کاربرد نشانه های رمزی و سلامت روانی در نماز

مهدی یزدی

دین بزرگ‌ترین هدیه خداوند متعال به بشر برای حرکت به سمت سعادت و کمال است. آموزه‌های دین بسیار زیادند؛ اما در ميان آنها، عبادت و ذكر خداوند از جايگاه خاص و تأکیدشده ای  برخوردار است و در پرورش روح و آرامش روانى مؤمنان نقشی اساسى به عهده دارد. به عبارت دیگر، «تا زمانى كه سلامت و بهنجارى اعتقادى حاصل نشود، سلامت روانى هم حاصل نمى‌گردد».^۱ از منظر روان‌شناسان، بيشتر بيمارى‌هاى روانى كه از فشارهاى روانى و ناكامى‌هاى زندگى برمى‌خيزد، در ميان افراد غيرمذهبى ديده مى‌شود. كارل يونگ مى‌گويد: در طول سال‌ها درمان بيمارى‌هاى روانى، حتى يك بيمار را نديدم كه مشكل اساسى‌اش نياز به گرايش دينى در زندگى نباشد.^۲ به جرئت مى‌توان گفت: همة بيماران روانى به اين دليل بيمار شده‌اند كه از درون‌مايه‌هاى دينى در زندگى بى‌بهره بودند و تنها وقتى به طور كامل درمان شدند كه به دين و ديدگاه‌هاى دينى بازگشتند. افرادی که تعلقات مذهبی بسیاری دارند، به هر میزان كه ايمان محكم‌تری داشته باشند، همان قدر از بيمارى روانى فاصله بیشتری پیدا ‌می‌کنند. ازاين‌رو يكى از نتایج زندگى در عصر حاضر كه به عصر مدرنیته معروف است، افزايش بيمارى‌هاى روانى و عصبى است.

آنچه تاکنون بدان اشارت رفت، نقد و نظری بود که روان‌شناسان براساس تجربه و دانش خود بدان دست یازیده بودند. حال آنکه کلام خداوند متعال در این زمینه سخنان و راهکارهای راهگشایی دارد. خداوند در قرآن کریم‌ می‌فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛³ آنها كه به خدا ايمان آورده‌اند، دل‌هاشان به ياد خدا آرام مى‌گيرد. آگاه باشيد كه تنها ياد خدا آرام‌بخش دل‌ها است».

از جمله آثار ياد خدا آرامش خاطر است و اين اثر، در اقامه نماز آشكار است؛ زيرا اقامه نماز، مصداق بارز و کامل یاد خدا است؛ چنان‌که قرآن مى‌فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي؛⁴ نماز را به خاطر ياد من به پا داريد».

شخص نمازگزار با ایمان به قدرت لایتناهی پروردگاری که در مقابلش کرنش‌ می‌کند، خود را در مقابل هر عاملی که قصد به خطر انداختن او را داشته باشد، ایمن ‌می‌یابد و ضمن تکرار این باور اعتقادی در نمازهای پنج‌گانه، این ایمنی را به روان خود تلقین ‌می‌کند و سرانجام آرامش عمیقی را در وجودش ملکه ‌می‌سازد. طبق تحقیقات، بیماران مضطربی که در کنار درمان‌های رایج، به خواندن نماز و قرآن و اعمال مذهبی روی آورده‌اند، در درجات عالی‌تر درمان قرار گرفتند. بنابراین آرامش روان و خاطر، در پرتو نماز حاصل می‌شود. نماز اين عالي‌ترين جلوه نياز، ارتباطي گسترده با ابعاد مختلف زندگي انسان دارد. از ميان تمام فرايضي که از لحاظ ديني بر مسلمانان واجب شده است، نماز بيشترين ارتباط را با انسان دارد. هر روز پنج بار اين کتاب نيایش را ورق مي‌زنيم و اين چنين است که نماز کلاس درسي مي‌شود که آموختني‌هايش تمامي ندارد.

از نظر بسیاری از روان‌شناسان يکي از عوامل رشد و باروری شخصيت، استفاده از نشانه‌هاي رمزي است. آدمي هر چه بيشتر ترقي کند و به کمال نزديک‌تر شود، علائم و سیگنال‌های رمزي بیشتری به کار مي‌برد. عکس این مطلب نیز صحیح است؛ یعنی هر چه بيشتر در حال تنزل باشد، نشانه‌هاي رمزي کمتری استفاده مي‌کند. فوايد نشانه‌هاي رمزي بسیار است. برای مثال نشانه‌های رمزی توان آن را دارد که به جاي انگيزه‌هاي غريزي و تمايلاتي که ابراز آنها مقتضي يا مناسب يا مقدور نيست، قرار بگیرد و به التیام و کاهش تنيدگي و ناراحتي در فرد که ناشي از عدم ارضاي آنها است، کمک کند. قرآن با تأکید بر این مطلب، می‌فرماید: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ؛⁵ همانا نماز انسان را از بدي و زشتي باز مي‌دارد».

پژوهشگران مختلفى در سراسر جهان درباره تأثير مذهب، محيط‌هاى مذهبى و آداب و رسوم دينى در سلامت روانى افراد، بهداشت روانى جامعه و بهبودى بيماران روانى و مقاوم كردن افراد در برابر رخدادهاى دردناك و ايجاد آرامش پژوهش كرده‌ و به دستاوردهاى مهمى رسيده‌اند.

كسى كه اهميت ذكر خداوند را بداند، به‌خوبى درمى‌يابد كه روى‌گردانى از ياد خداوند، خسارت بزرگى است. اگر اين حقيقت را درك كنيم كه حيات دل انسان به ذكر خدا است، درمى‌يابيم كسى كه از ياد خداوند روى گرداند، از حيات قلب محروم مى‌ماند. افسردگى دل و آتش حرمان از حيات معنوى دل، هر لحظه او را مى‌آزارد و حسرتى جانكاه بر دلش مى‌نشاند. امام سجاد (عليه ‌السلام) در دعاى ابوحمزه ثمالى مى‌فرمايد: «مَولاى بِذكرِكَ عاش قَلْبى وَ بِمُناجاتِكَ بَرَّدْتُ أَلَمَ الخَوْفَ عَنِّى؛ اى مولاى من، با ياد تو دلم زنده است و با مناجات تو، درد ترس (فراق) را در خود فرو مى‌نشانم».

یکی از دانشمندان شهیر اسلامی در کتاب مکاشفه القلوب، در خصوص همین مطلب چنین گفته است: با ذكر، همة ترس‌ها از ميان برمى‌خيزد و همة ناراحتى‌ها از آدمى سترده مى‌شود. آنگاه كه فرد به ياد خدا مى‌افتد، قلبش با طمأنينه، آباد مى‌شود و از خشنودى الهى سرشار مى‌گردد؛ قلبى كه پيش‌تر از ترس و يأس آكنده بود. لطف و توجه پروردگار، قلب ذاكر را زير سايه خود قرار مى‌دهد و انسان، به اين يقين مى‌رسد كه رهيدن از ناراحتى‌هاى درونى، آسان و هموار است و مى‌توان وسوسه‌هاى شيطانى را در هم كوبيد و گمان‌هاى باطل را از خود دور ساخت. چنين فردى، همواره با خدا است و از هيچ امرى بيم ندارد و به هيچ عارضه‌اى روانى دچار نمى‌گردد. اين حالت، به خاطر ثباتى كه خداوند در دل او ايجاد مى‌كند، به هم مى‌رسد.⁶

نوشته خود را با کلامی از رسول اکرم (صلى ‌الله ‌عليه ‌و ‌آله) به پایان می‌بریم که در واقع، نتیجه این سطور نیز محسوب می‌شود. آن حضرت در روايتى ‌فرمودند: «ذكر اللّه‌ شفاء القلوب؛^۸ ياد خدا شفاى دل‌ها است».

پی‌نوشت

[1]. امرالله ابراهيمى و حميد نصيرى، «بررسى رابطه ميزان افسردگى سال‌مندان مقيم خانه سالمندان با نگرش و عملكردهاى دينى آنها» 1376.

۲. به نقل از: محبوبه البرزى و حسن سامانى، «بررسى رابطه اعتقادات مذهبى با افسردگى، اضطراب و فشار روانى در نوجوانان»، مقالات اولين همايش بين‌المللى نقش دين در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشى دانشگاه علوم پزشكى و خدمات بهداشتى درمانى ايران، 1380.

3. رعد: 28.

4. طه: 14.

5. عنکبوت: 45.

6. محمد بن محمد غزالى، مكاشفه القلوب، ص145.

7. ری‌شهری، ميزان الحكمه، ج3، ص419.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :