محمد مهدی حائری پور، مرکز تخصصی نماز

برای تحصيل حضورقلب،علاوه برايجاد عوامل،بايد موانع آن رارفع كرد واين ها كه عامل تشتت افكاراست دوگونه است:عوامل خارجی تشتت افكار وعوامل داخلی آن.

امام خمينیvدراين زمينه می فرمايد:مانع حضورقلب درعبادت،تشتت خاطر وكثرت واردات قلبيّه است واين گاهی ازامور خارجيّه وطرق حواسّ ظاهره حاصل می شود مثل آن كه گوش انسان درحال عبادت چيزی را بشنود وخاطربه آن متعلق شده،مبدأ تخيّلات وتفكّرات باطنيّه گردد و واهمه ومتصرّفه درآن تصرف نموده،ازشاخه ای به شاخه ای پروازكند،ياچشم انسان چيزی ببيند ومنشأ تشتت خاطر وتصرّف متصرّفه گردد ويا سايرحواس انسان چيزی رادرك كند واز آن انتقالات خياليّه حاصل شود.^[1]

خلاصه اين كه آنچه در اطراف ما ديده می‌شود ياصداهايی كه شنيده می‌شود هريك ممكن است منشأ افكاری بشود كه هركدام، خيال ديگری را به دنبال خودايجادكند به گونه ای كه داستانی پيوسته رافراهم آورد وبه كلی فكر ودل نمازگزار را ازنمازجدا كند.

نقل شده كه مؤمنی‌شنيده بود كه درحديث واردشده هركه دوركعت نمازاو قبول شود عذاب نمی شود با خود گفت:به مسجدكوفه بروم ودو ركعت نماز باحضورقلب بخوانم.می گويد درحين نماز به خاطرم گذشت كه مسجدكوفه مناره ندارد اگركسی بخواهد برای آن مناره بسازد ازكجا سنگ وگچ تهيه كند وبه فكرم رسيد كه ازفلان محل م‍ی شود آنها را تهيه كرد!پس ازآن حساب كردم كه درمدت چند روز می شودمناره راتمام كرد وبالای مناره راچگونه بسازند بهتراست! درهمين افكاربودم كه دو ركعت نمازم تمام شد وكارساختن مناره هم پايان يافت! فهميدم به مسجدكوفه آمدم برای ساختن مناره نه برای‌دو ركعت نماز باحضورقلب!!^[2]

«راه درمان حواس پرتی به سبب عوامل خارجی»

آنها كه اراده ای‌ قوی وهمتی عالی‌دارند دربرابر هجوم افكارپراكنده می ايستند ودل به آن ها نمی سپرند ولی بيشترمردم كه چنين نيستند ونمی‌توانند نيروی خيال را متمركزكنند بايد برای مقابله باهجوم افكار،اسباب وعوامل آن ها رازبين ببرند وآنچه فكررا مشغول می كند ازبرابر چشم دوركنند ومكان مناسب وخلوتی بيابند كه دروقت نمازخواندن افراد واشياء درنظر آن ها نباشد وصداهای پراكنده به گوش آن ها نرسد وبه همين جهت است كه بعضی دراتاق های كوچك وتاريك ومصلّای مخصوص نمازمی خوانند وبعضی هنگام نمازخواندن چشم هارا می بندند كه البته بهتراست به محل سجده نگاه شود ولی اگرديدن موجب پراكندگی افكاراست،اين مستحب راترك كند تا به حضورقلب كه مهم تراست دست يابد.

اگرمنظره های مشغول كننده وصداهای متفرقه را ازخود دوركند وبه عظمت خدا بينديشد ومحضر اورابزرگ شمارد اميداست به حضورقلب دست يابد.

چنان كه روايت شده كه پيامبراكرمsلباس نقش داری راكه برای او آورده بودند پوشيدوبا آن نمازخواند.سپس آن رابيرون آورد وفرمود:اين لباس را ببريد كه مبادا مرادرنماز مشغول كند ولباس بی نقشی برايم بياوريد.^[3]

غزالی گويد:يكی ازاصحاب دربستان خود كه دارای درختانی بودنمازمی خواند.دراين ميان پرنده ای روی درخت پريد وراهی برای خروج خود می جست.اوازاين پرنده خوشش آمد ومدتی با نگاه خود اوراتعقيب می كرد،درنتيجه نفهميد چند ركعت نمازبجاآورده است!!پس ازآن به نشانه ی پشيمانی ازعمل خود وجبران آنچه فوت شده آن باغ راصدقه داد.

