■ آثار خانوادگی نماز
1. تأثیر نماز در ایجاد نظم در خانواده
2. نقش نماز در بهبود روابط زناشویی
3. نماز و تربیت فرزندان
4. نماز و ایجاد انسجام در خانواده
مقدمه
خانواده كوچك‌ترين واحد اجتماع است كه توانايي و بازدهي جامعه به آن بستگي دارد. جوامعي موفق هستند كه خانواده‌هاي موفق دارند؛ زیرا جامعه چيزي جز بسط خانواده نيست. بسياري از مشكلات اجتماعي و فرهنگي جهان غرب از بحران خانواده ناشي مي‌شود.
برپا بودن نماز در خانواده به اين معناست که موقعيت نماز، به عنوان يک نماد فرهنگي در خانواده اسلامي، حفظ گردد. نماز فقط يک نيايش فردي نيست؛ بلکه مناسکي است که طي آن رفتار هماهنگ و نظاممند اعضای جامعه کوچکی مانند خانواده با آهنگ، سبک و در جهت واحد حرکت می‌کند.
در بُعد فردي نماز جاي هيچ ترديدي نيست؛ اما شواهد قرآني و روايي حاکي از اين است که در دين اسلام، نماز يک رفتار جمعي يا يک امر اجتماعي ـ و نه شخصي ـ تلقي شده است. بهترين شاهد براي این مسأله، تعبير "اقامه" است. در آيات زيادي براي امر به نماز، از واژگان "أقام"، "يقيمون"، "يقيموا"، "أقاموا"، "مقيم" استفاده شده است. به اذعان مفسرين و علماي لغت، "اقامة نماز" به معناي يک عمل جوارحي صرف (خواندن نماز) نيست؛ بلکه به معناي "برپاکردن" و "برپا نگهداشتن" نماز است.[1] خدا خطاب به پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)می‌فرماید: "ای پیامبر! خاندان خودت را به نماز امر کن و خودت هم بر نماز صابر باش".[2] این اختصاص به پیامبر ندارد، همۀ ما به این امر موظف هستیم.
در این فصل آثار خانوادگی نماز را بررسی قرار می‌کنیم.
1. برنامهريزي و تدبير منزل
مديريت و برنامهريزي، نقش مهمي در سلامت زندگي خانوادگي دارد. مهم‌ترين عنصر در مديريت و برنامهريزي خانوادگي، زمانبندي کارها و برنامه‌هاست. اسلام براي رسيدن انسانها به رشد و تعالي و برخورداری از پيشرفت مادي و معنوي، براي مسئلة وقت در عبادات اهميت زيادي قائل شده است. نظم در عبادت ميتواند مشوق افراد در رعايت نظم و كسب مهارت وقتشناسي و برنامهريزي زمانمند باشد. طبق تعبير قرآن "نماز، وظيفه‌اي برنامهريزي شده و زمانمند است".[3] از آنجا که نماز در زمانهاي خاصي انجام مي‌شود و شرايط و ملاحظات خاصي را مي‌طلبد، روحية نظم را در انسان بهوجود ميآورد و همچنين، اين امکان را تقويت مي‌کند که انسان در تمام شئونات زندگي، نظم و انضباط را رعايت کند.
بدين ترتيب، يکي از کارکردهاي نمازهاي اول وقت، در ساحت زندگي خانوادگي، برنامهريزي و زمانبندي امور زندگي است. در خانوادة نمازگزار، والدين و فرزندان تا ديروقت به تماشاي تلويزيون نمينشينند و صبح تا ظهر نمي‌خوابند و برنامه‌هاي تغذيه، خواب و بيداري و ساير امور، هر کدام به برکت اوقات نماز به موقع انجام مي‌شود.
نمازهاي ديگر مثل جمعه و اعياد نيز تأثیر مهمي در مديريت زندگي دارد. تعطيلي فعاليت‌هاي اقتصادي هنگام نماز جمعه،[4] توصيه به بهداشت و نظافت قبل از رفتن به نمازهاي جمعه و عيد[5] و پوشيدن لباس‌هاي نو و ديد و بازديد در روزهاي ذکرشده،[6] بر اين مهم دلالت دارد که در جامعة ديني، امور زندگي، بهداشت و نظافت، ديد و بازديد و ساير برنامه‌ها، با دستورهای شرعي و امور عبادي هماهنگ است. اسلام حتی بر هماهنگي و نظم صفوف نماز تأکید دارد[7] و اهمیت فراوانی برای نظم و محوریت نماز در برنامهریزی زندگی قائل است. جامعۀ ما فاصلۀ فراوانی تا تحقق نظم خواسته‌شده از مسلمانان دارد. چه زيبا بود برنامه‌هاي زندگي بهجاي اينکه با فيلم‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني يا عادت‌واره‌هاي روزمره تنظيم شود، با نماز هماهنگ میگردید و نماز از وقت فضيلت خود به تأخير نمي‌افتاد. چه نيكوست به اقتضاي رعايت اوقات نماز، صبح‌‌هنگام، با انجام فريضة صبح، برنامة خواب به پايان برسد و امور و کارهاي مربوط به منزل و بيرون از منزل شروع شود. سپس با فرا رسيدن نماز ظهر و عصر، برنامه‌هاي کاري تعطيل و صرف ناهار و استراحت نيم‌روزي انجام شود. وانگهي، شيفت دوم کاري شروع شود و هنگام نماز مغرب و عشا خاتمه يابد و بعد از خواندن نماز عشا، برنامه‌ها به پايان رود و زمان خواب فرا رسد. دامنة زماني نمازهاي روزانه، اين امکان را به برنامه‌ريزان اجتماعي مي‌دهد که در صورت همسوسازي برنامه‌ها با نماز، نه تنها اختلالي در بازدهي فرآيند کاري ايجاد نشود، بلکه در کنار برکات فراوان آن به علت هماهنگی با طبیعت انسان، بهرهوری نیز افزایش پیدا کند.
2. بهبود روابط زناشویی
در دين اسلام از نماز براي تنظيم و بهبودي روابط خانوادگي و خويشاوندي نيز بهره برده شده است. نماز به لحاظ اينکه روحية عطوفت و مهرباني را در انسان تقويت مي‌کند، سبب بهبود برخورد با خويشاوندان و خانواده مي‌گردد. گذشته از اين، آيات و روايات، قبولي عبادات و نماز را به بهبودي روابط با خويشاوندان مشروط نموده است. به تعبير ديگر، خداوند، از يک عمل عبادي معنوي، در جهت بهبود اوضاع اجتماعي استفاده کرده است. در حديثي از حضرت پيامبر(صلی الله علیه و آله)آمده است: "کسي‌که زني دارد و او را اذيت می‌کند و آزار مي‌دهد، خداوند نمازهايش و ساير رفتارهاي درستش را قبول نمي‌کند... و مردان هم حکم زنان را دارند [يعني؛ اگر زني شوهرش را بيازارد، نمازها و رفتارحسنهاش مورد قبول درگاه الهي قرار نمي‌گيرد]".[8]
3. تربیت فرزندان
در روايات براي توجه به نماز و اعمال ديني اعضاي خانواده، ثواب زيادي در نظر گرفته شده است: "وقتي مؤمني از گناهان بپرهيزد و به واجبات عمل كند و خانواده خود را نيز از گناهان باز دارد و آنها را به عبادت وا دارد، در قيامت زن و فرزندش به او ميگويند: خدا تو را جزاي خير دهد كه در دنيا به ما تعليم دادي و به آنچه مأمور بودي ما را امر كردي و از زشتيها ما را نهي كردي و به سبب آن خود را نجات دادي و ما را از عذاب رهانيدي. آنگاه او با تمام اهل و عيالش به بهشت ميرود".[9] پيامبران الهي و ائمه اطهار:، به برپايي نماز در خانوادهشان اهميت ميدادند. در حديث امام صادق(علیه السلام)به اين اصل تأکید شده که شرط قبولي نماز، برخورد درست و اصلاح‌شده با والدين است. حضرت در اين حديث فرموده است: "هر كس به پدر و مادر خود كه به وى ستم كردهاند، با چشم بغض و كينه نگاه كند، نمازش در پيشگاه الهى مقبول واقع نمي‌شود".[10] نمازگزار درصدد است که زحماتش نزد خداوند قبول گردد؛ زحماتي که هر روز پنج مرتبه صورت مي‌گيرد. خداوند اين انگيزة روانشناختي را ضمانت اجرايي براي بهبود روابط اجتماعي قرار داده و از طريق آن، بهبودي برخورد فرد با خانواده و والدين را تضمين کرده است. بنابراين، انسان مؤمنِ آگاه كه در انديشة قبولي نماز خود است و نميخواهد زحمات عباديش زائل گردد، روابط اجتماعي خود را نيز اصلاح نموده و بهبود مي‌بخشد. بدین روی، نماز ميتواند روابط اجتماعي و خانوادگی را ترميم و تقويت كند.
4. انسجام خانوادگي
خواندن نماز موجب ثبات و وحدت شخصيت مي‌شود. شخصيت برخوردار از توحيد به گونهاي است كه جنبههاي گوناگون آن با يكديگر در تضاد نيستند. يعني فرد در عمل بر اساس باورهاي خويش عمل مي‌كند و در خويشتن تضادی نمييابد؛ به نحوي كه جنبهاي از شخصيت فرد، جنبه ديگر شخصيت او را تأييد می‌کند. انسان مؤمن به هنگام نماز، سخن از خداي واحد و يگانه به ميان ميآورد، مانند آيه "قل هو اللّه احد" که نمونه بارزي از وحدت خدا دارد. همين باور به خداي يگانه، پيام‌آور وحدتي دروني براي آدمي است. آنچه باعث تشتت و تفرقه مي‌شود، ايمان داشتن به ربّهاي گوناگون است. قرآن ميفرمايد: "ارباب متفرقّون خير ام اللّه الواحد القهّار" آيا داشتن ربهاي متفرق خوب است يا ايمان به خداوند واحدي كه قهار است؟ قرآن وجود خدايي جز خداي يگانه را نفي مي‌کند.
اعضاي خانواده نيز اگر همه با يكديگر به اقامه نماز بپردازند و همه به وحدت دروني دست يابند، در بيرون نيز با يكديگر همگوني و هماهنگي خواهند داشت و اين موجبات آرامش رواني را براي آنان در پي خواهد داشت؛ زيرا نه با يكديگر تضادي دارند و نه والدين با فرزندان خويش اختلافي جدي خواهند داشت.
بر اثر نبود تعارض يا از بين رفتن آن، كمتر شاهد بروز اضطراب در محيط خانه خواهيم بود. بدين ترتيب امنيت بيروني در محيط خانواده حاصل امنيت دروني اعضاي آن است كه در پرتو انوار الهي ظهور و بروز پيدا مي‌كند. پس نماز ميتواند وحدت و امنيت دروني و بيروني را فراهم آورد و محيط خانواده را متحد و يكپارچه سازد تا همگي به راحتي بتوانند به ريسمان الهي چنگ زنند و متفرق نگردند. بدين ترتيب ملاحظه مي‌شود افرادي كه به وحدت دروني دست يافتهاند، در وحدت بخشيدن به محيط بيروني (كه يكي از مصداقهاي آن خانواده است) توفيق بيشتري دارند و وحدت در خانواده، يكي از رموز آرامش آن است.
5. محبت
بارزترين ويژگي خانواده در محبت بين اعضاي آن جلوه مي‌كند و در هيچ يك از گروه‌هاي اجتماعي، محبت متقابل به اين صورت شكل نمي‌گيرد. كانون گرم خانواده پناهگاه اهل خانه در برابر ناملايمات زندگي است.
نماز سبب استحکام محبت در بين اعضاي خانواده مي شود. يكي از عوامل اصلي ايجاد محبت، تواضع است و پيش‌تر گفته شد كه چگونه نماز سبب تواضع مي شود و كبر را از بين مي برد. يكي ديگر از عوامل ايجاد محبت ايمان به خداست كه نماز آن را متجلي مي‌كند. در روايات اسلامي نيز تصريح شده كه تواضع و ايمان از عوامل ايجاد محبت است.[11]
برپا بودن نماز در خانواده به اين معناست که موقعيت نماز، به عنوان يک نماد فرهنگي در خانواده اسلامي، حفظ گردد. نماز فقط يک نيايش فردي نيست؛ بلکه مناسکي است که طي آن رفتار هماهنگ و نظاممند اعضای جامعه کوچکی مانند خانواده با آهنگ، سبک و در جهت واحد حرکت می‌کند.
1. برنامهريزي و تدبير منزل
يکي از کارکردهاي دوام بر نمازهاي اول وقت، در ساحت زندگي خانوادگي، برنامهريزي و زمانبندي امور زندگي است. در خانوادة نمازگزار، برنامه‌هاي تغذيه، خواب و بيداري و ساير امور، به برکت اوقات نماز به موقع انجام مي‌شود. نمازهاي ديگر مثل جمعه و اعياد نيز تأثیر مهمي در مديريت زندگي دارد.
دامنة زماني نمازهاي روزانه، اين امکان را به برنامه‌ريزان اجتماعي مي‌دهد که در صورت همسوسازي برنامه‌ها با نماز، نه تنها اختلالي در بازدهي فرآيند کاري ايجاد نشود؛ بلکه در کنار برکات فراوان آن، به علت هماهنگی با طبیعت انسان، بهرهوری نیز افزایش پیدا کند.
2. بهبود روابط زناشویی
خداوند، از يک عمل عبادي معنوي، در جهت بهبود اوضاع اجتماعي استفاده کرده است. در حديثي از حضرت پيامبرd آمده است: "کسي‌که زني دارد و او را اذيت می‌کند و آزار مي‌دهد، خداوند نمازهايش و ساير رفتارهاي درستش را قبول نمي‌کند... و مردان هم حکم زنان را دارند [يعني؛ اگر زني شوهرش را بيازارد، نمازها و رفتارحسنهاش مورد قبول درگاه الهي قرار نمي‌گيرد]".[12]
3. تربیت فرزندان
در حديث امام صادق(علیه السلام)به اين اصل تأکید شده که شرط قبولي نماز برخورد درست و اصلاح‌شده با والدين است. حضرت در اين حديث فرموده است: "هر كس به پدر و مادر خود كه به وى ستم كردهاند، با چشم بغض و كينه نگاه كند، نمازش در پيشگاه الهى مقبول واقع نمي‌شود".[13] نمازگزار درصدد است که زحماتش نزد خداوند قبول گردد. خداوند اين انگيزة روانشناختي را ضمانت اجرايي براي بهبود روابط اجتماعي قرار داده و از طريق آن، بهبودي برخورد فرد با خانواده و والدين را تضمين نموده است.
4. انسجام خانوادگي
امنيت بيروني در محيط خانواده حاصل امنيت دروني اعضاي آن است كه در پرتو انوار الهي ظهور و بروز پيدا مي‌كند. پس نماز ميتواند وحدت و امنيت دروني و بيروني را فراهم آورد و محيط خانواده را متحد و يكپارچه سازد تا همگي به راحتي بتوانند به ريسمان الهي چنگ زنند و متفرق نگردند. افرادي كه به وحدت دروني دست يافتهاند، در وحدت بخشيدن به محيط بيروني (كه يكي از مصداقهاي آن خانواده است) توفيق بيشتري دارند و وحدت در خانواده يكي از رموز آرامش آن است.
5. محبت
نماز سبب استحکام محبت در بين اعضاي خانواده مي شود. يكي از عوامل اصلي ايجاد محبت، تواضع است و پيش‌تر گفته شد كه چگونه نماز سبب تواضع مي شود و كبر را از بين مي برد. يكي ديگر از عوامل ايجاد محبت، ايمان به خداست كه نماز آن را متجلي مي‌كند. در روايات اسلامي نيز تصريح شده كه تواضع و ايمان از عوامل ايجاد محبت است.[14]
[1]. مرحوم طبرسی در ذيل آيۀ سوم سورۀ مبارکه بقره اشاره مي‌نمايد که مراد از اقامة نماز، حفظ نماز و استمرار بر آن است. ر.ک: فضلبنحسن طبرسى، تفسير جوامع الجامع، ج1، ص14.
[2]. "و امرُ اهلک بالصّلوۀ و اصطبر علیها" (طه: 132).
[3]. "فَأَقيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتا" (نساء: 103).
[4]. در سورۀ جمعه، آيۀ9، خداوند به مؤمنين دستور داده است که هنگام نماز جمعه، از داد و ستد و خريد و فروش و کارهای دنيوی دست کشند و به ذکر خداوند روی آورند."يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا نُودِی لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ"؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چون براى نماز جمعه ندا در داده شد، بهسوى ذكر خدا بشتابيد، و داد و ستد را واگذاريد. اگر بدانيد اين براى شما بهتر است.
[5]. ر.ک: امام خمينی، توضيح المسائل، ذيل باب غسلهای مستحب، ص144 ـ 145و همچنين: ص144.
[6]. ر.ک: شهيد ثانی، التنبيهات العليه علی الوظايف الصلاه القلبيه، ص183 ـ 187.
[7]. قالَ رَسُولُ اللّه6: "سَوَّو صُفُوفَكُمْ فَاِنَّ تَسْوِيَةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاةِ"؛ صف‌های نماز جماعت را منظم كنيد كه منظم کردن كردن صفها، كامل‌كنندۀ نماز است (محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج85، ص20).
[8]. "مَنْ كانَ لَهُ اِمْرئةٌ تُوذيهِ لَم يَقْبَلِ اللّهُ صَلاتَها وَ لا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِها... وَ عَلَى الرَّجُل مِثْلُ ذلِكَ"(شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، ج20، ص163).
[9] . ملافتح‌الله كاشانى، منهج الصادقين فى الزام المخالفين، ج9، ص340.
[10]. "مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا لَهُ ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ صَلَاة" (شيخ حسن ديلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص179).
[11]. "قال الصادق7: ثلاث تورث المحبه؛ الدين و التواضع و البذل" (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص328).
[12]. حر عاملى، وسائل الشيعة، ج20، ص163.
[13]. حسن ديلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص179.
[14]. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص328.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
