■ آثار اجتماعی نماز
نماز و جامعه
اهداف مقاله:
1. شناخت نقش نماز در کاهش جرائم اجتماعی.
2. شناخت نقش نماز در ایجاد الفت اجتماعی.
3. شناخت نقش نماز در برطرف‌کردن اختلاف طبقات اجتماعی.
4. شناخت نقش نماز در کمک به محرومان.
مقدمه
بر خلاف تصور برخی كه نماز را امري فردي تلقي ميكنند، اين آموزة الهي بركات اجتماعي گستردهاي دارد كه معمولاً از آن غفلت میشود. پیامبر خدا در همان روزهای آغازین اسلام، نماز جماعت را با امیرالمؤمنین و حضرت خدیجه(سلام الله علیها)به صورت جماعت برپا کردند. اعمال عبادی به ویژه نماز، آثاری چندبُعدی دارند. جامعۀ اسلامی با اقامۀ نماز سرزنده و پویا و در برابر آفات زمانه واکسینه میشود. نماز مشت محکمی بر دهان دشمنان اسلام و معاندین و منافقین است. در ادامه ابعاد آثار اجتماعی نماز را برمی‌شماریم.
1. کاهش جرائم و تقويت کنترل اجتماعي
"کنترل اجتماعي" به مجموعة شيوه‌ها، تدابير و وسائلي اطلاق ميشود که يک جامعه يا يک گروه با استفاده از آن، اعضاي خود را به رعايت قواعد، هنجارها و آداب و شعائر پذيرفته‌شدة خود وامي‌دارد.[1] تدابير مورد نظر در "کنترل اجتماعي" در قالب عوامل مادي محسوس و يا نمادين و نامحسوس در اختيار جامعه قرار مي‌گيرد، تا براي همنوايي افراد جامعه با اصول و مقررات اجتماعي، مورد استفاده قرار بگيرد.[2]
يکي از اساسي‌ترين آثار اجتماعي نماز که در آيات و روايات مورد تأکید قرار گرفته، کاهش جرائم و ايجاد مکانيسم کنترلي است. در آية 45 سورة مبارکة عنکبوت، اين امر به صراحت بيان شده است که نماز، افراد جامعه را از فحشا و منکرات باز ميدارد.[3] در سورة هود به شیوة ديگري، نقش کنترلي نماز به تصوير کشيده شده است. در اين آيه، نماز از حسنات حساب شده و نقش آن از بين بردن سيئات ذکر شده است: "در دو طرف روز و اوايل شب، نماز را برپا داريد. بهدرستي‌که حسنات، سيئات و بدرفتاري‌ها را از بين مي‌برد و اين پندي است براي پندگيرندگان".[4] از مجموع آيات و روايات به دست مي‌آيد که نماز با چند مکانیسم، کاهش جرائم و کجروي را در جامعه به ارمغان مي‌آورد:
الف) مکانيسم حيا
"حيا" به معناي دور نگهداشتن نفس از بدي‌ها[5] و وادار نمودن خود به ترس از انجام دادن کارهاي زشت و دوري از مذمت و ملامت است.[6] "حيا" از کارکردهاي مهم نماز حساب شده است. حضرت امام علی(علیه السلام)در ضمن برشمردن آثار حضور در مسجد مي‌فرمايند: "[ارتباط با مسجد سبب میشود نمازگزار] گناهي را از روي خشيت یا حيا ترک کند".[7] بر اساس اين روايت، رفتن به مسجد که نوعاً برای نماز جماعت و انجام دادن امور مذهبي است، سبب ميشود افراد از گناه و منکرات باز داشته شوند. در حديثي دیگر، امام صادق(علیه السلام)دربارۀ آثار نماز جماعت میفرمایند: "نماز جماعت سبب مراقبت و کنترل و دوري از گناهان و معاصي ميشود".[8]
نماز اثر پیشگیری از جرم را دارد (که در آثار معنوی نماز بیان شد). همچنین از مجموع شواهد بهدست مي‌آيد که نماز جماعت، سبب آشنايي افراد با يکديگر و اين امر سبب تقويت حيا و حيا باعث خودکنترلي ميشود؛ از همين معبر، جرائم اجتماعي و منکرات کاهش مي‌يابد. بدین رو نماز نقش مکانيسم کنترل اجتماعي را ايفا مي‌کند.
