رضا اخوی، مرکز تخصصی نماز

می­دانیم که اركان و واجبات نماز در بین شیعیان يازده چيز است که عبارتند از: 1. نيت، 2. قيام، 3. تكبيرة الاحرام، 4. ركوع، 5. سجود، 6. قرائت، 7. ذكر، 8. تشهد، 9. سلام، 10. ترتيب، 11. موالات که از اين يازده مورد، پنج مورد اول ركن است، یعنی زياده و نقيصه عمدي و سهوي آن، موجب بطلان نماز است، ولي واجب غير ركني، تنها زياده و نقيصه عمدي آن موجب بطلان است.[1]

این ارکان و واجبات در مذاهب مختلف اسلامی، مورد اختلاف قرار گرفته است که پس از بررسی اجمالی آن، به تبیین و توضیح برخی موارد اختلافی آنها خواهیم پرداخت.

واجبات نماز از نگاه مذاهب اسلامی

حنبلیه: حنبلي­ها معتقدند که فرايض نماز چهارده چيز است: 1. قيام (در نماز فريضه)، 2. تكبيرة الاحرام، 3. قرائت فاتحه، 4 و 5. ركوع و بلند شدن از آن، 6. اعتدال، 7 و 8. سجده و سربلند كردن از آن، 9. نشستن بين دو سجده، 10. تشهد آخر، 11. نشستن براي تشهد و سلام، 12. طمأنينه، 13. ترتيب فرايض، 14. دو سلام.

حنفيه: بنا بر اعتقاد حنفی­ها، ركن دو گونه است: اصلي و زايد. ركن اصلي آن است كه هنگام عجز ساقط مي­شود و ركن زايد آن است كه در بعضي از حالات ساقط مي شود؛ مانند قرائت كه از مأموم ساقط است.

آنها می­گویند: نماز چهار ركن دارد: قيام، ركوع، سجده و قرائت كه قرائت فقط ركن زائد است. كسي كه اين چهار ركن را ترك كند به او نمازگزار نمي گويند. به علاوه، صحت نماز مشروط به اموري خارج از حقيقتِ نماز است و آن ها دو قسم است: 1. اموري كه خارج از ماهيت نماز است: طهارت از حدث و خبث، ستر عورت، قبله، دخول وقت، نيت و تحريمه.

2. اموري كه داخل نماز است: ايقاع قرائت در قيام، ركوع بعد از قيام، سجود بعد از ركوع؛ اين­ها شرايط نماز است كه از آن به «فرايض» هم تعبير مي كنند، اما نشستن آخر، به اندازه تشهد را فرض مي­دانند و برخي آن را ركن مي شمرند و اما خروج از نماز با سلام و مانند آن، فرض نيست بلكه واجب است.

شافعيه: بزرگان شافعی معتقدند که فرايض نماز سيزده چيز است: پنج فريضه قولي و هشت فريضه فعلي:

1. تكبيرة الاحرام، 2. قرائت فاتحه، 3. تشهد آخر، 4. صلوات بر پيامبر (ص)، 5. سلام اول، 6. نيت، 7. قيام، 8. ركوع، 9. اعتدال از ركوع، 10. سجده اول و دوم، 11. نشستن ميان دو سجده، 12. نشستن آخر، 13. ترتيب، اما طمأنينه شرط محقق ركوع و اعتدال و سجده و جلوس است.

مالكيه: در مذهب ملکیه، فرايض نماز پانزده تا است:1. نيت، 2. تكبيرة الاحرام، 3. قيام براي تكبيرة الاحرام، 4. قرائت فاتحه، 5. قيام براي قرائت، 6 و 7. ركوع و بلند شدن از آن، 8 و 9. سجده و سربلند كردن از آن، 10. سلام، 11. جلوس به اندازه سلام، 12. طمأنينه، 13. اعتدال در ركوع و سجده و سر برداشتن از آنها، 14. ترتيب ادا ، 15. نيت اقتداي مأموم.

بررسی برخی موارد اختلافی

1. حكم بسمله

گفتن «بسم الله» نماد باورهای دینی مسلمانان است و آنان کاری انجام نمي‌دهند، مگر پس از گفتن بسم الله الرحمن الرحيم كه آيه توحيد و سبب طرد مشركان است.

آیا بسمله جزء سوره فاتحة الکتاب است؟ این پرسش از موارد مورد اختلاف بین شیعه و سنی در نماز است که باعث اختلاف نظر بین مذاهب اسلامی شده است.

بی تردید سیره مسلمانان خواندن بسمله در نماز بوده است و کسی در جزئیت بسم الله برای فاتحة الکتاب تردیدی نداشت، به همین دلیل، وقتی معاویه به مدينه آمد و در آن‌جا نماز خواند و بسم الله نخواند و هنگام رفتن به ركوع و سجود هم تكبير نگفت، وقتی سلام نماز را گفت، مهاجران و انصار ندا دادند: «یا معاویه! سرقت صلاتک؟! أینَ بِسم الله الرحمن الرحیم و...»: اي معاويه، از نماز دزديدي، بسم الله كو؟ تكبير هنگام ركوع و سجود كو؟ سپس نماز را همراه بسم الله و تكبير دوباره خواند. شافعي می­گويد: معاويه حاكمي نيرومند و با شوكت بود و اگر آشكار گفتن بسم الله نزد همه مهاجران و انصار امري ثابت نبود، نمي‌توانستند به سبب نگفتن بسم الله به او اعتراض كنند.[2]

با توجه به روایات فراوانی که از طریق اهل سنت[3] و اهل­بیت(ع)^[4] نقل شده است، نه تنها جزئیت بسمله قطعی است، بلکه بر طبق روایات، پیامبر آن را به جهر(آشکارا) می­خواندند[5] و همگان را نیز به چنین شیوه­ای امر می­کردند.

نکته

الف: گفته شده اولین کسی که بسم الله الرحمن الرحیم را آهسته خواند، سعيد بن عاص بود كه مردي خجالتي بود.[6]

1. دست بسته نماز خواندن

یکی از حالات نمازگزاران اهل سنت این است که در حال قیام دست راست خود را بر روی دست چپ، بالا یا پایین ناف قرار می­دهند که به چنین عملی تکتّف، تکفیر یا قبض گفته می­شود.

در میان مسلمانان، کسی قائل به وجوب تکتف در نماز نیست و مذاهب چهارگانه (جز مالكيه): قرار دادن دست راست بر چپ، بالا يا پايين ناف را سنت می­دانند،[7] ولی علمای شیعه، آن را حرام و مبطل نماز می­دانند.[8]

درباره مالكيه هم از پیشوای آنان (مالک) نقل شده است که در نماز فریضه[واجب] آن را درست نمی دانست و از این عمل کراهت داشت، ولی در نمازهای نافله هرگاه قیام طول می­کشید در این عمل اشکالی نمی­دید تا به واسطه آن رفع خستگی کند».[9]

نقد و بررسی

در زمان رسول خدا(ص)، كسى از صحابه و اهل‏بيت عليهم‏السلام در نماز قبض انجام نمى‏داد و در روايات توصیف نماز پيامبر، با وجود ذكر همه جزئيات از واجبات و مستحبّات، مسأله قبض در آن مطرح نشده است. پس از رحلت آن حضرت، مردم از طرف خلفا امر شدند كه در نماز آن را انجام دهند و اين كار، نوعى احترام ايرانيان باستان به پادشاهان به شمار مى‏آمده است. مسلمانان نیز در اثر ارتباطى كه به ويژه پس از فتوحات اسلامى با ديگر ملت‏ها برقرار كردند، با آداب و سنن آنان آشنا شدند و در ميان آن‏ها، نكات مثبت و منفى وجود داشت. برخى از صحابه از روى اجتهاد و رأى خود اين نوع احترام و عمل را وارد نماز كردند. از عمر(خلیفه دوم) حكايت شده كه وقتى اسيران ايرانى را پيش او آوردند، به نشانه احترام جلوى او تكفير (قبض) انجام دادند. او از اين عمل پرسيد، پاسخ دادند كه ما اين كار را براى تواضع و خضوع پادشاهان خود انجام مى‏دهيم، پس عمر اين كار (قبض) را در نماز نيكو شمرد.[10]

حضرت على علیه السلام مى‏فرمايد: «لا يجمع المسلم يديه فى صلاته و هو قائم بين يدى اللّه‏ عزوجل يتشبّه باهل الكفر يعنى المجوس»: مسلمان نبايد دو دستان خود را در نمازش جمع كند؛ زيرا در حالى كه در پيشگاه خداوند ايستاده، به اهل كفر (زرتشتيان) شبيه مى‏شود».[11]

بنابراین، با توجه به مخدوش بودن روایات اهل سنت، همچنین نبود این عمل در روایات صفت نماز پیامبر(ص)، باید به اصل اولی این عمل رجوع نمود که همان ارسال و رها بودن دست است که هر فردی به مقتضای خلقت خویش در می­یابد که دستهای خود را در حالت عادی رها نماید و روی یکدیگر قرار ندهد.

1. آمين گفتن پس از حمد

یکی از سنت­های رایج در نماز اهل سنت این است که پس از قرائت سوره حمد، با صدای بلند آمین می­گویند و معتقدند که این آمین گفتن، نسبت به دعاى قبلى یعنی(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) است؛ زیرا آمين نوعی دعا به معناي «اللّهمّ اسْتَجِب» مي­باشد.

این سخن صحیح نیست، زیرا در شریعت اسلام، عبادات اعم از واجب و مستحب، توقیفی و محدود هستند؛ به این معنا که انجام آن در کمّ و کیف، متوقف به همان صورتی است که از شریعت و دین به ما رسیده است و انسان به هیچ وجه حق کم و یا زیاد نمودن آن را ندارد و نمى‏شود هر کس بر اساس اندیشه و خواست خود برنامه‏اى براى کیفیت آن انتخاب نماید. به عبارت ساده­تر، در عبادات حق اِعمال سلیقه نداریم و عبادات توقیفی است و هر گونه حذف و اضافه در عبادات بدعت محسوب می­شود.

ضمن اینکه بر فرض که آمین نسبت به دعاى قبلى باشد، ولى بسیارى از نمازگزاران -به خصوص غیرعربها- هرگز به ذهنشان نمى­رسد که در آیات سوره فاتحه، دعایى است که به آن آمین بگویند.

به همین دلیل، این عمل به اجماع مسلمانان، جزء نماز نیست[12]و مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز گفتن آن را سنت شمرده­اند، ولی بزرگان شیعه با تبعیت از ائمه اهل­بيت عليهم السلام به عنوان يكي از «ثقلين»، این عمل را مخالف سیره پیامبر(ص) دانسته، گفتن آمين را حرام و مبطل نماز دانسته‌اند.[13]

1. مُهر نماز

یکی از شبهات و نقدهای اهل سنت به شیعه این است که می­گویند چرا شما بر روی مهر نماز می­خوانید؟ این عمل شما همانند رفتار بت­پرستان است که به جای اینکه به خدا پرستش کنند، به سوی بت­های دست ساخته خود پرستش می­کردند! حال شما هم همان کار را به گونه­ای دیگر و در قالب بت­های کوچکی به نام مُهر انجام می­دهید!!

قبل از هر چیز باید دانست که مهر در نماز موضوعیت ندارد، بلکه ما یصح السجود علیه (آن چه که سجده بر آن صحیح است) مطرح است. فقه شیعه معتقد است که سجده بر امور خوردنی و پوشیدنی و بعضی از معادن صحیح نیست و سجده مثلاً بر سنگ، گیاه غیر خوراکی، خاک، چوب و... صحیح است و نمی­توان مثلاً بر فرش (که از پشم یا پلاستیک و مواد نفتی باشد) سجده کرد. اکنون که زندگی ما به گونه ای شده است که بعضی مواقع در مکانی نماز می گزاریم که زیر انداز ما، قابل سجده صحیح در نماز نیست؛ ما قطعه ای از آنچه که سجده بر آن صحیح است را تهیه کرده و به عنوان محل سجده استفاده می کنیم. بنابراین اگر ما در بیابانی نماز بخوانیم و زیر پای ما علف (غیر خوراکی برای انسان) یا خاک و یا سنگ و شن باشد، احتیاجی به گذاشتن مهر نداریم.

ضمن اینکه، شيعه كه بر تربت سجده مي­كند آن را مسجود له قرار نمي­دهد، بلكه آن را مسجود عليه قرار مي دهد؛ يعني شيعه براي تربت سجده نمي­كند، بلكه بر روي تربت و براي خداوند متعال سجده مي­كند و اصولاً تمامي مسلمانان جهان بر چيزي سجده مي­كنند، در حالي كه سجده آنان براي خداست. تمام زائران خانه خدا بر سنگ­هاي مسجدالحرام سجده مي كنند، در صورتي كه هدف از سجده آنان، خداست.

پرسش اول: چرا شيعه  مقيّد به سجده كردن بر خاك يا برخي از گياهان است و چرا بر تمام اشياء سجده نمي­كند؟

پاسخ: همانگونه كه اصل يك عبادت بايد از جانب شرع مقدّس بيان شود، شرايط،أجزاء و كيفيت آنها نيز بايد از طرف شارع به وسيله پيامبر گرامي اسلام (ص) بيان شده باشد و خود حضرت فرمود: «صلّوا كما رأيتموني اُصلّي»: همانگونه كه من نماز مي­خوانم، شما هم مانند من نماز بخوانيد.[14]

مراجعه به سیره عملی مسلمین در عصر پیامبر اکرم(ص) که برگرفته از رفتار و گفتار آن حضرت بود، بیانگر سجده بر زمین مسجد بود که با ریگ، کف آن مفروش شده بود و وقتی هوا گرم می شد آنان مشتی ریگ را در دست می­گرفتند و خنک می­کردند تا سجده بر آن آسان باشد. جابر بن عبدالله انصاری می­گوید: با پیامبر(ص) نماز ظهر می گزاردم که یک مشت از ریگ­ها را در کف گرفتم تا سرد بشوند و بتوانم بر آنها سجده کنم.^[15]

