا اله الا الله” بگوید. سپس او را آزاد بگذار تا این که سه سال و هفت ماه و بیست و روزه شود. آنگاه او را ... .

و) آموزش نماز همراه با بازی

بارها اتفاق می‌افتاد که امام حسن و امام حسین8در دوران کودکی، هنگام سجده بر پشت رسول مهربانی(صلی الله علیه و آله)سوار می‌شدند. این، بهترین موقعیت برای آشنایی کودک با نماز است. بعد از اتمام نماز می‌توانیم به کودک بگوییم: وقتی شما بر پشت من سوار بودی من در سجده بودم، و هر رکعت دو سجده دارد و وقتی سر به سجده می‌گذاریم می‌گوییم: "سبحان ربی الاعلی و بحمده"، بدین صورت سجده را به کودک می‌آموزیم.

ز) فضاسازی مناسب و جذاب برای اقامه نماز

اگر والدین مطابق میل و خواسته کودک برایشان مکانی مناسب، سجاده زیبا، مُهر و تسبیح دلخواه، عطر، لباس مناسب برای پسران، مقنعه و چادر زیبا برای دختران تهیه کنند و به این وسیله فضایی مناسب را برای نماز خواندن فرزند آماده سازند، او را به اقامه نماز علاقه‌مند می‌کنند.

ح) چاشنی محبت

از تحکم و اجبار بپرهیزیم. لقمان حکیم در مقام یک پدر وقتی می‌خواست فرزندش را به نماز دعوت کند، می‌گفت: "یا بنیّ اقم الصلاة"؛ ای پسر کوچک من نماز را بر پادار.[11] در اینجا رابطۀ عاطفی پدر و فرزندی به خوبی بیان گردیده است.

ط) استفاده از کودکان به عنوان مکبر و مؤذن

در احادیث سفارش شده در خانه‌هایتان اذان بگویید تا شیطان طرد شده و فرزندانتان با این نغمه ملکوتی آشنا شوند.

ی) مدارا و پرهیز از اجبار کودک به نماز خواندن

ک) اجتناب از سخت‌گیری در نماز خواندن

گاه کودکی که در حال نماز است، والدین او را محاصره کرده و هر کدام در مورد نماز او اظهارنظری شخصی و تنگ‌نظرانه می‌کنند. سخت‌‌گیری‌ها موجب می‌شود کودک همان نمازی را هم که می‌خواند، دیگر نخواند.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :