■ مهارت مقارنات نماز(نیت)
اهداف مقاله:
1. شناخت نیت و نقش آن در عبادت.
2. آشنایی با نیت‌های پاک و ناپاک.
3. آشنایی با عوامل سالم‌سازی نیت.
مقدمه
کلید موفقیت در هر کاری آشنایی با قواعد و قوانین مربوط به آن کار است. هر اندازه قواعد، بیشتر و بهتر رعایت شوند، درصد موفقیت بالاتر خواهد بود. نماز خواندن ، آداب و قوانینی دارد که ما را در بهره‌مندی از این عبادت الهی یاری میکند. دانستن معنای عبارت‌های نماز یکی از آدابی است که حضور قلب انسان را در برابر خدای بی همتا دوچندان میکند. اما قبل از پرداختن به معانی نماز باید دانست دو تا از قوانینی که موجب می‌شود الفاظ نماز فقط لقلقه زبان و معانی نماز به اندازه ورود به فکر و ذهن نباشد، داشتن نیت صحیح و اخلاص در عبادت است که به آن نیت خالص می‌گویند. این دو یکی از شروط اصلی و قبولی هر عبادتی هستند. نیت و اخلاص دو واژه با معانی در هم تنیده هستند و هر جا سخن از نیت آورده می‌شود موضوع اخلاص نیز مطرح می‌شود. با توجه به درهم تنیدگی معنای نیت و اخلاص در این بخش سعی شده است ابتدا این دو واژه جدای از یکدیگر بررسی و سپس معانی الفاظ و جملات نماز مرور شود.
نیت
نسبت نیت به اعمال، همچون نسبت سرچشمه است به آبی که از آن می‌جوشد و به سوی مزرعه سرازیر می‌شود. اگر سرچشمه آلوده باشد، آب جاری از آن نیز آلوده خواهد بود. نیت، کانون مرکزی اعمال و مانند کوزه‌ای پر از آب است که اگر درون کوزه پاک و تمیز باشد، آب آن نیز پاک و گوارا خواهد بود. در غیر این صورت، آب نیز آلوده است. اسلام، نیت را سرچشمه اعمال دانسته و با تأکید بر این نکته که ساختار وجود انسان، رابطه تنگاتنگی با نیت دارد، به پاک نگه داشتن آن بسیار سفارش کرده است. دستاورد هر فرد از کارهايش وابسته به اخلاص و چگونگی نیت اوست. کسی که برای دستيابي به بهره آخرت مي‌کوشد، پاداشش بر عهدۀ خداست و کسی که برای رسیدن به بهره دنيا بکوشد، پاداشی جز آنچه در سر داشته، ندارد. بهاي هر کار به اندازه کسي و چیزی است که آن کار برايش انجام مي‌شود.
مقصود از نیت در عبادت و نماز، تنها و تنها قصد قربت و نزديكي به خداوند است؛ همان‌طور که خدا به پیامبر می‌فرماید: "به راستي نماز و مناسک و زندگي و مرگم براي الله، خداوند جهانيان، است".[1] بدین روی، نيت به معناي قصد نزديک شدن به خداوند و روح کار است و عمل انسان با آن زنده مي‌شود و مي‌ميرد. پيداست كه مرده هيچ اثري ندارد. تا هنگامي که نمازگزار بر نیت خالص خود پايدار است، نمازش معراج او به شمار مي‌رود. اما هر گاه نمازگزار از نیت ناب غافل بماند، نمازش رنگ مناجات را از دست مي‌دهد و نداي واي بر نمازگزار! به گوشش مي‌رسد.[2]
در این بخش سعی داریم به موضوعاتی چون نقش نیت در عبادات، درجات نیت، عوامل سالم‌سازی نیت بپردازیم.
نقش نیت در عبادت
"نیت"، روح و قلب همۀ عبادت‌هاست. پس هر عبادتی باید با انگیزه و قصد نزدیکی به خدا انجام شود. پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)در سفارش‌های خود به "ابوذر" می‌فرماید: "ای ابوذر! باید برای هر چیزی حتی خوابیدن و خوردن نیت داشته باشی".[3] در جایی دیگر فرمود: "پاداش کارها فقط بر اساس نیت‌هاست و بهرۀ هر کس همانی است که نیت کرده است".[4] در روايت آمده نيت انسان مؤمن از کار او برتر است.[5] داشتن نیت پاک و الهی، به عمل ارزش می‌دهد و هر قدر نیت خالص‌تر باشد، ارزش عمل نیز بیشتر خواهد شد. در مقابل، نیت نادرست یا ریاآلود، عمل را حتی با داشتن ظاهری نیک، تباه و بی‌ارزش می‌سازد. در اصل، هر عبادتی بدون نیت، باطل است و هرگاه نیت عبادت با ریا آمیخته باشد، آن عمل نیز باطل خواهد بود.
نخستین رکن نماز، نیت است؛ تا جایی که اگر از روی فراموشی ترک شود، نماز باطل خواهد شد. با مطالعه و دقت در روایات، بهتر می‌توان به اهمیت نیت در اعمال پی برد. برای نمونه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)در حدیثی فرمود: "انسان‌ها در قیامت براساس نیت‌های خود محشور می‌شوند".[6] امام صادق(علیه السلام)فرمود: "دوزخیان از این رو در دوزخ جاودانه‌اند که نیت داشتند. [اینان] اگر در دنیا جاودان بمانند، همیشه نافرمانی خدا کنند. بهشتیان از این رو در بهشت جاودان خواهند بود که نیت داشتند و اگر [ایشان] در دنیا باقی بمانند، همیشه اطاعت خدا کنند. پس، این دسته و آن دسته به علت نیت خود، جاودانه‌اند".[7] خدا در قرآن مجید می‌فرماید: "بگو هر کس بنابر روش [و خلق و خوی] خود عمل میکند".[8]
امام صادق(علیه السلام)در حدیثی فرموده‌اند: "نیت، بهتر از عمل و در اصل، همان عمل است". سپس آیه فوق را خوانده و فرمودند: "منظور از شاکله، همان نیت است".[9] علامه طباطبایی;می‌نویسد: "این جمله که نیت همان عمل است، به اتحاد و پیوند نیت و عمل اشاره میکند، از این نظر که خط عمل، منشعب از خط نیت است".[10] نیت خوب که به اختیار انسان شکل می‌گیرد، نگرش و خلق و خوی پسندیده‌ای را در آدمی به وجود می‌آورد. در نتیجه، آثار آن به شکلی نیک در عمل آشکار می‌شود، همان‌طور که نیت بد، زاینده عمل بد و مسبب ایجاد خلق و خوی انحرافی و آلوده است. از علامه طباطبایی در تفسیر المیزان سخنی با این مضمون آمده است: شاکله نسبت به عمل، همانند روح نسبت به بدن و اعضا و جوارح است. تجربه علمی ثابت کرده است که بین ملکات و حالات نفسانی با کردار انسان، رابطه خاصی وجود دارد. برای مثال، عمل انسان شجاع و دلاور، با عمل انسان ترسو و زبون، یکسان نیست. بنابراین کردار انسان، نتیجه همان روحیات اوست و از آن نشئت می‌گیرد.[11] خداوند، خود در قرآن کریم می‌فرماید: "سرزمین پاکیزه، گیاهش به فرمان پروردگار می‌روید، در حالی که از سرزمین‌های بد طینت و شوره‌زار، جز گیاه ناچیز و بی ارزش، چیزی نمی‌روید".[12]
رتبه‌هاي نیت
نیت عبادتگران سه رتبه و درجه دارد. گروهي از بيم دوزخ عبادت می‌کنند. اين گونه عبادت از آنِ بردگان است. دسته‌اي به آرزوي بهشت عبادت مي‌کنند. اين نوع عبادت از آنِ تاجران است. گروهي از روي محبت و عشق، خدا را میپرستند. اين گونه عبادت از آنِ آزادگان و كريمان است.[13] اين هر سه گونه پرستش صحيح هستند؛ اما رتبه‌هاي گوناگون دارند. صحيح بودن عبادتشان به اين دليل است که هر سه عمل را براي خداوند انجام مي‌دهند، نه براي غیر از او. كسي كه خدا را به دليل هراس از دوزخ عبادت مي‌كند، فقط خدا را مي‌پرستد؛ ولي هنوز از بند غضب رها نشده است و نمي‌داند كه بايد از معبودش، چيزي بیش از رهايي از آتش را بخواهد. نیز كسي كه براي يافتن بهشت، عبادت مي‌كند، جز خدا را نمي‌پرستد؛ اما هنوز از بند شهوت نرسته است و نمي‌فهمد كه بايد از مولايش چيزي فراسوي رسيدن به بهشت را آرزو كند. ولي خردمندي كه شوق خشنودي مولاي خويش را دارد، آزاده‌اي است كه مي‌فهمد چه بايد بخواهد. این برترين گونه عبادت است.[14]
نمونه‌ای از نیت‌های پاک و ناپاک
نیت‌های پاک، ارزش اعمال را بالا می‌برند و نیت‌های ریاآلود موجب تباهی کارها می‌شوند و بنا بر قرآن عمل انسان را پوچ و بی محتوا و بدون ارزش می‌کنند.[15] امام صادق(علیه السلام)فرمود: "بنده مؤمن فقیر پروردگارا! به من مال و ثروت بده تا احسان و کارهای نیک کنم و چون خداوند، صدق و راستی نیت او را بداند، برای او همان پاداش را می‌نویسد که اگر انجام می‌داد، می‌نوشت".[16] پس از جنگ "جمل" و پیروزی سپاه امیرمؤمنان علی(علیه السلام)بر لشکر دشمن، شخصی از یاران آن حضرت به محضر ایشان آمد و عرض کرد: ای کاش برادرم در این جنگ حاضر بود و این پیروزی‌ها را می‌دید و از پاداش این جهاد بهره‌مند می‌شد. حضرت علی(علیه السلام)به او فرمود: آیا قصد و خواسته برادرت این بود که ما پیروز شویم؟ او عرض کرد: آری! فرمود: "فقد شهدنا"؛[17] بنابراین او نیز در این نبرد با ما بوده و شرکت داشته است. عکس این قضیه در جنگ "احد" رخ داد. یکی از مسلمانان به نام "قزمان" در رکاب پیامبر(صلی الله علیه و آله)بسیار عالی و شجاعانه با دشمنان می‌جنگید؛ به گونه‌ای که شش یا هفت نفر از دشمنان را به هلاکت رساند. اما در همین نبرد، جراحت‌های سنگینی برداشت، به همین دلیل او را برای مداوا به خانه بردند. یکی از مسلمانان به محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آمد و از شجاعت‌ها و جانبازی‌های قزمان سخن گفت و او را ستود، ولی پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود: او اهل دوزخ است. آن مسلمان که از راز موضوع بی‌خبر بود، از سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله)شگفت زده شد. قزمان در خانه خود بستری بود و بسیاری می‌پنداشتند که او در بستر شهادت قرار گرفته و به زودی به فیض شهادت نایل می‌شود؛ تا اینکه روزی جمعی از مسلمانان به خانه او آمدند و پس از احوال پرسی، به او گفتند: مژده باد به تو! بهشت و رضوان خدا؛ زیرا در راه خدا در میدان جنگ با دشمنان آن همه زخم و رنج و زحمت را متحمل شده‌ای. قزمان که تا آن وقت ماهیت خود را نشان نداده و نیتش را آشکار نساخته بود، گفت: برای چه مرا مژده می‌دهید. سوگند به خدا، من برای قوم و قبیله‌ام با دشمن می‌جنگیدم، نه برای خدا. عجیب اینکه وقتی زخم‌های بدنش خوب نشد، کاسه صبرش لبریز شد و دست به خودکشی زد و بدین ترتیب، مردم از راز سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله)آگاه شدند.[18]
عوامل سالم‌سازی نیت
زمین شوره‌زار با زمین آماده و حاصل‌خیز یکسان نیست. آنکه در ابتدای هر کاری، با نیت پاک تصمیم به عمل می‌گیرد، با کسی که نیت آلوده دارد، هرگز برابر نیست. باید کوشید تا با شناخت عوامل پاک‌سازی و منحرف‌کننده نیت، از کارهایی که با انگیزه نادرست شکل می‌گیرند، به شدت پرهیز کنیم. به فرموده امیر مؤمنان علی(علیه السلام): "نیت، پایه عمل است و اعمال، میوه‌های نیت‌ها هستند".[19] عبادت، مناجات با خدا، خوردن غذاهای پاک و تعلیم و تربیت درست، از جمله راه‌های سالم‌سازی نیت هستند که البته در این میان، عبادت نقش بسزایی دارد. شرط نخستین و اساسی عبادت، "اخلاص" است که بدون آن، هر عبادتی باطل و بی‌ارزش است. از این رو به دستور اسلام همۀ عبادت‌ها باید با نیت خالص و به دور از هرگونه ریا و خودنمایی انجام شوند. این امر، از فلسفه‌های مهم عبادت است.
چكيده
نسبت نیت به اعمال، همچون نسبت سرچشمه است به آبی که از آن می‌جوشد و به سوی مزرعه سرازیر می‌شود. اگر سرچشمه آلوده باشد، آب جاری از آن نیز آلوده خواهد بود.
نقش نیت در عبادت
هر عبادتی باید با انگیزه و قصد نزدیکی به خدا انجام شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) در سفارش‌های خود به “ابوذر” می‌فرماید: "ای ابوذر! باید برای هر چیزی حتی خوابیدن و خوردن نیت داشته باشی".[20] در جایی دیگر فرمود: "پاداش کارها فقط بر اساس نیت‌ها است و بهره هر کس همانی است که نیت کرده است".[21] در روايت آمده نيت انسان مؤمن از کار او برتر است.[22]
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)در حدیثی فرمود: "انسان‌ها در قیامت براساس نیت‌های خود محشور می‌شوند".[23] امام صادق(علیه السلام)فرمود: "دوزخیان از این رو در دوزخ جاودانه‌اند که نیت داشتند. [اینان] اگر در دنیا جاودان بمانند، همیشه نافرمانی خدا کنند. بهشتیان از این رو در بهشت جاودان خواهند بود که نیت داشتند و اگر [ایشان] در دنیا باقی بمانند، همیشه اطاعت خدا کنند".
رتبه‌هاي نیت
نیت عبادتگران سه رتبه و درجه دارد. گروهي از بيم دوزخ عبادت می‌کنند. اين گونه عبادت از آنِ بردگان است. دسته‌اي به آرزوي بهشت عبادت مي‌کنند. اين نوع عبادت از آنِ تاجران است. گروهي از روي محبت و عشق، خدا را میپرستند. اين گونه عبادت از آنِ آزادگان و كريمان است.[24] اين هر سه گونه پرستش صحيح هستند؛ اما رتبه‌هاي گوناگون دارند.
نمونه‌ای از نیت‌های پاک و ناپاک
نیت‌های پاک، ارزش اعمال را بالا می‌برند و نیت‌های ریاآلود موجب تباهی کارها می‌شوند و بنا بر قرآن، عمل انسان را پوچ و بی‌محتوا و بدون ارزش می‌کنند.[25]
پس از جنگ "جمل" شخصی از یاران امیرمؤمنان علی(علیه السلام)به محضر ایشان آمد و عرض کرد: ای کاش برادرم در این جنگ حاضر بود و از پاداش این جهاد بهره‌مند می‌شد". حضرت علی(علیه السلام)به او فرمود: آیا قصد و خواسته برادرت این بود که ما پیروز شویم؟ او عرض کرد: آری! فرمود: "فقد شهدنا"؛[26] بنابراین او نیز در این نبرد با ما بوده و شرکت داشته است.
عوامل سالم‌سازی نیت
زمین شوره‌زار با زمین آماده و حاصل‌خیز یکسان نیست. آنکه در ابتدای هر کاری، با نیت پاک تصمیم به عمل می‌گیرد، با کسی که نیت آلوده دارد، هرگز برابر نیست.
به فرموده امیر مؤمنان علی(علیه السلام): "نیت، پایه عمل است و اعمال، میوه‌های نیت‌ها هستند".[27]عبادت، مناجات با خدا، خوردن غذاهای پاک و تعلیم و تربیت درست، از جمله راه‌های سالم‌سازی نیت هستند که البته در این میان، عبادت نقش بسزایی دارد. شرط نخستین و اساسی عبادت، "اخلاص" است که بدون آن، هر عبادتی باطل و بی‌ارزش است.
[1]. "قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُكی وَ مَحْيای وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمين" (انعام: 162).
[2]. "فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون. الَّذينَ هُمْ يُراؤُون" (ماعون: 4).
[3]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج77، ص84.
[4]. مصباح الشريعة، ترجمۀ مصطفوى، ص19.
[5]. "نيّة المؤمن خير من عمله" (کلینی، اصول كافی، ج2، ص84.
[6]. "یحشر النّاس علی نیّاتهم" (متقی هندی، کنز العمال، ح7245.
[7]. اصول کافی، ج 2، ص 85.
[8]. اسراء، 84.
[9]. عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج3، ص114.
[10]. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج13، ص212.
[11]. نک: همان، ص 189 و 193.
[12]. اعراف: 58.
[13]. کلینی، اصول كافی، ج2، ص84.
[14]. بنگريد به: رازهای نماز، ص65.
[15]. بقره، 264.
[16]. اصول کافی، ج 2، ص 85.
[17]. نهج البلاغه، خطبه 12.
[18]. طبرسی، اعلام الوری، ص94.
[19]. "النّیة اساس العمل، الاعمال ثمار النّیّات" (آمدی، غرر الحكم، ج93، ح1622).
[20]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج77، ص84.
[21]. مصباح الشريعة، ترجمۀ مصطفوى، ص19.
[22]. کلینی، اصول كافی، ج2، ص 84.
[23]. متقی هندی، کنز العمال، ح7245.
[24]. کلینی، اصول كافی، ج2، ص84.
[25]. بقره: 264.
[26]. نهج البلاغه، خطبه 12.
[27]. آمدی، غرر الحكم، ج93، ح1622.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