یکی از صحابه از این که پیشانیش به خاک برسد اجتناب می کرد و پیامبر بدو فرمود: که پیشانیت را بر خاک بگذار.^[16]

و روایات دیگر اهل سنت دلالت دارند که پیامبر(ص) بر حصیر و خُمره (حصير کوچکي که از برگ درخت خرما درست مي شود) سجده می­فرمود.[17]

و جالب اینکه نقل شده که عمر بن خطاب دستور داد تا كف مسجد النبي(ص) را با ريگ فرش كنند تا نمازگزاران بر آن سجده كنند.[18] حتي نقل شده كه بعض تابعين به تبعيت از اصحاب پيامبر(ص)، در موقع مسافرتها با خود گِل خشكيده اي حمل مي كردند تا در موقع نماز بر آن سجده كنند.[19]

با توجه به مجموعه این ادله، بي­پايه بودن سخن كساني كه شيعه را به خاطر همراه داشتن مُهر بت پرست مي­نامند، عیان گشته، معلوم مي­شود كه پيشتازان تاريخ اسلام به اين كار مبادرت مي­ورزيده­اند.

پرسش اول: چرا تربت کربلا؟

از دیگر اشكالات اهل سنت و وهّابيون اين است كه چرا شما شيعيان بر خاك كربلا سجده مي­كنيد؟

پاسخ: عالمان شيعي سجده بر تربت امام حسين(ع) را واجب نمي­دانند، بلكه حكم به جواز سجده بر هر نوع تربت و خاكي نموده­اند، ولي از آنجا كه تربت امام حسين(ع)داراي امتيازات ويژه­اي است، حكم به استحباب سجده بر آن داده­اند. فلسفه آن هم اين است كه هر روز شيعه به ياد مظلوميت امام حسين(ع) و يارانش افتاده و اهداف او را يادآوري كنند كه همان احياء سنت پيامبر(ص) و امر به معروف و نهي از منكر بود؛ لذا شيعيان با پيروي از ائمه خود، سجده بر خاك كربلا را بر ساير خاك­ها ترجيح مي­دهند و از مُهر كربلا استفاده مي­كنند. همانگونه که درباره امام صادق عليه السلام نقل شده که آن حضرت کیسه ای داشتند که در آن تربت سیدالشهداء بود و هنگام نماز آن تربت را در موضع سجودشان می­ریختند و بر آن سجده می­کردند.[20]

1. صلوات و سلام پیامبر بر خودشان؟!

از واجبات قطعی نماز نزد مذاهب اسلامی، ضرورت تشهد و سلام نماز است که ابتدا نگاهی به برخی اختلاف نظرها در این مورد پرداخته، سپس به پاسخ این سؤال می پردازیم که آیا پیامبر نیز در نماز بر خود درود و سلام می فرستادند، اگر پاسخ مثبت است، چرا؟

نگاهی به سیره و سنت و نیز روایات[21] بیانگر این نکته است که آن حضرت نیز در نمازها بر خود صلوات می­فرستادند؛ زیرا اولاً: پیامبر(ص) و دیگر مردم در احکام الهی مساوی‏ هستند و پیامبر(ص) نیز مانند دیگر مسلمانان موظف بودند نماز را همان‏گونه که خداوند امر فرموده است، به جای آورند، لذا وقتی یکی از واجبات نماز برای همه، خواندن تشهد با الفاظ مشخص است، پیامبر نیز مخاطب این واجب بوده و باید در نماز خود آن را ذکر نماید.

ثانیاً: این مسأله، دستور قرآن کریم است که می‏فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليما»: خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى‏فرستد. اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، بر او درود فرستيد و سلام گوييد و كاملًا تسليم (فرمان او) باشيد.[22]

ثالثاً: پیامبر صلي الله عليه وآله به عنوان رهبر و پیشوای مسلمانان، به فرموده قرآن کریم، اسوه حسنه است و همگان ملزم به پیروی از ایشان می باشند.[23] خود ایشان نیز درباره نماز فرموده بود: صلوا کما رأیتمونی اصلی[24]، با نظر داشت تمام این نکات، به این نتیجه می­رسیم که آن حضرت نمی­توانست تشهد و سلام نماز را به صرف بودن نام خویش در آن ترک نماید، زیرا چه بسا این رفتار، الگوی رفتاری سایر مسلمانان شده و برای همیشه نماز ناقص و باطل اقامه می­شد.

خامساً: درود و سلام بر پیامبر (ص) در هر نماز، نوعی قدرشناسی از زحمات بی­دریغ پیامبر اعظم (ص) و تلاش­های گسترده ایشان در جهت ارتقای مقام انسان و تبلیغ دین خاتم است که به دستور الهی بر ایشان درود و صلوات می­فرستیم و از آثار و دستاوردهای فراوان مادی و معنوی آن در دنیا و آخرت بهره مند می­شویم.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :