ترغيب و ترهيب در دعوت به نماز

حجت الاسلام دکتر محمد داودی، هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مرکز تخصصی نماز

"ترغيب" از "رَُغْبه" به معناي ميل و اشتياق است. واژة متضاد آن ترهيب است. ترهيب از "رهبه" به معناي خوف و ترس است؛ بنابراين "ترغيب" عبارت است از ايجاد ميل و رغبت نسبت به چيزي و "ترهيب" عبارت است از ايجاد خوف وترس نسبت به چيزي.^[1] ترغيب يكي از روش­هاي دعوت به نماز و ترهيب يكي از روش­هاي بازداشتن از ترك نماز است.

انسان به صورت طبيعي به كارها و چيزهايي گرايش دارد كه براي او سودمند بوده و ماية لذت، آسايش و رفاه هستند، و از اموري كه مايه درد، ناراحتي، سختي و مشقت است روي گردان و متنفّر است. لذت­ها و دردها، خوشي­ها و ناخوشي­ها، و خوشبختي­ها و بدبختي­ها را به صورت كلي مي­توان به دو دسته جسماني و غير­جسماني تقسيم كرد. لذت­ها و دردها و خوشي­ها و ناخوشي­هايي كه ريشه در ارضا يا عدم ارضاي نيازهاي جسماني انسان دارند از دسته اول و آنهايي كه ريشه در ابعاد معنوي و روحي انسان دارند از دسته دوم محسوب مي­شوند. انسان به هر دو نوع لذت­ها و سودها گرايش دارد و از هر دو نوع درد و مشقت گريزان است.

درست است كه در ابتدا انسان به لذت­ها و دردهاي جسماني توجه مي‌كند؛ اما به موازات رشد فكري و فرهنگي به لذت­ها و دردهاي معنوي نيز توجه پيدا مي‌كند. انساني كه در كودكي تنها به خوردني­ها و آشاميدني­ها و پوشيدني­ها تمايل داشت، به تدريج به لذت­های معنوی همچون پيشرفت علمي، مورد توجه ديگران واقع شدن و ارزش­هاي اخلاقي نيز حساس مي­شود. چنان­كه در ارضاي نيازهاي خود و در فراهم آوردن لذت­ها و خوشي­ها، از ميزان توجه وي به آثار و عواقب آني عمل كاسته مي­شود و توجه وي به آينده و عواقب دور اعمال افزوده مي­گردد و با توجه به تمام جوانب يك امر، درباره آن تصميم مي­گيرد. از اين رو چه بسا از يك لذت و منفعت آني، براي رسيدن به منفعت و لذتي آتي كه داراي دوام يا كيفيت برتري است چشم بپوشد.

راز تأثيرگذاري ترغيب و ترهيب در اين است كه متربي را با پيامدهاي يك عمل، يعني لذت­ها و دردهاي ناشي از آن، آشنا مي‌كند. هنگامي كه مخاطب بداند نماز خواندن روح او را از آلودگي­هاي گناهان روزمره پاك كرده، به آن صفا و جلا مي‌دهد؛ هنگامي كه بداند نماز موجب رشد و كمال او شده و او را به خدا كه سرچشمة همة كمالات است، نزديك مي‌كند، به آن علاقه‌مند مي‌شود و انگيزه براي انجام آن پيدا مي‌كند.

از امام باقر jنقل شده است:

"پيامبر dبر مردي گذشت كه در مزرعه­اش درخت مي­كاشت. ايستاد و به او فرمود: آيا مي­خواهي تو را به اصله­هايي راهنمايي كنم كه بادوام­تر، زود بارده­تر، و ميوه­هايشان گواراتر و پايدارتر است؟ مرد گفت: آري، راهنمايي­ام كن. پيامبرd فرمودند: صبح و شام بگو: "سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلّا اللّه و اللّه أكبر". اگر اين ذكر را بگويي در قبال هر تسبيح، ده اصله از انواع درختان ميوه كه دائمي هستند، در بهشت به تو داده مي­شود. مرد گفت: اي رسول خدا! تو را شاهد مي­گيرم كه اين مزرعه را وقف فقرا كردم.^[2]

براي ترغيب به نماز از دو شيوه مي‌توان استفاده كرد:

الف) انداز و تبيشير

انذار به معناي اعلام خطر و تبشير به معناي مژده دادن است. رساندن هر نوع خبر ناگواري انذار نيست؛ بلكه انذار، چنان­كه طريحي در مجمع­البحرين به صراحت گفته است "عبارت است از ابلاغ پيام، همراه با ترساندن".^[3] به همين دليل هر انذاري مستلزم اِخبار و آگاه كردن از عواقب ناخوشايند آن است؛ اما هر آگاه كردن و خبر دادن از عواقب ناخوشايندي انذار نيست. چنان­كه ارائه هر نوع اطلاع و خبر خوشحال كننده­اي بشارت و مژده دادن نيست؛ بلكه ارائه خبر خوشحال­كننده به قصد خوشحال­كردن، مژده دادن است. برای مثال، اين دو خبر را در نظر بگيريد: "مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا"^[4] و "إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ"،^[5] با اينكه هر دو اطلاع و آگاهي خوشحال­كننده و مسرّت­بخش مي­باشند، تنها خبر اول بشارت و مژده است؛ زيرا در آيه مذكور، قصد بشارت دادن وجود دارد؛ در حالي كه در آيه دوم چنين قصدي در كار نيست و تنها آثار نماز بيان شده است. نظير اين آيه، آيات و رواياتي است كه بهشت، احوال بهشتيان و مانند آن را توصيف مي­كند. گرچه انذار و تبشير با بيان پيامدهاي مثبت و منفي تفاوت دارد، باوجود اين، انذار و تبشير با بيان پيامدهاي عمل تحقق مي‌يابد. بنابراين، انذار و تبشير به عنوان شيوة ترغيب و دعوت به نماز عبارت است از بيان آثار و بركات نماز و بيان عواقب ترك نماز و بي‌توجهي به آن.

از آنچه گفتيم روشن شد كه يكي از شيوه‌هاي ترغيب فرزندان به نماز استفاده از انذار و تبشير است. والدين مي‌توانند با انذار و تبشير، فرزندان خود را به نماز دعوت و ترغيب كنند. در سخنان معصومانb نمونه‌هاي بسياري از انذار و تبشير به نماز وجود دارد كه والدين مي‌توانند به تناسب از آنها استفاده كنند.

در اينجا چند نمونه را مي‌آوريم:

"طوبي للذين يتهجّدون في الليل؛ اُولئك الذين يرثون النور الدائم؛ من أجل أنّهم قاموا في ظلمة الليل عن أرجلهم في مساجدهم، يتضرّعون إلي ربّهم، رجاءً أن ينجّيهم في الشدّة غداً"؛^[6] خوشا به حال آنان كه نماز شب مي­خوانند! آنانند كه از نور هميشگي برخوردار مي­شوند؛ بدان سبب كه در تاريكي شب برمي­خيزند و به اميد آنكه خداوند در قيامت آنان را از سختي­ها نجات دهد، به درگاه او تضرّع و زاري مي­كنند.

"من ترك صلاته متعمّداً، فقد هدم دينه؛ و من ترك أوقاتها يدخل الويل، و الويل واد في جهنم..."؛^[7] كسي كه به عمد نماز نخواند، بناي دينش را ويران كرده و كسي كه وقت نماز را رعايت نكند، در ويل كه بياباني در جهنم است وارد مي­شود.

"لاتتهاون بصلاتك؛ فإنّ النبي dقال عند موته: ليس منّي من استخفّ بصلاته"؛^[8] در نمازت سستي نكن كه پيامبرd هنگام مرگش فرمود: از من نيست آنكه نمازش را سبك شمارد.

"الصلاة حصن من سطوات الشيطان"؛^[9] نماز دژي در برابر حملات شيطان است.

"الصلاة تنزل الرحمة"؛^[10] نماز رحمت الهي را نازل مي كند.

"الصلاة قربان كلّ تقي"؛^[11] نماز وسيله تقرب هر متقي به خداوند است.

"لايزال الشيطان يرعب من بني آدم ما حافظ علي الصلوات الخمس؛ فإذا ضيّعهنّ تجرأ عليه و واقعه في العظائم"؛^[12] شيطان پيوسته از آدمي تا زماني كه نمازهاي پنج­گانه را به­جا مي­آورد مي­ترسد؛ هرگاه آنها را به­جا نياورد، شيطان بر او گستاخ مي­شود و او را در گناهان بزرگ مي­اندازد.

ب) تبيين جايگاه عمل

يكي ديگر از شيوه‌هاي ترغيب به نماز روشن كردن جايگاه نماز در ميان ديگر آموزه‌هاست. والدين مي‌توانند با بيان جايگاه نماز، انگيزه مناسب را در فرزندان به وجود آورند. در اينجا چند نمونه از رواياتي را كه جايگاه نماز را ترسيم مي­كنند ذكر مي­كنيم:

1. "لكلّ شيء وجه، و وجه دينكم الصلاة"؛^[13] هر چيزي سيمايي دارد؛ سيماي دين شما نماز است.
2. "أحبّ الأعمال إلي اللّه ـ عزّوجلّ ـ الصلاة، و هي آخر وصايا الأنبياء"؛^[14] نماز محبوب­ترين اعمال نزد خدا و آخرين وصيت انبيا است.
3. "جعل اللّه ـ جلّ ثناؤه ـ قرّة عيني في الصلاة، و حبّب إليّ الصلاة كما حبّب الي الجائع الطعام و إلي الظمآن الماء"؛^[15] خداوند متعال نماز را مايه روشني چشم من قرار داده و نماز را محبوب من كرده، چنان­كه غذا و آب را محبوب گرسنه و تشنه كرده است.

کلیدواژه: دعوت فرزندان به نماز، آموزش نماز، ترغیب به نماز، ترهیب به  نماز، والدین

این مطلب را به اشتراک بگذارید :