ب) مکانيسم تعديل
نماز از عناصري است که در تعديل و کنترل گرايش‌ها، سليقه‌ها و کشش‌هاي نفساني و شهواني تأثیر دارد. در سورة مريم، خصوصيت بني اسرائيل ـ بهعنوان انسانهاي ناخلف از تبار انبيا ـ چنين ذکر شده است که آنها کساني هستند که نماز را ضايع و از شهوات پيروي مي‌کنند.[9] از اين فراز بهدست مي‌آيد که نوعاً، کساني از شهوات خود پيروي مي‌کنند که به نماز اهميت نمي‌دهند و به تعبير قرآن، آن را ضايع و نابود مي‌کنند. با قرينة مقابله مي‌توانيم اين قاعده را استخراج کنيم که افراد نمازخوان و کساني که به انجام و برپايي آن اقدام مي‌کنند، به دنبال شهوات و خواسته‌هاي نفساني نيستند. بنابراين نماز مي‌تواند خواسته، گرايش‌ها و تمايلات را تعديل کند.
"هيرشي" جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعي و جرم‌شناسي، بعد از تحقيقات فراوان به اين نتيجه رسيده است که افراد برخوردار از خودکنترلي ضعيف، بيشتر در معرض جرم و کجروي قرار دارند و خودکنترلي قوي، احتمال درگير شدن در جرم را به حداقل مي‌رساند.[10]
ج) مکانيسم معرفت و هدايت‌بخشي
سومين راهبرد کنترلي نماز، تحکيم دانش و معرفت نمازگزاران است. در اين راهبرد نمازگزاران با دریافت اطلاعات و معارف ديني در مقابل بدرفتاري‌ها، کج‌انديشي‌ها، فحشا و منکرات واکسينه ميشود. نماز مجموعه معارف هدایتبخشی است که تلقین روزانه آن و توجه به آن در ساعات مختلف شبانهروز، نقش معرفت‌بخشی دائمی را دارد. حضرت علی(علیه السلام)دربارۀ کارکرد مسجد و نماز جماعت میفرمایند: "مسجد و نماز جماعت دانش جديد... و نشاني مستحکم و پايدار در فراروي افراد قرار مي‌دهد... و افراد از خلال مراوده با مساجد و نماز جماعت حرف‌هايی مي‌شنوند که آنها را از بدي باز ميدارد و بهسوي هدايت رهنمون مي‌کند".[11] در نهايت، به اين چارچوب کنترلي مي‌رسيم که نماز با شرايط، ضوابط و زمينه‌هاي محيطي و اجتماعي خود، از سه طريق موجب کاهش آسيب‌ها و انحرافات مي‌گردد. نماز، حيا و تعديل غرايز، روحية خودکنترلي را در فرد تقويت مي‌کند؛ که امر، به کاهش و از بين رفتن آسيب‌ها، منکرات و رفتارهاي نابهنجار اجتماعي و اخلاقي کمک مي‌کند. از طرفي ديگر، نماز، دانش لازمِ هدايت‌بخشی را در اختيار افراد مي‌گذارد و افراد از اين طريق، راه هدايت را کشف و به سعادت رهنمون مي‌شوند.
2. تأليف قلوب و ايجاد همدلي و برادري
نماز، هم به لحاظ تقويت ارزشهاي ديني ـ که اخوت و همدلي يکي از آنها است ـ و هم به لحاظ همگرايي و گردهمآيي در مراسم نماز، باعث الفت و برادري در ميان افراد مي‌گردد. پيامبراكرم(صل الله علیه و آله)تأکید مي‌نمودند که صفوف نماز بايد فشرده و نزديک به هم باشد تا با فشردگي و نزديکي صفوف، قلب‌هاي نمازگزاران به يکديگر نزديک شود.[12] در قرآن نيز يکي از معيارهاي برادري، نماز ذکر شده است. در آية 11 سورة توبه اشاره شده است کساني که نماز مي‌خوانند و زکات مي‌پردازند، برادر ديني هماند.[13] پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله)صف‌های نماز را چنان مرتب می‌کرد که گویی چوب‌های تیر را کنار یکدیگر می‌چیند. روزی چون خواست در مسجد تکبیرة الاحرام بگوید، متوجه شد که مردی سینه‌اش جلوتر از سایرین است، فرمود: "بندگان خدا صفوف خود را منظم کنید وگرنه میان دل‌هایتان اختلاف خواهد افتاد".[14]
3. ضمینة آشنايي با افراد خودساخته
هر انساني نياز دارد که در فرآيند زندگي، دوستان خوب، قابل اعتماد و شايسته داشته باشد. امروزه بسياري از گرفتاري‌ها و نابهنجاري‌هاي افراد ـ خصوصاً جوانان و نوجوان ـ از تعامل فرد با دوستان ناصالح ناشي ميشود. کساني‌که با مطالعه و شناخت کامل، با یکدیگر پیوند دوستي مي‌بندند، دوستي‌شان استوار و پايدار خواهد بود؛[15] در مقابل، بيتوجهي به اين اصل موجب ميشود که نوجوانان به دوستي اشرار و انسانهاي ناپاک تن گرفتار شود.[16] از بهترین بسترهای شناسایی دوست سالم و هدايت‌يافته، شرکت در مراسم نماز جماعت و ارتباط با اهل مساجد است. امام علی(علیه السلام)یکي از کارکردهاي مسجد را يافتن دوست مناسب و فایده‌رساننده، ذکر مي‌کنند.[17]
4. تسهيل روابط اجتماعي
با تمام مزايايي که معاشرت با ديگران به دنبال دارد، متأسفانه در زندگي مدرن امروزي، بنا به ملاحظات فراوان از جمله کمي وقت، هزينهبر بودن و روحية فردگرايي، اين رفتار بهسختي انجام ميشود. بدين جهت، مساجد و نمازهاي جماعت و جمعه، کمهزينه‌ترين برنامه‌اي است که مي‌تواند به ديد و بازديدها منجر شود و انسانها از تنهايي و انزوا خارج شوند و در دنياي تعاملات صميمي، سهيم گردند. پيامبر اعظم(صل الله علیه و آله)یکي از دو کارکرد فريضة جمعه را ديدار و ملاقات مؤمنان و نمازگزاران ذکر فرمودهاند. امام علی(علیه السلام)در حديثي از پيامبر(صل الله علیه و آله)نقل مي‌کنند که ايشان نسبت به ضرورت شرکت در نماز جمعه فرمودند: "شرکت در نماز جمعه، سبب زيارت مؤمنان ميشود و رفتاري زيباست".[18] نمازهاي جماعت روزانه نيز در اين حکم با نماز جمعه شريک هستند.
5. توجه به حقوق ديگران
بر اساس دستورهای اسلام و احکام شرعي، نماز با تضييع حقوق ديگران تضاد دارد. از نظر اسلام، در نماز استفاده از مال غصبي جايز نيست و اين کار سبب بطلان نماز ميشود.[19] ضمن اینکه در فقه اسلامي تأکید شده است که حتي در مساجد و نمازخانه‌ها، اگر قبلاً کسي جايي را براي نماز تصاحب کرده باشد و خود رفته باشد و تسبيحي، مهري يا چيزي ديگري به علامت بازگشت، برجا گذاشته باشد، ديگران حق ندارند جاي او را اشغال کنند.[20] تمام موارد ذکرشده، گوياي اين حقيقت تربيتي است که خداوند همه‌روزه و دست کم هر روز پنج مرتبه، انسان را به تمرين رعايت حقوق ديگران وا ميدارد و آن را به يک فرهنگ ديني در تمام عرصه‌هاي زندگي اجتماعي، تبديل میکند.
6. رشد اقتصادی و برطرف شدن اختلاف طبقاتی
امام رضا(علیه السلام)فرمودند: "خداوند به سه چیز توأم با سه چیز دیگر فرمان داده است: به نماز، فرمان داده همراه با زكات؛ پس كسی كه نماز بخواند و زكات ندهد، نمازش قبول نمی‌شود...".[21] حضرت علی(علیه السلام)میفرمایند: "... همانا زكات با نماز، مایه تقرب مسلمان‌ها قرار داده شده است..."[22] و وارد شده كه هر كس خمس ندهد، نمازی برای او نیست؛ همچنان‌كه اگر كسی زكات را نپردازد، نمازش پذیرفته نمی‌شود[23]. پیامبر اكرم(صل الله علیه و آله)فرمودند: "نماز تمام و كامل نمی‌شود مگر به زكات".[24] از طرفی، چه در آیات قرآن و چه در روایات معصومان: در جاهای بسیاری نماز و زكات با هم آمده‌اند و این می‌رساند كه بین این دو وسیله ارتباطی، یعنی نماز كه وسیله ارتباط با خدا و زكات كه واسطه ارتباط با خلق خداست، ارتباط نزدیكی وجود دارد. قرآن كریم تصریح می‌كند كه: "در اموال نمازگزاران، حقی برای سائل و نیازمند وجود دارد".[25] بنابراین توجه و عمل به این دستورها، به رشد و پویایی اقتصاد جامعه اسلامی كمك كرده و از متمركز شدن درآمدها و دارایی در دست عده‌ای خاص و تقسیم جامعه به دو گروه فقیر و غنی، جلوگیری می‌كند و این خود، مبارزه‌ای است با فقر و محرومیت در پرتو نماز. به عبارتی، به بركت نماز به محرومان و نیازمندان جامعه رسیدگی میشود و آنگاه كه مسئلۀ اسراف در آب وضو و طهارت را به این موضوع بیفزاییم، این بركات، دو برابر خواهد شد.
7. نماز و امداد به مردم
يكى از بركات نماز به خصوص در مساجد، امدادگرى است. هميشه محرومان به مساجد روانه مى شدند و مشكلات خود را با مردم در ميان مى گذاشتند و در آن مكان مقدّس آن را حل مى كردند. سابقه اين كار به زمان رسول(صل الله علیه و آله)باز می‌گردد و قرآن صحنه‌اى را نقل مى‌كند كه فقيرى وارد مسجد شد و از مردم استمداد كرد. كسى به او توجّهى نكرد و فقير با ناله به خداوند حال خود را گفت. حضرت على(علیه السلام)که مشغول نماز بود، به فقير اشاره كرد. او جلو آمد و حضرت در حال ركوع انگشتر خود را به او داد. آيه نازل شد كه: "رهبر شما فقط خداوند و پيامبرش و كسانى‌اند كه در حال ركوع انفاق و به فقرا رسيدگى مى‌كنند". همين كه مردم آيه را شنيدند، به مسجد آمدند تا ببينند اين آيه دربارۀ چه كسى نازل شده است. فهميدند كه مورد آيه دربارۀ شخص على‌بن‌ابيطالب(علیه السلام)است.
8. تأخیر عذاب از مردم
حضرت علی(علیه السلام)فرمودند: "همانا خداوند اراده می‌كند تمام اهل زمین را عذاب كند، آنگاه كه مرتكب معصیت و آلوده به گناه می‌شوند؛ به طوری كه احدی باقی نماند. پس چون سالخورده‌ها را می‌بیند كه به سوی نماز قدم برمی‌دارند و بچه‌ها به دنبال فراگیری قرآنند، آنها را مورد رحمت قرار داده و آن عذاب را، به تأخیر می‌اندازد".[26] در حدیثی، امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: "همانا خداوند توسط شیعیان ما كه نماز می‌خوانند، از پیروان ما كه نماز نمی‌خوانند، عذاب را دفع می‌كند و اگر همۀ آنها نماز را ترك كنند، هلاك می‌شوند".[27]
چکیده
اعمال عبادی به ویژه نماز، آثاری چندبُعدی دارند. جامعۀ اسلامی با اقامۀ نماز سرزنده و پویا و در برابر آفات زمانه واکسینه میشود. نماز مشت محکمی بر دهان دشمنان اسلام و معاندین و منافقین است. در ادامه ابعاد آثار اجتماعی نماز را بر می‌شماریم.
1. کاهش جرائم و تقويت کنترل اجتماعي
يکي از اساسي‌ترين آثار اجتماعي نماز که در آيات و روايات تأکید شده، کاهش جرائم و ايجاد مکانيسم کنترلي است. در آية 45 سورة مبارکة عنکبوت، اين امر به صراحت بيان شده است که نماز، افراد جامعه را از فحشا و منکرات باز ميدارد.[28] در سورة هود به شیوة ديگري، نقش کنترلي نماز به تصوير کشيده شده است. در اين آيه، نماز از حسنات حساب شده و نقش آن از بين بردن سيئات ذکر شده است: "در دو طرف روز و اوايل شب، نماز را برپا داريد. بهدرستي‌که حسنات، سيئات و بدرفتاري‌ها را از بين مي‌برد و اين پندي است براي پندگيرندگان".[29]
نماز با چند مکانیسم، کاهش جرائم و کجروي را در جامعه به ارمغان مي‌آورد:
الف) مکانيسم حيا
"حيا" به معناي دور نگهداشتن نفس از بدي‌ها[30] و وادار نمودن خود به ترس از انجام کارهاي زشت و دوري از مذمت و ملامت است.[31] نماز اثر پیشگیری از جرم را دارد. همچنین از مجموع شواهد بهدست مي‌آيد که نماز جماعت، سبب آشنايي افراد با يکديگر و اين امر سبب تقويت حيا و حيا باعث خودکنترلي ميشود؛ از همين معبر، جرائم اجتماعي و منکرات کاهش مي‌يابد.
ب) مکانيسم تعديل
نماز از عناصري است که در تعديل و کنترل گرايش‌ها، سليقه‌ها و کشش‌هاي نفساني و شهواني تأثیر دارد. افراد نمازخوان و کساني که به انجام و برپايي آن اقدام مي‌کنند، به دنبال شهوات و خواسته‌هاي نفساني نيستند. بنابراين، نماز مي‌تواند خواسته، گرايش‌ها و تمايلات را تعديل کند.
ج) مکانيسم معرفت و هدايت‌بخشي
نماز، حيا و تعديل غرايز، روحية خودکنترلي را در فرد تقويت مي‌کند. اين امر به کاهش و از بين رفتن آسيب‌ها، منکرات و رفتارهاي نابهنجار اجتماعي و اخلاقي کمک مي‌کند. از طرفي ديگر، نماز، دانش لازمِ هدايت‌بخشی را در اختيار افراد مي‌گذارد و افراد از اين طريق، راه هدايت را کشف و به سعادت رهنمون مي‌شوند.
2. تأليف قلوب و ايجاد همدلي و برادري
نماز، هم به لحاظ تقويت ارزشهاي ديني ـ که اخوت و همدلي يکي از آنها است ـ و هم به لحاظ همگرايي و گردهمآيي در مراسم نماز، باعث الفت و برادري در ميان افراد مي‌گردد. پيامبراكرم(صل الله علیه و آله)تأکید مي‌نمودند که صفوف نماز بايد فشرده و نزديک به هم باشد تا با فشردگي و نزديکي صفوف، قلب‌هاي نمازگزاران به يکديگر نزديک شود.[32]
3. آشنايي با افراد خودساخته
از بهترین بسترهای شناسایی دوست سالم و هدايت‌يافته، شرکت در مراسم نماز جماعت و ارتباط با اهل مساجد است. امام علی(علیه السلام)يکي از کارکردهاي مسجد را يافتن دوست مناسب و فایده‌رساننده، ذکر مي‌کنند.[33]
4. تسهيل روابط اجتماعي
مساجد و نمازهاي جماعت و جمعه، کمهزينه‌ترين برنامه‌اي است که مي‌تواند به ديد و بازديدها منجر شود و انسانها از تنهايي و انزوا خارج شوند و در دنياي تعاملات صميمي، سهيم گردند.
5. توجه به حقوق ديگران
بر اساس دستورهای اسلامي و احکام شرعي، نماز با تضييع حقوق ديگران تضاد دارد. از نظر اسلام، در نماز استفاده از مال غصبي جايز نيست و اين کار سبب بطلان نماز ميشود.[34]
6. رشد اقتصادی و برطرف شدن اختلاف طبقاتی
امام رضا(علیه السلام)فرمودند: "خداوند به سه چیز توأم با سه چیز دیگر فرمان داده است: به نماز، فرمان داده همراه با زكات؛ پس كسی كه نماز بخواند و زكات ندهد، نمازش قبول نمی‌شود...".[35] حضرت علی(علیه السلام)میفرمایند: "... همانا زكات با نماز، مایه تقرب مسلمان‌ها قرار داده شده است...".[36]
7. نماز و امداد به مردم
يكى از بركات نماز به خصوص در مساجد، امدادگرى است. هميشه محرومان به مساجد روانه مى‌شدند و مشكلات خود را با مردم در ميان مى‌گذاشتند و در آن مكان مقدّس آن را حل مى‌كردند.
8. تأخیر عذاب
امام صادق(علیه السلام)میفرمایند: "همانا خداوند توسط شیعیان ما كه نماز می‌خوانند، از پیروان ما كه نماز نمی‌خوانند، بلا را دفع می‌كند و اگر همۀ آنها نماز را ترك كنند، هلاك می‌شوند".[37]
[1]. آلن بيرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص348.
[2]. هدايت الله ستوده، آسيب شناسی اجتماعی، ص133 ـ 134.
[3]. "اتْلُ ما أُوحِی إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ"؛ آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد، و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید! (عنکبوت: 45).
[4]. هود: 45.
[5]. حسينبنمحمد راغب اصفهانی، المفردات فی غريب القرآن، ص270.
[6]. علامه حلى، الالفين، ص159.
[7]. "منِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ... أَوْ يَتْرُكَ ذَنْباً خَشْيَةً أَوْ حَيَاء" (شيخ صدوق، الأمالی، ص389).
[8]. "فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ قِيلَ... مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى وَ الزَّجْرِ عَنْ كَثِيرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جل" (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج6، ص71).
[9] "فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا" (مريم: 58).
[10]. فرانک پی ويليامز و مالين دی مک شين، نظريه‌های جرمشناسی، حميدرضا ملک محمدی، ص212.
[11]. " مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ... أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آيَةً مُحْكَمَةً أَوْ... أَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى" (شيخ صدوق، الأمالی، ص389).
[12]. "استووا تستو قلوبكم و تماسّوا تراحموا"؛ با يك ديگر برابر شويد تا دلهايتان برابر شود و با يك ديگر تماس بگيريد كنيد تا به هم رحم كنيد (ابو القاسم پاينده، نهج الفصاحة، ص210).
[13]. "فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِی الدِّينِ وَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ".
[14]. سنن النبی، ص251.
[15]. "عن اميرالمؤمنين7: "مَنِ اتَّخَذَ أَخاً بَعْدَ حُسْنِ الِاخْتِبَارِ دَامَتْ صُحْبَتُهُ وَ تَأَكَّدَتْ مَوَدَّتُه" (آمدی، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ، ص416).
[16]. "مَنِ اتَّخَذَ أَخاً مِنْ غَيْرِ اخْتِبَارٍ أَلْجَأَهُ الِاضْطِرَارُ إِلَى مُرَافَقَةِ الْأَشْرَار" (همان، ص416).
[17]. "مَنْ أَدَامَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آيَةً مُحْكَمَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً و..." (شیخ صدوق، الأمالی، ص389).
[18]. "الْإِتْيَانُ إِلَى الْجُمُعَةِ زِيَارَةٌ وَ جَمَالٌ" (محمدباقر مجلسى، بحار الأنوار، ج86، ص197).
[19]. در رساله‌های عمليه آمده است که در تمام حالات نماز و انجام مقدمات واجب نماز بايد سعی شود از مال ديگران استفاده نشود. راجع به وضو آمده است (ر. ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848).
[20]. كسى كه در مسجد نشسته است، اگر ديگرى جاى او را غصب كند و در آنجا نماز بخواند، بنابر احتياط واجب، بايد نماز خود را دوباره در محل ديگرى بخواند (همان، ص193، مسئله849).
[21]. شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص55.
[22]. نهج البلاغه، خ190.
[23]. الفقه، كتاب الصلاة، ج3، ص120 و 121.
[24]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج96، ص29.
[25]. معارج: 24.
[26]. میرزای نوری، مستدرك الوسائل، ج3، ص360، ح12.
[27]. همان، ج1، ص184.
[28]. "اتْلُ ما أُوحِی إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ"؛ آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه بازمی‌دارد، و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید! (عنکبوت: 45).
[29]. هود: 45.
[30]. حسينبنمحمد راغب اصفهانی، المفردات فی غريب القرآن، ص270.
[31]. علامه حلى، الالفين، ص159.
[32]. ابو القاسم پاينده، نهج الفصاحة، ص210.
[33]. شیخ صدوق، الامالی، ص389.
[34]. در رساله‌های عمليه آمده است که در تمام حالات نماز و انجام مقدمات واجب نماز بايد سعی شود از مال ديگران استفاده نشود (ر. ک: توضيح المسائل امام خمينی;، مسئله‌های 262، 798، 847 و 848).
[35]. شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص55.
[36]. نهج البلاغه، خ190.
[37]. میرزای نوری، مستدرك الوسائل، ج1، ص184.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