«عامل داخلی تشتت افكار»

امام خمينیvفرموده است:گاهی‌تشتت خاطر ومانع ازحضورقلب،از امورباطنه است وآن به طريق كلّی دومنشأ بزرگ دارد كه عمده اموربه آن دوبرگردد.يكی هرزه گردی وفرّاربودن خود طايرخيال است زيراكه خيال قوه ای است بسيارفرّار كه دائماً ازشاخه ای‌به شاخه ای آويزد واين مربوط به حبّ دنيا وتوجه به امورپست دنيوی نيست بلكه فرّاربودن مصيبتی‌است كه تارك دنيا نيزبه آن مبتلاست...ومنشأ ديگر،حب دنيا وتعلّق خاطربه حيثيّات دنيوی است كه رأس خطيئات و ام الامراض باطنه است.^[4]

توضيح اين كه :به نظرحضرت امامvعامل پراكندگی‌فكر درنماز يكی‌ طبيعت خودخيال است كه تمايل به رفتن وحركت دارد وديگری محبت دنيا ومظاهرآن كه سبب دل مشغولی وپريشان فكری‌است.يعنی اولاً به طورطبيعی خيال انسان آرام وقرار ندارد ومايل به گشت وگذار درامورمختلف است وثانياًعامل مهمی مثل محبت دنيا ومظاهرگوناگون ومتنوع آن ازقبيل مال وجمال ومقام ،سبب دوره گردی خيال می شود وآن را ازشاخه ا‌ی به شاخه ای‌ می‌برد.

امام خمينیvدراين باره می فرمايد:به حسب فطرت،قلب به هرچه محبت پيداكرد،قبله ی توجه اوهمان محبوب است واگراشتغال به امری مانع ازتفكردرحال محبوب وجمال مطلوب شود،به مجرد آن كه آن اشتغال كم شود وآن مانع ازميان برخيزد،فوراًقلب به سوی محبوب خود پرواز نموده متعلق به دامن آن  شود...آنان كه حبّ مال ورياست وشرف در دل آن هاست،درخواب نيزمطلوب خود رامی بينند ودربيداری به فكرمحبوب به سرمی‌برند ومادامی كه دراشتغال به دنيا به سرمی برند بامحبوب خود هم آغوشند وچون وقت نمازشود،دل حالت فراغتی می يابد وفوراًمتعلّق به محبوب خودمی شود، گويی تكبيرة الإحرام، كليد در دكّان يارافع حجاب بين اوومحبوب اوست يك وقت به خودمی آيد كه سلام نماز راگفته درصورتی كه هيچ توجه به آن نداشته وهمه اش بافكردنيا هم آغوش بوده.اين است كه چهل پنجاه سال نماز مارا دردل اثری جزظلمت وكدورت نيست وآنچه بايد معراج قرب حضرت حق ومايه انس به آن مقام مقدس باشد مارا ازساحت قربْ مهجور وازعروج به مقام انس فرسنگ ها دور كرده...بالجملة،دل ما چون باحبّ دنيا آميخته شده ومقصد ومقصودی جزتعميرآن ندارد ناچار اين حبّ مانع ازفراغت قلب وحضورآن درمحضرقدس شود.^[5]

راه نجات از حبّ دنیا

برای رهايی ازعوامل داخلی تشتت افكار درنماز دوراهكار عمده وجود دارد:

دربخش حبّ دنيا بايداز راه علم وعمل خودرا ازاين دام خانمان سوزنجات دهد يعنی اولاً بينديشد كه حب دنيا چه آثارونتايج مهلكی دارد به گونه ای كه درروايتی ازامام صادق آمده است: رَأْسُ‏ كُلِ‏ خَطِيئَةٍ حُبُ‏ الدُّنْيَا^[6]

يعنی‌اگرنيك بنگری ريشه ی تمام مفاسداخلاقی مانند ذلّت،طمع،حرص،چاپلوسی،كينه ورزی،ظلم وجور،قطع رحم،نفاق و...حب دنياست  همان  طوركه   فضائل  انسانی‌ همانند   عدالت،  عفت، سخاوت  ،شجاعت  ،عزت نفس ،آزادگی ،بزرگواری ،رحمت، مودت ومواصلت بامحبت دنيا جمع نمی‌شود.

واگراين حقيقت راباوركند برانسان عاقل وعلاقمند به سعادت خود،لازم است اين درخت رااز دل ريشه كن كند وراه عملی آن اين است كه با اين علايق،مخالفت عملی كنديعنی اگربه مال دنياعلاقه دارد سعی درانجام صدقات واجب ومستحب كند واگربه رياست ومقام مايل است،ديگران رامقدم بدارد ودماغ نفس امارّه رابه خاك مالد تااصلاح شود.^[7]

بنابراين ،دراين بخش مجاهدتی بزرگ لازم است ونمازگزار برای درك فيض نمازحقيقی بايد كمرهمت ببندد وعلايق خود را كنترل كند وبرای هدفی بسياربزرگتر وعالی­تر كه همان عبوديّت خالص است ازدنيای پست وفانی بگذرد وجالب است كه درهمين مسيراست كه آيه ی شريفه"ان الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنكر"^[8]تحقق می يابد ومؤمن نمازگزار برای رسيدن به حقيقت نمازكه حضورقلب است،ازبدی ها وزشتی ها دورمی شود وچه دستاوردی ازاين بزرگتر!

پس حال اين نمازگزار مانند كسی است كه در زير درختی قرارگيرد وبخواهد افكارخود رامجتمع ومتمركز كند ولی صدای گنجشك ها ازبالای درخت افكار اورا پريشان می كنند واوپيوسته با چوبی كه در دست دارد آن ها راپرواز داده به تفكرات خود ادامه می دهد سپس گنجشك ها برمی گردند و اونيز باچوب دستی آن ها را می پراند.اين عمل او وگنجشك ها تكرارمی شود به او گفته می شود:اين كارتو وگنجشك ها كارشتر آبكش است كه پايانی ندارد واگرمی خواهی ازاين وضع رهايی يابی،درخت را ازبيخ قطع كن!

بدون شك درخت شهوات نيزهمين گونه است وچون رشدكند وشاخه ها برآورد،دفع افكاری كه برآن شاخه ها می نشينند به طول می انجامد وهرقدرآن ها را دوركنند برمی گردند امّا گرچه اين خطورات قلبی وشهوات انسانی بسيارند ولی اصل وريشه همه ی‌آن ها يكی است وآن دوستی دنياست وكسی كه به دنيا شادمان است به خدا ومناجات با او شاد نخواهد نخواهدشد زيرا روشن است كه تلاش وهمت آدمی همواره صرف اموری می شود كه به آن علاقه دارد و اوراخوش حال می كند.پس بايد همت كرد ودرخت علايق دنيوی رااز ريشه كند وبزرگان هميشه دراين راه مجاهده كرده اند.

داروی هرزه گردی خيال

گفته شدكه يكی ازعوامل داخلی تشتت افكار درنماز،طبع خيال است كه فرّاراست وازاين سوبه آن می رود وتوقف وتمركزندارد واين مانع جدی برای حضورقلب است حتی زمانی كه انسان درمكان خلوت وبه دور ازهياهو نمازمی خواند.

امام خمینیvدرباره درمان این مشکل می­فرمایند:بدانكه هريك ازقوای ظاهره وباطنه ی نفس قابل تربيت وتعليم است با ارتياض مخصوص...واز قوايی كه قابل تربيت است قوه‌ ی خيال است...وبارياضت وتربيت وصرف وقت می‌توان آن را رام نمود...به طوری كه تحت اختيار واراده حركت كند...وطريق عمده ی رام نمودن آن،عمل نمودن به خلاف است وآن چنان است كه انسان در وقت نماز،خود رامهيا كند كه حفظ خيال درنماز كند وآن راحبس درعمل نمايد وبه مجرد آن كه بخواهد ازچنگ انسان فراركند آن رااسترجاع نمايد ودرهريك ازحالات وسكنات واذكار واعمال نمازملتفت حال آن باشد وار حال آن تفتيش نمايد ونگذارد خودسر باشد واين دراوّل امر كاری صعب به نظرمی آيد ولی پس ازمدتی عمل ودقت وعلاج،حتماً رام می شود.شما متوقع نباشيد كه دراول امربتوانيد درتمام نماز حفظ طاير خيال كنيد البته اين امری است نشدنی ومحال وشايد آن ها كه مدعی استحاله شدند اين توقّع را داشتند ولی اين امر باكمال تدريج وتأنّی وصبر وتوانی انجام می گيرد.ممكن است درابتدای امر درعُشرنماز(=یک دهم) يا كمترِآن حبس خيال شده،حضورقلب حاصل شود ولی كم كم انسان اگردرفكر باشد وخود رامحتاج آن ببيند نتيجۀ بيشتر حاصل كند واندك اندك غلبه برشيطان وهم  وطايرخيال پيدا كند كه دربيشتر نماززمام اختيارآن ها را در دست گيرد وهيچ گاه نبايدانسان مأيوس شود كه يأس سرچشمه ی همه سستی ها وناتوانی هاست وبرق اميد انسان رابه كمال سعادت خويش می رساند.ولی عمده دراين باب،حسّ احتياج است كه آن درما كمتراست؛قلب ما باورنكرده كه سرمايه ی‌ سعادت عالم آخرت و وسيله ی زندگانی روزگارهای‌ غيرمتناهی‌نمازاست.ما نماز را سربار زندگی‌خود می شماريم وتحميل وتكليف می‌دانيم.حب به شیء از ادراك نتايج آن پيدا می شود ما كه حبّ به دنيا داريم برای‌آن است كه نتيجه آن را دريافتيم وقلب به آن ايمان دارد ولهذا دركسب آن محتاج به دعوت و موعظه نمی باشيم...ما چون...دنيا را سرمايه حيات وسرچشمه ی لذات يافتيم درتوجه به آن حاضر ودر تحصيل آن می كوشيم واگرايمان به حيات آخرت پيدا كنيم واحتياج به زندگی آنجا را حس كنيم وعبادات وخصوصاً نماز راسرمايه ی زندگی آن عالم وسرچشمه ی سعادت آن جهان بدانيم البته درتحصيل آن كوشش نماييم و دراين سعی‌ وكوشش زحمت ورنج وتكلّف در خود نمی يابيم بلكه باكمال شوق دنبال تحصيل آن می رويم.^[9]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :