■ مهارت های نماز(مهارت طهارت)
اهداف مقاله:
1. آشنایی با آداب وضو.
2. آشنایی با غسل و آداب آن.
3. آشنایی با تیمم و آداب آن.
مقدمه
طهارت به معني پاك شدن و حالتى معنوى است كه در نتیجه وضو، غسل یا تيمم، براى انسان حاصل مى‌شود. در شست‌وشوي اعضای ظاهری باید به تطهیر دل نیز توجه داشت. دل جايی است که خداوند بر آن مینگرد و سرپرست و پیشوای همۀ اندامهاست. به طور كلي مقصود از طهارت اعضا، روی آوردن به خدا، دوری جستن از دنیا با دل و حواس و رسیدن به نیک‌بختی است. دنیا و آخرت دو رقیبند که نزدیک شدن به یکی، موجب دور شدن از دیگری است.[1] از اين رو دستور پاک شدن از دنیا و روی آوردن به آخرت به هنگام عبادت داده شده است.[2] انسان به دو صورت از حالت طهارت خارج مي‌شود: اول: به وسيله نجاست‌هاى ظاهرى كه در اصطلاح فقه به آن خَبَث گفته مى‌شود و راه پاك شدن از آنها، به تفصيل در بحث مطهرات رسالههاى عمليه بيان شده است. دوم: نجاست‌هاى باطنى كه در اصطلاح فقه حَدَث ناميده مى‌شود و در انسان حالت روانى ايجاد مىكند كه به سبب آن، آمادگى عبادت و مناجات از انسان گرفته مي‌شود.
اما چیزهایی كه مىتواند حدث را از وجود يك انسان رفع كند و به او آمادگى عبادت دهد، عبارتند از: وضو، غسل و تيمّم که در این بخش به این سه موضوع پرداخته خواهد شد.
1. وضو
وضو طهارتی است که زمينه خلوت با دوست را فراهم مي‌آورد. يكباره برخاستن از ماديّت و كوچ کردن به معنويت، مشكل است؛ ولى وضو گرفتن، به تدريج انسان را براي اين کوچ آماده مىسازد. امام رضا(علیه السلام)در بيانی زیبا ابعاد وضو و راز وجوب آن را این‌گونه بیان می‌کند: "شستن صورت و دست و مسح به سبب ايستادن بنده در برابر خدا و روي نمودن به او و ديدار با وي با همۀ اعضا و جوارح ظاهري است. پس شستن صورت براي سجده و خضوع در آن است. نيز شستن دو دست بدان جهت است كه آنها را به درگاه خداوند بالا مي‌برد. مسح سر و روي دو پا بدين جهت است که ظاهر و برهنه است و نمازگزار مي‌خواهد در سراسر نمازش با اين سه رو به حق بايستد".[3]
آداب وضو
مهمترين آداب وضو عبارت است:
الف) خواندن دعاهاي مخصوص هنگام وضو
حضرت علی(علیه السلام)به محمد حنفيه دستور دادند که وضويي بگيرد. ايشان که شروع کردند به وضو گرفتن، اميرالمؤمنين(علیه السلام) دعاهايي به او تعليم دادند تا آنها را در هنگام وضو بخواند. بعد از بيان دعاهاي وضو، به پسرشان فرمودند: "اي محمد هركس مانند من وضو بگيرد و چون اين اذكار را بخواند، خداوند در برابر هر قطره آب، براي او فرشته‌اي مي‌آفريند كه تقديس و تسبيح و تكبير گويد و ثواب آن را تا قيامت براي او مينويسد".[4]
آن دعا اين است:
مستحب است زماني كه نگاه انسان به آب مي‌افتد، بگويد: "بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ يَجْعَلْهُ نَجِسا"[5] و هنگامي كه پيش از وضو دست خود را مي‌شويد، بگويد: "اللَّهُمَ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِين".[6] در وقت مضمضه كردن ـ آب در دهان گرداندن ـ بگويد: "اللَّهُمَّ لَقِّنِّي حُجَّتِي يَوْمَ أَلْقَاكَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِي بِذِكْرِكَ وَ شُكْرِك".[7] به وقت استنشاق ـ آب در بينى كردن ـ بگويد: "اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَيَّ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ يَشَمُّ رِيحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِيبَهَا".[8] زمان شستن رو بگويد: "اللَّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهِي يَوْمَ تَسْوَدُّ فِيهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِي يَوْمَ تَبْيَضُّ فِيهِ الْوُجُوه".[9] در وقت شستن دست راست بگوييد: "اللَّهُمَّ أَعْطِنِي كِتَابِي بِيَمِينِي وَ الْخُلْدَ فِي الْجِنَانِ بِيَسَارِي وَ حَاسِبْنِي حِساباً يَسِيرا".[10] هنگام شستن دست چپ بگويد: "اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِي كِتَابِي بِيَسَارِي وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِي وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّي مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَان".[11] به وقت مسح سر بگويد: "اللَّهُمَّ غَشِّنِي بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ وَ عَفْوِك".[12] هنگام مسح پا بگويد: "اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْيِي فِيمَا يُرْضِيكَ عَنِّي يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَام".[13]و[14]
ب) مسواك زدن
مسواک زدن، ثواب کارهای خوب انسان را تا هفتاد برابر افزایش می‌دهد.[15] دو رکعت نماز با مسواک برتر از هفتاد رکعت نماز بی‌مسواک است.[16] تلاوت قرآنی که قبل از آن مسواک زده شده باشد، هفتاد برابر ارزش پیدا می‌کند. رسول پاکی‌ها(صلی الله علیه و آله) فرمود: "دهان‌های شما راهی از راه‌های گفتگو با پروردگار است، پس تا می‌توانید دهان‌هایتان را خوشبو کنید".[17] مسواک را به عرض دندان‌هایتان بکشید نه به طول آن، پیامبر اکرم دندان‌هایش را خلال می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کردن، دندان‌ها را خوشبو می‌کند".[18] برای فرشتگان چیزی منفورتر از آن نیست که در دندان‌های کسی باقیمانده غذا ببینند.[19] مسواک زدن موجب خشنودی آفریدگار، سپیدی دندان‌ها، نابودی کرم، کاستی بلغم، اشتهاآوری، افزون شدن نیکی‌ها، استحکام لثه‌ها،[20] قدرت سخنوری،[21] شادی فرشتگان، تقویت حافظه، چند برابر شدن اجر کارهای نیک و... می‌شود.[22]مسواك زدن به جهت اهميتي كه دارد، جزئي از وضو قرار داده شده است؛ به طوري كه ترس از سختگيري بر امت موجب شد تا پيامبر آن را واجب نكند.[23] امام صادق(علیه السلام)مي‌فرمايد: "از جمله سفارش‌هاي رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به امام علي(علیه السلام)اين بود که هرگاه وضو مي‌گيري (پيش از آن) مسواک بزن".[24]
ج) مضمضه و استنشاق
مضمضه يعني آب را در دهان گردانيدن و براي اين كار سه مرتبه و براي هر دفعه يك مشت آب كافي است.
استنشاق به معني شستشوي بيني یا آب یا مایع دیگری را به بینی کشیدن است. امام علي(علیه السلام)مي‌فرمايد: "الْمَضْمَضَةَ وَ الِاسْتِنْشَاقَ سُنَّةٌ وَ طَهُورٌ لِلْفَمِ وَ الْأَنْف"؛[25] مضمضه و استنشاق، سنت است و سبب پاکيزگي دهان و بيني مي‌شود.
حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)ميفرمايند: "هيچ كس نباشد از شما كه آب برگيرد و مضمضه و استنشاق بكند، مگر آنكه هر گناهي كه به دهان و بيني كرده است با آب ريخته مي‌شود. چون آب با صورت ريزد، هر گناهي كه بر صورت كرده است، با آب از صورت او فرو مي‌ريزد. چون مسح سر بكشد هر گناهي كه سر كرده باشد، بخشيده مي‌شود. چون بر پاهاي خود مسح بكشد، گناهاني كه با پاهايش انجام داده باشد از او فرو مي‌ريزد".[26]
د) گرفتن آب با دست راست، اگرچه براي شستن دست راست باشد.
ه) با توجه وضو گرفتن.
و) درحال وضو سوره قدر خواندن.
ز) بعد از وضو آيةالكرسي خواندن.
ح) مستحب است آب وضو به مقدار يك مد يعني كمتر از يك ليتر باشد.
ط) بعد وضو آب آن را خشک نکردن.
مکروهات وضو
1. اسراف درآب وضو مكروه، ولي اسباغ (كامل وضو گرفتن) مستحب است و ظاهراً مقدار يك مدّ آب براي همۀ كارهاي وضو، يعني واجبات و مستحبات كافي است و مصرف بيشتر از آن اسراف شمرده مي‌شود. امام صادق(علیه السلام)فرمود: "براي خداوند متعال فرشته‌اي است كه اسراف وضو را مينويسد، همانگونه كه نقصان و كم گذاشتن آن را ثبت مي‌کند".[27] از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نقل شده كه فرمود: "مقدار آب وضو، يك مدّ و مقدار آب غسل يك صاع (سه ليتر) است. پس از من مردمي مي‌آيند كه اين مقدارآب را كم مي‌شمرند. اين مردم برخلاف سنّت من هستند و كسي كه بر سنت من ثابت باشد، در بهشت قدس با من است".[28]
2. كمك گرفتن از ديگران در مقدّمات نزديك وضو، مانند آب ريختن بر دست وضوگيرنده مكروه است، ولي در شستن و مسح‌ها جايز نيست. در روايت است که وقتي امام علي(علیه السلام)وضو مي‌گرفت، اجازه نمي‌داد کسي آب روي دست‌هاي مبارکش بريزد. هنگامي که از علت آن پرسيدند، فرمود: "دوست ندارم در نمازم کسي را شريک کنم"[29] و اين آيه را تلاوت فرمود: "فمن كان يرجو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا".[30]
3. خشك كردن آب وضو.
2. غسل
از جنابت تعبير به فرو رفتن در طبیعت و غفلت از جنبۀ روحانیّت انسان شده است. به تعبير ديگر در این حالت جنبۀ حیوانیت انسان بر او سلطه پيدا كرده است. در مقابل، براي پاک شدن از این حالت و برگشت به جنبۀ روحانی و الهی، اسلام عمل غسل را مطرح كرده است. این بازگشت با شست‌وشوی تمام بدن که در جنبۀ طبیعی خویش غرق شده بود، به شكلي كه در متون ديني و رساله‌هاي عمليه وارد شده است، حاصل می‌شود.
براي غسل آداب معنوی بيان شده است؛ مثل اينكه شخص در هنگام غسل به شست‌وشوی ظاهر خویش بسنده نکند؛ بلکه به جنابت باطن خویش نیز توجه داشته باشد؛ یعنی از تسلط نفس و جنبۀ حیوانی بر بُعد انسانی و الهی خویش پرهیز کرده، باطن خویش را که از روح الهی در آن دمیده شده، از توجه به غیر حق دور سازد. امام رضا(علیه السلام)فرمود: "اینکه به غسل جنابت دستور داده شده؛ اما پس از قضای حاجت ـ با این که نجس‌تر و پلید‌تر است ـ دستور غسل داده نشده، ازاین‌روست که جنابت از نفس آدمی می‌باشد و از همۀ بدن چیزی خارج می‌شود؛ اما خلا (بول و غائط) از نفس آدمی نیست؛ بلکه غذایی است که از یک در وارد می‌شود و از در دیگر خارج می‌گردد".[31] از ظاهر این احادیث چنین برمی‌آید که چون منی از تمام بدن خارج می‌شود، پس غسل هم بر تمام بدن تعلق می‌گیرد. این برداشت با عقیدۀ برخی از پزشکان و دانشمندان علوم طبیعی نیز سازگار است؛ "شست‌وشویی کن و آنگه به خرابات خرام".[32]
غسل جنابت مانند سایر غسل‌ها می‌باشد و فقط نیت آن که غسل جنابت است، متفاوت است. برای آگاهی از نحوۀ انجام دادن غسل می‌توان به رسالۀ مرجع تقلید خود مراجعه نمود.
3. تيمم
هنگامی که استفاده از آب پاک به دلایلی مانند بی‌آبی و بیماری[33] ممکن نباشد، تیمم واجب می‌شود. تیمم ساییدن خاک به دست و صورت برای شکستن این اندامهای آلوده است. قرآن کريم مي‌فرمايد: "اى كسانى كه ايمان آوردهايد! هنگامى كه به نماز مىايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد... و اگر آب (براى غسل يا وضو) نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد.... خداوند نمىخواهد مشكلى براى شما ايجاد كند؛ بلكه مىخواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد؛ شايد شكر او را به جا آوريد". [34] از اين آيه مي‌توان دريافت كه خاك همچون آب، مايه پاكيزگي است. پيامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود: "زمين براي من مسجد قرار داده شد و خاك، پاك و پاك‌كننده است".[35] طهور بودن خاك را هنگامي درمي‌يابيم که پليديهاي معنوي و روح كثافات ظاهري را ببينيم و تواضعي را كه از مسّ خاك و مسح آن بر اعضای بدن براي آدمي پديد مي‌آيد، درك کنيم. مقصود اصلي از وضو، پاكيزه ساختن نفس آدمي از پليديهای معنوي است و آنگاه كه دستيابي به آب ممكن نباشد يا استفاده از آن براي انسان زيان داشته باشد، به جاي آن بايد چيزي باشد كه تطهير باطن کند و آن، مسّ خاك است كه به بازگشت به حقيقت آدمي اشاره دارد و نشانۀ تواضع است. ثمره تیمم، خضوع است و این خود نوعی توبه به شمار مي‌آيد. توبه مايه طهارت انسان از پلیدی گناه است.
چکیده
انسان به دو صورت از حالت طهارت خارج مي‌شود: اول: به وسيله نجاست‌هاى ظاهرى كه در اصطلاح فقه به آن خَبَث گفته مى‌شود. دوم: نجاست‌هاى باطنى كه در اصطلاح فقه حَدَث ناميده مى‌شود و در انسان حالت روانى ايجاد مىكند كه به سبب آن آمادگى عبادت و مناجات از انسان گرفته مي‌شود. آنچه مىتواند حدث را از وجود يك انسان رفع كند و به او آمادگى عبادت دهد، عبارتند از: وضو، غسل و تيمم که در این بخش به این سه موضوع پرداخته خواهد شد.
1. وضو
وضو طهارتی است که زمينه خلوت با دوست را فراهم مي‌آورد. يكباره برخاستن از ماديّت و كوچ کردن به معنويت مشكل است؛ ولى وضو گرفتن، انسان را براي اين کوچ آماده مىسازد.
آداب وضو
مهمترين آداب وضو عبارت است:
1. خواندن دعاهاي مخصوص هنگام وضو
2. مسواك زدن، مسواک زدن؛ ثواب کارهای خوب انسان را تا هفتاد برابر افزایش می‌دهد.[36]
3. مضمضه و استنشاق؛ مضمضه يعني آب را در دهان گردانيدن و براي اين كار سه مرتبه و براي هر دفعه يك مشت آب كافي است.
4. گرفتن آب با دست راست، اگرچه براي شستن دست راست باشد.
5. با توجه وضو گرفتن.
6. درحال وضو سوره قدر خواندن.
7. بعد از وضو آيةالكرسي خواندن.
8. مستحب است آب وضو به مقدار يك مدّ، يعني كمتر از يك ليتر باشد.
9. بعد وضو آب آن را خشک نکردن.
مکروهات وضو
1. اسراف درآب وضو مكروه، ولي اسباغ (كامل وضو گرفتن) مستحب است.
2. كمك گرفتن از ديگران در مقدّمات نزديك وضو، مانند آب ريختن در دست وضوگيرنده مكروه است، ولي در شستن و مسح‌ها جايز نيست.
3. خشك كردن آب وضو.
2. غسل
از جنابت تعبير به فرو رفتن در طبیعت و غفلت از جنبۀ روحانیّت انسان شده است. براي پاک شدن از این حالت و برگشت به جنبۀ روحانی و الهی، اسلام عمل غسل را مطرح كرده است.
براي غسل آداب معنوی بيان شده است؛ مثل اينكه شخص در هنگام غسل به شست‌وشوی ظاهر خویش بسنده نکند؛ بلکه به جنابت باطن خویش نیز توجه داشته باشد؛ یعنی از تسلط نفس و جنبۀ حیوانی بر بُعد انسانی و الهی خویش پرهیز کرده، باطن خویش را که از روح الهی در آن دمیده شده، از توجه به غیر حق دور سازد.
3. تيمم
هنگامی که استفاده از آب پاک به دلایلی مانند بی‌آبی و بیماری[37] ممکن نباشد، تیمم واجب می‌شود. تیمم ساییدن خاک به دست و صورت، برای شکستن این اندامهای آلوده است.
[1]. ر. ک: مرتضی مطهری، بیست گفتار، بخش "حبّ دنیا".
[2]. شهید ثانی، اسرار الصلاة، ترجمه کوه سرخی، ص113.
[3]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، ص89.
[4]. همو، من لا يحضره الفقيه، ج1، ص 44.
[5]. "به نام خدا، و به يارى او، حمد و سپاس مخصوص اوست كه آب را پاك قرار داد، و آن را نجس قرار نداده است".
[6]. "خداوندا؛ مرا از توبه كنندگان و پاكيزگان قرار ده".
[7]. "بارالها! تو خود به من در آن روزى كه با تو ملاقات مى‌كنم، دلايلم را به من تلقين نما و زبانم را براى ياد كردنت آزاد گردان".
[8]. "بارالها! بوييدن بوى بهشت را بر من حرام مگردان و مرا از جمله كسانى قرار ده كه بوى بهشت را و پاكی‌هاى آن را احساس نمايم".
[9]. "خدايا! صورت مرا در روزى كه همه صورت‌ها در آن سياه است، سفيد گردان (كه اشاره به روز جزاست؛ روزى كه همه گناهكاران روسياه وارد مى‌شوند) در روزى كه روی‌ها سپيد مى‌گردد، رويم را سياه مگردان".
[10]. "خداوندا! نامه اعمال من را از طرف راست به من بده، و زندگى ابدى را از طرف چپ به من اعطا بفرما و هنگام حسابرسى اعمال، به نرمى محاسبه کن".
[11]. "بارالها! نامه اعمال من را به دست چپم مده و يا از پشت سرم، و آن را همچون زنجير بر گردن من نيفكن، و به تو پناه مىآورم از پاره هاى آتش جهنم".
[12]. "بارالها! سايه رحمت و بركات و عفو خويش را بر من بگستران".
[13]. "بارالها! قدم‌هايم را بر روى پل صراط محكم بگردان، در روزى كه قدم‌هاى مردم بدكار در آن مى‌لرزد، و تلاش و كوشش مرا در آنچه تو را از من راضى مى‌گرداند قرار ده، اى صاحب جلال و كرامت".
[14]. رساله مراجع تقليد، بخش احكام وضو.
[15]. شیخ صدوق، خصال، ج2، ص449.
[16]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج73، ص133.
[17]. همان، ص131.
[18]. همان، ج63، ص439.
[19]. همان، ص436.
[20]. همان، ج76، ص129.
[21]. همان، ص135.
[22]. شیخ صدوق، خصال، ص481، ح53.
[23]. "قال رسول الله6: لَوْلَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ مَعَ كُلِّ صَلَاةٍ" (کلینی، اصول کافی، ج3، ص22، ح1).
[24]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص17، ح 1348.
[25]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج77، ص334.
[26]. ابوالفتوح رازی، تفسير روض الجنان و روح الجنان، ج6، ص282 و 283.
[27]. شیخ صدوق، وسائل الشيعه، ج1، ص340.
[28]. همان، ص339.
[29].همان، باب 47 از ابواب وضو، ح2.
[30]. "هر کس به ملاقات پروردگارش امید دارد، پس عمل نیکو انجام دهد و در عبادت خدایش کسی را شریک نکند" (کهف: 11).
[31]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج1، ص467، ح 4؛ به نقل از: شیخ صدوق، علل الشرائع، ج1، ص281 و عیون اخبار الرضا7، ج1، ص112.
[32]. حافظ.
[33] . به رساله مرجع تقلید مراجعه شود.
[34]. مائده: 6.
[35]. "قَالَ رَسُولُ اللَّه6أُعْطِيتُ خَمْساً لَمْ يُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِی الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ أُحِلَّ لِی الْمَغْنَمُ وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُعْطِيتُ جَوَامِعَ الْكَلَامِ وَ أُعْطِيتُ الشَّفَاعَةَ" (شیخ صدوق، الأمالی، ص217).
[36]. شیخ صدوق، خصال، ج2، ص449
[37] . به رساله مرجع تقلید مراجعه شود.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
