■ آثار فردی نماز(1)
اهداف مقاله
1. شناخت آثار نماز در روح و روان.
2. آشنایی با آثار نماز در رشد عقلی علمی.
3. شناخت نماز و برکت در رزق و روزی.
مقدمه
بعد فردي زندگی انسان به جنبه‌هایی از زندگي گفته میشود که به ارتباط فرد با خود يا خداوند باز ميگردد. بر همين اساس، در آثار فردی نماز به کارکردهايي خواهيم پرداخت که بهصورت مستقيم يا غير مستقيم حوزه روان، عقل و علم، زیست بهداشتی و اقتصاد فرد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. گفتنی است که مبناي بحث، شواهد قرآني و روايي است و چنانچه به تناسب، بحث‌هاي ديگر نظير شواهد علمي، تجربي و نيز برخی داستانها ذکر میشود، برای روشني و توضيح بحث است. این درس فقط درصدد انذار و تبشير از راه شمردن عواقب و برکات نماز نیست؛ بلکه مي‌خواهد با تحليل تربيتي تأثیرات نماز، روشن کند که چگونه اين عبادت پر رمز و راز، چنین آثار دنيوي و اخروي را به ارمغان میآورد و سعادت دنيا و عقباي نمازگزار را تأمين مي‌کند.
آثار فردی نماز
1. روان و نماز
الف) کاهش اضطراب
اضطراب، افسردگي و نبود آرامشِ روحي و رواني، گمشدة زندگي مدرن امروز است. نمازگزاراني که در زندگي ناملایماتي را تجربه مي‌‌کنند، با اتکای به عبادت معنوي نماز و با توجه به خداوند متعال، فشارهاي رواني را پشت سر مي‌‌گذارد.
ارتباط با خداوند سبب استجابت دعا و رفع مشکلاتی میشود که علت اضطراب و سلب آرامش بوده است؛ چنان‌که رسول خدا(صلی الله علیه و اله)فرمودند: "نزد خداوند، حاجت نمازگزار قبول است".[1] البته شاید در برخی موارد مشکل انسان حل نشود، اما باید دانست که ارتباط با خداوند سبب آرامش و از بین رفتن اضطراب یا افزایش مقاومت انسان در برابر حوادث اضطرابآور میشود. بدین روی در آية 277 سورة بقره تأکید شده است که نمازگزاران از خوف و حزن دور هستند.[2] خوف به معناي ترس و واهمه از آينده، و حزن به معناي ناراحتي‌هاي گذشته است.[3] بنابراين نماز، هم انسان را در برابر ناملایمات گذشته و هم آينده، بيمه مي‌کند.
به طور کلی میتوان گفت: نماز، باارزش‌ترين ذکر خداوند است و ذکر خداوند در هر حال، سبب آرامش، طمأنينه و آسايش روحي و رواني ميگردد.[4] تأثير نماز در کاهش اضطراب و افسردگي در مطالعات و تحقيقات روانشناختي تأييد شده است. دكتر آكيروماتسوموتو مدير كانون تعليماتي مطالعات و تحقيقات مربوط به خاورميانه در دانشگاه دولتي ژاپن كه چند سال پيش به اسلام گرويده است، تأثير نماز را در تسكين روح و آرامش نفس در نامه‌اي به يکي از دوستان مسلمان خود، چنين به تصوير مي‌‌کشد: گاهي آن دفترچة نماز را كه شما براي من لطف نموديد، نگاه ميكنم و مطابق توضيحات آن نماز را اقامه ميكنم. فهميدم كه نماز خواندن براي تسكين روح تأثيري خوب دارد. مثلاً روزي كه در محل كار خود با مسائل ناراحت‌كننده مواجه ميشوم، به خانه برميگردم و نماز ميخوانم تا نفس خود را آرام بسازم... .[5]
ب) افزایش سطح تحمل و رهايي از غم
در سورة بقره، مؤمنان مأمور شدهاند که هنگام مشکلات و گرفتاري‌ها، به نماز پناه ببرند.[6] کمترين معناي اين آيه اين است که هنگام گرفتاري‌ها، نماز بخوانيد. همنشینی نماز و صبر در این آیه، نشان ميدهد که براي کاهش آسيب‌هاي مشکلات، بايد آستانة تحمل افراد افزایش یابد. از امام صادق(علیه السلام)نقل شده است که فرمودند: "هرگاه غمي از غمهاي عالم دامنگيرتان شد، وضو بگيريد و به مسجد برويد، دو رکعت نماز بخوانيد و دعا کنيد".[7] نمازگزار در مشکلات به خداوند اتکا مي‌کند و او را در گرفتاري‌های خود سهيم مي‌شمارد؛ در حالي که انسان محروم از نماز و دعا هنگام بروز مشكلات، خود را تنها ميبينيد.
2. عقل و علم و نماز
بُعد علمي، به يك معنا، ناظر به دانشهاي مصطلح، اعم از علوم تجربي (مانند فيزيك، شيمي، رياضي، پزشكي، مهندسي و نجوم) و انساني (مانند الهيات، فلسفه، تاريخ، زبان، روانشناسي، علوم تربيتي، جامعه شناسي و حقوق) است. عقل و علم مساوي نيستند؛ اما با هم پيوند دارند. رشد علمي ميتواند زيرمجموعة رشد عقلي به معناي عام كلمه قرار گيرد. بدین روی، به دليل پيوند ميان اين دو، آثار هر دو را با هم بيان ميكنيم. نماز ميتواند مستقيم يا غيرمستقيم در رشد عقلي فرد و جامعه و نيز بهبود وضعيت علمي آنها، به يكي از طرق زير مؤثر باشد:
الف) گشودن درهای معرفت
نماز و عبادت با اخلاص پيوند دارد.[8] در سراسر نماز، قصد قربت بايد حفظ شود. اگر يك حركت يا ذكري را براي غير خدا انجام دهيد، نماز باطل ميشود؛ لذا نماز تمرين اخلاص نیز است. تقيّد به نماز، اخلاص و رنگ الهي به حيات آدمي ميبخشد و استمرار در اخلاص، ابواب حكمت الهي را به روي انسان ميگشايد.[9]
ب) تقويت اراده براي علم‌آموزی
رشد عقلي، علمآموزي و پيشرفتهاي برجستة علمي، با سستي، تنبلي، خوشگذراني افراطي و شهوتپرستي قابل جمع نيست؛ بلكه نيازمند ارادهاي قوي براي پيشرفت و مقاومت در برابر موانع است. نماز با تأثیری كه بر تقويت اراده دارد، ميتواند پشتوانهاي قوي براي تحمل سختيهاي مسير رشد عقلي و علمي فرد و جامعه باشد.
ج) تقويت انگيزه در مسير فراگیری علم
نمازگزار، تعقل را عبادت ميداند و كسب علم و دانش را ارج مينهد؛ زيرا آن را گامي براي خودشناسي و جهانشناسي و هر يك را قدمي بهسوي خداشناسي ميداند. بهعلاوه، براي نمازگزار، كسب علم براي پيشرفت جامعة اسلامي و رفع نيازهاي آن، گاه واجب و گاه مستحب است؛ لذا علمآموزي را به وظيفۀ شرعي و ديني تبديل ميكند. شكوفايي تواناييهاي عقلي و علمي نيازمند مشوق است. وظيفهمداري در رشد علم ميتواند مبارزه با موانع را تسهيل نمايد و در وضعیت سخت نيز آدمي را به حركت وادارد و فرد يا جامعه را در فتح قلههاي بلند علمي، موفق سازد.
د) گزينش مناسب رشته‌هاي علمي
نماز، با تقويت انگيزههاي الهي در گزينش رشتة علمي، كنار نهادن برخي رشتهها يا اولويت دادن به برخي، مؤثر است. براي مثال، نمازگزار واقعي به دانشهايي كه به توليد مواد مخدر، مشروبات الكلي و سلاحهاي شيميايي و كشتار جمعي میانجامد، روي نميآورد هرچند براي او بهرههاي وافر اقتصادي داشته باشد.
ه) جهتدهي الهي به محصولات علمي
علم، اعم از طبيعي و انساني، ابزاري است كه ميتواند براي جهانبيني، اهداف، اميال و اغراض مختلفي به كار گرفته شود. علم، ابزاري است كه براي انواع بهرهوريها قابليت دارد. صِرف برخورداري از ابزار، تضمينكنندۀ کاربرد شايستة آن نيست. علوم ميتواند بهوجهي نيکو يا ناپسند بهکار گرفته شود.
وقتي به بركت پايبندي به نماز، هدف انسان از تعقل، تفكر و كسب دانش، از اهداف مادي فراتر رفت، مسير استفاده از محصول تلاشهاي فكري و علمي نيز اصلاح، هدايت و كنترل ميشود.
و) حل مشكلات علمي
نماز، سبب پيوند با خداست و از آنجا كه خداوند منبع تمام علوم است و بلكه علم حقيقي فقط نزد اوست،[10] اگر او اراده كند و ما را لايق ببيند، ميتواند در مسير رشد علمي نيز بركاتي را بر ما نازل فرمايد. البته نبايد فراموش كنيم كه در اين جهان مادي، خداوند چنين اراده كرده است كه هر كس در امور مادي تلاش كند، بهرۀ آن را ببرد؛ اما او به اهل تقوا، وعدة عنايت افزون داده است؛ لذا ميتوان گفت كه نماز، يكي از مهمترين راههاي پيوند انسان به منبعِ تمام علوم است و خداوند همة علوم و فنون را به صورت مستقيم و غيرمستقيم، آموزش می‌دهد.[11] طبق وعدة الهي، از طريق اين پيوند ما ميتوانيم مشمول بركات ويژه، هدايت، حل مشكلات ـ حتي در علوم مادي ـ شويم.
در احوال بوعلي سينا آمده است که هرگاه برایش مشكلي علمي پيش مي‌آمد که از حلّ آن درمانده مي‌شد، وضو مي‌گرفت، قصد مسجد جامع شهر مي‌كرد، در آنجا دو ركعت نماز می‌خواند و از خداوند مي‌خواست که به برکت نماز، او را ياري نموده، گره از معضل علمي‌اش بگشايد.[12]
ز) جلوگيري از غرور علمي
از مهمترين آسيبهايي كه ممكن است دامنگير علما و دانشمندان شود، غرور علمي است. قرآن كريم، یک از علت‌های هلاکت قارون را غرورِ علمي می‌داند. وقتي حضرت موسي(علیه السلام)قارون را به علت سركشيهايش نصيحت كرد، او در جواب گفت: "إِنَّما أوتیتُهُ عَلى عِلمٍ عِندی"؛ يعني با تكيه به علم و هوش و ذكاوت خودم چنين ثروتي بهدست آوردهام! بنابراین اگر علم در كنار نماز و تقوا باشد، از آفات دانش بدون تقوا مصون خواهد ماند و از ضخيم شدن پرده‌هاي غرور و خودپرستي جلوگیری می‌کند و دانش عقلي و تجربي را با معرفت دروني، به خدا پيوند ميزند.
3. اقتصاد حلال و نماز
پيشرفت اقتصادي يك جامعه در گرو فراهم شدن منابع اوليه است. معادن فلزات، چاههاي نفت، نزول باران و... همگي مصاديق فضل و رحمت الهي هستند. البته هر كدام از اينها اسباب مادي دارند كه باعث ايجادشان ميشود كه تدبير اين اسباب بر عهدۀ خداي متعال است؛ لذا جامعهاي كه در جهت كسب رضاي او حركت كند ميتواند از بركات بيشتري بهرهمند شود. در روايات ذکر شده است که نماز سبب به دست آوردن روزي و ادای ديون ميگردد و به رزق و روزي انسان برکت ميدهد.[13] امام باقر(علیه السلام)مي‌‌فرمايند:
"ذکر خداوند بعد از طلوع فجر در رزق و روزي تأثيرگذارتر است از روي زمين به دنبال روزي دويدن".[14]
جدای از برکت در رزق و روزی، نماز موجب میشود انسان به دنبال مال حلال و پاک باشد.
در نماز بايد لباس و مكان و آبى كه براى غسل و وضو استفاده مى‌شود، حلال و طبق دستور اسلام تهیه شده باشد. اگر دگمه يا نخى از لباس يا قطره آبى كه براى نماز مصرف مى‌شود، از طريق نامشروع تهيه شده باشد، نماز باطل است. جالب اينكه اگر بخواهيم نماز و دعاى ما واقع شود، بايد لقمه‌اى كه مصرف مى كنيم نيز حلال باشد. همان‌گونه كه هواپيما براى پرواز، بنزين مخصوص مى خواهد، پرواز معنوى انسان نيز لقمه حلال لازم دارد.
چکیده
بُعد فردي زندگی انسان به جنبه‌هایی از زندگي گفته میشود که به ارتباط فرد با خودش يا خداوند باز ميگردد. بر همين اساس، در آثار فردی نماز به کارکردهايي خواهيم پرداخت که حوزه روان، عقل و علم، زیست بهداشتی و اقتصاد فرد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
آثار فردی نماز
1. روان و نماز
الف) کاهش اضطراب
ارتباط با خداوند سبب استجابت دعا و رفع مشکلاتی میشود که علت اضطراب و سلب آرامش است؛ البته شاید در برخی موارد مشکل انسان حل نشود؛ اما باید دانست که ارتباط با خداوند سبب آرامش و از بین رفتن اضطراب یا افزایش مقاومت انسان در برابر حوادث اضطرابآور میشود. در آية 277 سورة بقره تأکید شده است که نمازگزاران از خوف و حزن دور هستند.[15] خوف به معناي ترس و واهمه از آينده و حزن به معناي ناراحتي‌هاي گذشته است.[16]
ب) افزایش سطح تحمل و رهايي از غم
از امام صادق(علیه السلام)نقل شده است که فرمودند: "هرگاه غمي از غمهاي عالم دامنگيرتان شد، وضو بگيريد و به مسجد برويد، دو رکعت نماز بخوانيد و دعا کنيد".[17]
عقل و علم و نماز
الف) گشودن درهای معرفت
نماز و عبادت با اخلاص پيوند دارد.[18] تقيّد به نماز، اخلاص و رنگ الهي به حيات آدمي ميبخشد و استمرار در اخلاص، ابواب حكمت الهي را به روي انسان ميگشايد.[19]
ب) تقويت اراده براي علم‌آموزی
رشد عقلي، علمآموزي و پيشرفتهاي برجستة علمي، با سستي، تنبلي، خوشگذراني افراطي، شهوتپرستي قابل جمع نيست. نماز با تأثیری كه بر تقويت اراده دارد، ميتواند پشتوانهاي قوي براي تحمل سختيهاي مسير رشد عقلي و علمي فرد و جامعه باشد.
ج) تقويت انگيزه در مسير فراگیری علم
نمازگزار، تعقل را عبادت ميداند و كسب علم و دانش را ارج مينهد؛ زيرا آن را گامي براي خودشناسي و جهانشناسي و هر يك را قدمي بهسوي خداشناسي ميداند.
د) گزينش مناسب رشته‌هاي علمي
نماز، با تقويت انگيزههاي الهي در گزينش رشتة علمي، كنار نهادن برخي رشتهها يا اولويت دادن به برخي، مؤثر است.
ه) جهتدهي الهي به محصولات علمي
وقتي به بركت پايبندي به نماز، هدف انسان از تعقل، تفكر و كسب دانش، از اهداف مادي فراتر رفت، مسير استفاده از محصول تلاشهاي فكري و علمي نيز اصلاح، هدايت و كنترل ميشود.
و) حل مشكلات علمي
نماز، سبب پيوند با خداست و از آنجا كه خداوند منبع تمام علوم است و بلكه علم حقيقي فقط نزد اوست،[20] اگر او اراده كند و ما را لايق ببيند، ميتواند در مسير رشد علمي نيز بركاتي را بر ما نازل فرمايد.
ز) جلوگيري از غرور علمي
از مهمترين آسيبهايي كه ممكن است دامنگير علما و دانشمندان شود، غرور علمي است. قرآن كريم، یکی از علت‌های هلاکت قارون را به غرور علمي می‌داند.
3. اقتصاد حلال و نماز
در روايات ذکر شده است که نماز سبب به دست آوردن روزي و ادای ديون ميگردد و به رزق و روزي انسان برکت ميدهد.[21] جدای از برکت در رزق و روزی، نماز موجب میشود انسان به دنبال مال حلال و پاک باشد.
[1]. رسول خدا6فرمودند: "لْمُصَلِّي... إِجَابَةٌ لِلدُّعَاءِ"؛ [از آثار نماز اینکه] موجب اجابت دعای نمازگزار میشود (همان، ج79، ص231).
[2] "إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ" (بقره: 277).
[3]. طبرسى، فضلبنحسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص261.
[4]. "الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (رعد: 28).
[5]. علی، شجاعی، سلامت روان در پرتو نماز، ص 63.
[6]. "وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ"؛ از صبر و نماز یاری جوئید. (بقرة: 45).
[7]. "مايمنع احدكم اذا دخل عليه غم من غموم الدنيا ان يتوضا، ثم يدخل المسجد فيركع ركعتين، يدعو الله فيها" (شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، ج5، ص264).
[8]. عيسيبنعبدالله به امام صادق7عرض كرد: فدايت شوم عبادت چيست؟ حضرت فرمودند: "حسن النيّة بالطاعة من الوجوه التی يطاع الله منها..."؛ نيت پاك و خالص در اعمالی كه اطاعت خداوند در آن‌هاست (کلینی، اصول كافی، ج2، ص83).
[9]. "من أخلص لله أربعين صباحاً جرت ينابيع الحکمۀ من قلبه علی لسانه"؛ کسی که چهل صبح کارهای خود را برای خدا انجام دهد، چشمه‌های حکمت از قلب او بر زبانش جاری میشود (مصباح الشريعة، ترجمه مصطفوى، ص354).
[10]. "إنّما العلم عندالله" (الملك: 26 و الأحقاف: 23).
[11]. ر.ک: بقره: 31، 239 و 282؛ نساء: 113؛ مائده: 4؛ يونس: 5؛ يوسف: 6، 37 و 101؛ نحل: 78؛ انبيا: 79 و80؛ نمل: 16.
[12]. کلامابنخلكان در شرح حال ابنسينا، به نقل از: هزار و يك نكته دربارۀ نماز، ص262. از قول ابنسينا نقل شده که پس از ادای آن دو ركعت، مشكل علمی برايش آسان می‌شده و به آنچه می‌خواسته، می‌رسيده است.
[13]. "صلوة الليل تجلب الرزق" (محمد ریشهری، ميزان الحکمه، ج5، ص422)؛ "صلاة الليل... تقضی الدين" (حر عاملی، وسائل الشيعه، ج 5، ص272).
[14]. امام ششم7: "وَ ذِكْرُ اللَّهِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أَبْلَغُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ"؛ هر كه بعد از نماز صبح تا طلوع خورشيد در سجّاده درنگ كند (و به تعقيب مشغول باشد) اين كار از اينكه ماهها در زمين به دنبال روزى بدود بهتر است (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج5، ص147).
[15] "إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ" (بقره: 277).
[16]. فضلبنحسن طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج1، ص261.
[17]. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، ج5، ص264.
[18]. کلینی، اصول كافی، ج2، ص83.
[19]. مصباح الشريعة، ترجمه مصطفوى، ص354.
[20]. ملك: 26 و احقاف: 23.
[21]. محمد ریشهری، ميزان الحکمه، ج5، ص422؛ حر عاملی، وسائل الشيعه، ج 5، ص272.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
