قال الله تبارك و تعالي: «و أمر اهلك بالصّلاة و اصطبر عليها»[1]
«و تو اهلت را به برپايي نماز بخوان و در اين امر پايداري و صبوري پيشه كن.»
در گرايش نوجوانان و جوانان به نماز سه عنصر اصلي خانه، مدرسه و رسانه هاي گروهي نقش اساسي و محوري دارند. تربيت و آموزش، انتقال اطلاعات نيست، بلكه تغيير در جهان بيني است.[2] هيچ تربيت و آموزشي بدون زمينه سازي، موفق نيست. اگر مجموعه عناصر و عوامل تأثير گذار در ارسال يك پيام ارزشي، از وحدت و هماهنگي لازم در عمل برخوردار نباشند، نمي توانند مؤثر واقع شوند و چه بسا آثار يكديگر را خنثي كنند.
عناصر و عوامل تأثير گذارنده در محيط خانه و مدرسه و جامعه در القاي يك ارزش معنوي و رسانيدن پيام و بيان روح نماز، اگر عملا يكديگر را نفي كنند و يا در برنامه ها و اظهار مطالب، هر كدام راه و هدفي متفاوت و مغاير با يكديگر بپيمايند، در ذهن فرد تناقض به وجود مي‎آورند و پيام منجر به ايجاد انگيزه، شوق، اراده و عمل نمي شود.
خانواده
آموزش نماز و پرورش روحيه مذهبي مناسب براي اقامه آن، ابتدا از خانه شروع مي‎شود و خانواده نقش مهمي در انتقال فرهنگ نماز از خود بروز مي‎دهد. آنچه در مورد فرزند در گرايش به نماز مهم است، وجود انگيزه است، و آنچه در تربيت و آموزش نماز اهميت دارد، رسوخ روح معنوي نماز به اعماق دل اوست، نه تحميل فرم و قالب به او. زماني آموزش نماز به توفيق مي‎انجامد و قرين موفقيت مي‎گردد كه با احساس خوشايندي همراه باشد.
بدون ترديد همه انسان ها به طور فطري استعداد و گرايش به نيايش دارند، اما آنچه كه درباره كودكان و نوجوانان مهم است، چگونگي روش هاي آموزش و نحوه ارائه و انتقال اين ارزش هاست.
آداب و عبادت هاي مذهبي چون پاسخي به عاليترين نيازهاي معنوي انسان است، اگر به طور طبيعي و با جلب رضايت قلبي جوانان ارائه شود، احساس خوشايندي در آنان برمي انگيزد و آن را به راحتي جذب مي‎كنند، چرا كه احساسات و عواطف،مهمترين نقش را در تكوين و رشد و پرورش شخصيت جوان دارد. بديهي است زماني كه نوجوان در معرض يادگيري و آموزش احكام و عبادات قرار دارد، لازم است از قبل براي اين موضوع زمينه سازي شود تا همراه با آموزش، احساس خوشايندي در او ايجاد گردد و به اين ترتيب، نتيجه اي مطلوب به بار آورد. در اين صورت، تقويت چنين گرايش فطري نيز بسيار آسان و طبيعي خواهد بود. كسب عادت ها و رفتارهاي مذهبي پيش از آنكه متأثر از اندرزها و سخنان والدين باشد، معلول پذيرش رفتار، عواطف و احساسات مرتبط و همراه با مهر و محبت آنان است.
با بر انگيختن احساساتي خوشايند در حين انجام فرايض مذهبي در كودكان و نوجوانان، زمينه يادگيري رفتارها و احساسات مطلوب فراهم مي‎گردد و اين نيز به نوبه خود موجب تقويت انگيزه و گرايش به نيايش و ارتباط با پروردگار متعال مي‎شود. يادگيري بيشتر رفتارها و گفتارهاي كودكان و نوجوانان، بر اساس مشاهداتي است كه نسبت به اعمال والدين دارند و احساسي كه فضاي ارتباطي خانواده در آن ها پديد مي‎آورد. در كانون خانواده است كه گرايش ديني افراد تقويت مي‎يابد و خمير مايه شخصيت مذهبي در آنان تكوين مي‎يابد. در همين مكان است كه رغبت ها، احساسات خوشايند و ناخوشايند و رفتارهاي متعادل و نا متعادل و نگرش ها و باورهاي درست يا غلط منعقد مي‎گردد.
امام علي (ع) مي‎فرمايد:
«قلب الحدث كالارض الخالية ما ألقي فيها من شيء قبلته فبادرتك بالادب قبل ان يقسو قلبك و يشتغل لبّك»[3] «قلب نوجوان، همچون زميني خالي است. هر بذري كه در آن افكنده شود مي‎پذيرد. من پيش از آنكه دلت سخت گردد و فكرت مشغول شود، به ادب و تربيت تو مبادرت نمودم.»
بسياري از رفتارها و گرايشات كودك و نوجوان، از قبيل گرايش به نماز و روزه و شركت در كارهاي خير و اهميّت دادن به وظايف و تكاليف ديني، غالباً متأثر از تجارب خوشايند تربيتي آنان در خانه و خانواده است. كودكان به شدت نيازمند و تشنه يادگيري هستند و احتياج به امنيت و آرامش خاطر و اتصال به يك منبع قدرت و رحمت و عطوفت دارند. آواي ملكوتي قرآن و نواي دلنشين اذكار نماز، حتي در دوران بارداري مادر موجب جنب و جوش و شكوفايي گرايش و احساسات ديني در كودك مي‎شود.[4]
سكوت، عصبانيت، رفتار، نگاه و سخن پدر و مادر و اطرافيان، براي كودكان سر مشق و اِعمال بجاي هر كدام، سبب ارضاي نياز و اغناي گرايش فطري آنهاست. آنان پيوسته مي‎آموزند و نسبت به هر چيز كنجكاوند. خانواده بايد تلاش كند تا آموخته هاي مذهبي آنان با تجارب و احساسات خوشايندي شكل بگيرد. سعه صدر، ابراز احساس خرسندي و روحيه رضايتمندي، گرايش به اين احساسات مذهبي را براي كودكان گوارا مي‎سازد. بر اين اساس، زيباترين و خوشايندترين حالات و اوقات كودكان و نوجوانان در خانواده زماني است كه پدر و مادر آماده اقامه نماز مي‎شوند، آنگاه كه كودك همه شادي و نشاط را در چهره بر افروخته و شادمان اطرافيان خويش مشاهده مي‎كند، يعني به هنگام وضو گرفتن و جا نماز انداختن و معطر ساختن لباس نماز و خود را به زيباترين شكل آراستن [5] و گوش فرا دادن به آواي دلنشين قرآن و اذان [6] كه نسيم آرامش بخشي در كالبد افراد مي‎دمد و روح چون پرنده اي كه از بند و قفس آزاد شود، در فضايي ملكوتي بال و پر مي‎گشايد و به سوي محبوب حقيقي اوج مي‎گيرد:
تو را ز كنگره عرش مي‎زنند صفير
ندانمت كه در اين دامگه چه افتاده است [7]
خانواده‌ها مي‎توانند بسياري از رفتارهاي مطلوب و احساسات خوشايند و دوست داشتني خود را به طور غير مستقيم در قالب ارزش‌ها و احكام ديني و از طريق بهره‌گيري از الگوهاي رفتاري، در وجود كودكان و نوجوانان تثبيت نمايند.
مشاهده رفتار اطرافيان، انگيزه اي قوي و غني براي يادگيري و آموزش فرزندان است، در حالي كه آموزش هاي خطابي و توصيه هاي مستقيم و آمرانه، نه تنها چندان رغبت و انگيزه اي در درون جوان و نوجوان ايجاد نمي كند، بلكه گاهي مايه آزردگي و تنفر نيز مي‎شود.
نماز خواندن كودكان خردسال نيز رفتاري است كه در آغاز امر از طريق مشاهده حركات پدر و مادر و اطرافيان آموخته مي‎شود و فرد نسبت به موقعيت و حالات رفتار آنان احساس معنوي خاصي پيدا مي‎كند. نحوه نماز خواندن، چگونگي نگرش اطرافيان نسبت به نماز و ميزان اهميّت دادن آنان نسبت به اين فريضه الهي، حالت ايستادن به نماز، تأني و ادب و وقار در نماز، نحوه نماز خواندن، حضور قلب در نماز و توجه و خضوع و خشوع افراد خانواده، در كودكان بسيار تأثير مي‎گذارد. وقتي كه كودك نسبت به رفتار و نحوه حركات و حرف زدن والدين و اطرافيان كنجكاو مي‎شود، بايد توجه داشت كه كنجكاوي وي بي هدف و بي نتيجه نيست، بلكه متضمّن الگوگيري و مشاركت فعالانه او به صورت انجام تجربه اي جديد در فرازهاي حساس زندگي است. زماني كه نوجوان، الگوهاي رفتاري مطلوب خويش را در موقعيت‌ها و شرايط مختلف زندگي، در رفت و آمدها، ميهماني‌ها و برخوردهاي فاميل و دوستان و از جمله حضور آنان در صفوف نماز جماعت مشاهده مي‌كند، احساس شادماني و شوق و شعف سراسر وجودش را فرا مي‌گيرد و عميقاً نسبت به رفتار آنها كنجكاو مي‌گردد و از آنان الگو مي‌گيرد.
مهيا كردن چنين فضايي، بخصوص اگر همراه با مشاركت فعال كودكان و نوجوانان و همسالان آنان باشد، برايشان بسيار دلنشين و دلپذير است، همين امر به تدريج گرايش به امور مذهبي و روحيه اجتماعي را در آنان تقويت مي‎نمايد. بديهي است هر قدر الگو محبوب تر باشد، ياد سپاري رفتار آسان تر مي‎گردد. نگاه ها و حالات چهره فاميل و يا همسالان نسبت به يكديگر دراين هنگام، اگر با تعظيم و تكريم و گشاده رويي همراه باشد، بر ميزان تقويت گرايش معنوي كودكان و نوجوانان مي‎افزايد. آنان از مشاهده اين حالت ها و به سر بردن در اين لحظات، غرق در سرور و خوشحالي مي‎شوند و سعي دارند كه خود اين قبيل رفتارها را با اشتياق تمام باز آفريني كنند. پدر و مادر و اطرافيان اگر در رفتارهاي خود، به راست گويي، صداقت، عفاف و حجاب، صبر و بردباري و توجه و حساسيت نسبت به اوقات نماز ارج بنهند و در عملكردهاي خود ثابت قدم باشند، تأثير گذاري و درون سازي گفتار و رفتارشان به مراتب بيشتر از زماني است كه تنها با گفتار و يا اجبار، فرزندان خويش را به كارهاي مذهبي وادار سازند، در حالي كه خود در عمل سهل انگاري مي‎كنند. لحظه هاي حساس و پر جاذبه رفتار پدر و مادر در ايجاد فضايي دوستانه و صميمي و دلنشين عاطفي در مواجهه با فرزندان، سبب مي‎گردد كه آنان بدون زحمت، رفتار مورد علاقه خود را مورد توجه و تقليد آگاهانه قرار دهند. پدر و مادر و اعضاي خانواده، اگر توجه داشته باشند كه در خانه يا سفر يا گردش، در ميهماني و يا حين كار و به طور كلي در هر موقعيتي كه نداي پر طنين و دلنشين اذان را مي‎شنوند، از هر كاري كه دارند، دست كشيده و پيش از هر چيز ديگر به اقامه نماز اهميت دهند، در تلقي و نگرش فرزندان نسبت به اين فريضه الهي تأثير مضاعف خواهد داشت.
بايد براي تعليم و تربيت نماز زمينه سازي كرد و همه جوانب و ابعاد گوناگون قضيه را در نظر گرفت و كوشيد تا همه عوامل مهم و دست اندر كار و تأثير گذار از وحدت و هماهنگي لازم برخوردار باشند.
[1]. (طه، 20 آيه 132.)
[2]. تربيت صحيح تغيير سازنده در بينش و منش فرد است.
[3]. نهج البلاغه، نامه 31.
[4]. تحقيقات انجام شده نشان داده است كه جنين انسان در ماه هاي آخر بارداري نسبت به صداهاي مختلف حساس است و در رشد و پرورش خود، به خصوص از كلام مادر و صداهاي مختلفي كه مادر به آن گوش فرا مي‎دهد، متأثر است.
[5]. «يا بني آدم خذوا زينتكم عند كل مسجد» اي فرزندان آدم در هر جايگاه نمازي خود را بياريد. (اعراف 7 آيه 31)
[6]. پيامبر (ص) دلتنگ كه مي‎شدند، مي‎فرمودند:«ارحني يا بلال.» اي بلال (با گفتن اذان) به من آرامش ببخش (و بعد نماز مي‎خواندند).
[7]. حافظ
@#@
مدرسه
در مدرسه هنگامي كه نوجوانان و جوانان، در موقعيت هاي مختلف اوقات تحصيل، هنگام شنيدن اذان، در كلاس يا در راهرو مدرسه بدون هيچ تكلفي، مشاهده كنند كه معلمان و مربيان مشتاقانه به سوي نماز مي‎شتابند، در اثر احساس همانند سازي به شوق و رغبت در مي‎آيند و به اقامه نماز گرايش فزون تري پيدا مي‎كنند.
بهتر است در مدرسه قبل از شروع نماز يا حتي قبل از رفتن به نماز هفتگي جمعه، برنامه هايي تدارك ديده شود كه زمينه ساز احساسي خوشايند براي دانش آموزان باشد، تا عزم و اراده و رغبت و انگيزه لازم براي انجام اين فريضه، با طيب خاطر در آنان پديد آيد.
هر قدر شخصيت الگوهاي تربيتي و پرورشي براي دانش آموزان، محبوب و دوست داشتني تر باشد، تأثير پذيري آنها افزايش مي‎يابد. روشن است كه هرگز نبايد به اجبار و تحميل و فشار، دانش آموزان را به انجام فريضه نماز وادار كنيم. در عوض شايسته است بيش از هر چيز، جاذبه هاي رفتار خود را در بيان ارزش ها، با فراهم كردن مقدمات نماز افزايش دهيم.
اگر چنين فضايي بر مدارس حاكم باشد، روحيه معنوي دانش آموزان افزايش مي‎يابد و در نمازخانه مدرسه ارتباط شوق آميز همسالان گسترش مي‎يابد. سالن نمازخانه مدرسه كه مثلا با موكت سبز رنگي آراسته شده، تميزي، سادگي و زيبايي در آن موج مي‌زند، محيط مناسب و دلپذيري را براي اقامه نماز فراهم مي‎سازد. استفاده از رنگ هاي آرامش بخش، همچون آبي و نيلي و فيروزه‌اي، بهره‌گيري از خطوط منحني ديوارها و محراب، فضاي نمازخانه را گيرا و دلنشين مي‌سازد. استشمام بوي عطر و گلاب و نورپردازي جالب با رنگ هاي سبز و پخش ملايم نواي گوش نواز تواشيح مربوط به اسماء اللّه، قبل از شروع نماز، محيط را سرشار از حال و هوايي معنوي و روحاني مي‎كند. بيان قصه هاي لطيف و خاطره‌هاي زيبا و اجراي نمايشنامه‌هاي دل‌انگيز با زباني شيرين و دوست داشتني، براي ارائه احكام و روش‌هاي اخلاقي و نماز سازي و تصوير سازي از ارزش ها و رفتار انسان هاي وارسته و رهبران و اسوه هاي مذهبي، تأثيرات بسيار مؤثري در يادگيري و گرايش و پايداري نسبت به ارزش هاي مذهبي و فهم درست از اقامه حقيقي نماز، در بين دانش آموزان به جاي خواهد گذاشت.
برپايي نماز در مدارس، همراه با معلمان و مربيان و مدير و همچنين اقامه نماز در پارك ها و يا برگزاري آن در ميدان هاي ورزشي، اردوها و مجامع عمومي، مي‎تواند براي دانش آموزان دل انگيز و به ياد ماندني باشد.
توجه به سرويس هاي بهداشتي و وضو خانه مدارس و پاكي و تميزي آن، در ترغيب دانش آموزان براي گرفتن وضو و شركت در جمع دانش آموزان در نماز خانه مدرسه، برخورد با چهره گشاده و باز در اين هنگام، همه و همه زمينه هاي آماده سازي و تقويت و افزايش گرايش به نماز را در دانش آموزان فراهم مي‎سازد. قران در اين باره با صراحت تمام مي‎فرمايد: «و أمر اهلك بالصّلاة و اصطبر عليها» و تو اهلت را به برپايي نماز بخوان و در اين امر پايداري و صبوري پيشه كن. به همين جهت، در خانواده بزرگ مدرسه نيز، قدرت و تحمل و صبر و حوصله مدير، ناظم و مربي پرورشي و معلم راهنما براي برپايي نماز بايد بالا باشد و از سخت گيري هاي بي مورد و تحقير دانش آموزان در فراخواني به اين امر الهي، جداً بايد خود داري شود، براي نماز از بهترين مكان ها و بهترين لباس ها استفاده شود و از محل تنگ و تاريك و كثيف و مخروبه پرهيز گردد. براي شركت دادن دانش آموزان كلاس اول و دوم دبستان در نماز جماعت بايد توسط معلم به تدريج در كلاس زمينه سازي شود و در آنان تشنگي لازم را براي ورود در جمع ساير همكلاسي ها در نماز خانه فراهم كرد و نيز لازم است به عنوان تشويق، گاه گاهي به همراهي معلم در نماز جماعت مدرسه حضور يابند. محل نماز خانه بايد به قدري جذاب و دوست داشتني و خاطره انگيز باشد كه دانش آموزان قبل از شروع ساعت نماز، هميشه در انتظار وقت نماز لحظه شماري كنند. ناظم نبايد با تند خويي و عتاب و خطاب، زمينه آزردگي رواني دانش آموزان را فراهم آورد. مراقبت بايد غير مستقيم باشد و اگر احياناً دانش آموزي در انجام نماز كاهلي نشان مي‎دهد، بايد در مرحله اول علت آن بررسي شود و سپس زمينه شركت وي در جمع دوستان و همسالان در نماز خانه فراهم آيد. برگزاري مراسم و دعوت براي ناهار و يا افطار در نماز خانه، به مناسبت هاي مختلف، جزء خاطرات فراموش نشدني دانش آموزان خواهد بود. صبر و بردباري و رفتاري متين و معقول مسؤولان مدرسه، اگر همراه با عطوفت و مهرباني باشد، در دانش آموزان احساس و نگرشي مثبت نسبت به اقامه نماز پديد مي‎آورد.
رسانه
رسانه ها تكنولوژي عظيمي هستند كه دنياي ما را به تسخير خود در آورده اند و پس از خانه و مدرسه از ديگر عوامل تأثير گذار بر روح كودك و نوجوان هستند.[1] رسانه ها از نخستين دوران زندگي تا پايان حيات انسان، به عنوان عامل آموزنده و تأثير گذارنده بسيار قوي نقش دارند.بنابراين، ظهور رسانه ها، تولد دنياي نويني است كه بدون توجه به آثار تربيتي آن، توفيق در آموزش و گرايش به نماز امكان پذير نيست.
رسانه ها آموزشگاه ميلياردها انسان است و در اعماق دل و ذهن اعضاي خانواده ها رسوخ كرده است. رسانه‌ها معلم و كلاس همگاني و همه جايي و بدون انحصاري است كه تمام لحظات خالي و غير رسمي انسان امروز را پر كرده و در ايجاد انگيزه و پذيرش يك عمل و شكل دادن عادت هاي خوب يا بد، نقش بسيار مؤثري ايفا مي‎كند. اگر برنامه ها و زمان پيام رسانه ها با تفكر و ارزش هاي معنوي و مذهبي جامعه و خانه و خانواده انطباق نداشته باشد، آموزش و القاي پيام هاي ديني و تربيتي اثري نخواهد داشت و هر پيامي از طرف پدر، مادر، معلم، همانند يخي در مقابل حرارت شديد و همه جانبه ذوب خواهد شد و از بين خواهد رفت. در اين شرايط، جوانان شخصيت دو گانه اي پيدا مي‎كنند، دچار بحران عاطفي و فكري مي‎شوند و بعدها طي همنوايي با سيل اين بحران، به هر سمت و سويي سوق پيدا مي‎كنند و بدون اراده و انديشه بدان سو روانه مي‎شوند.
در تهيه و توليد پخش برنامه از طريق رسانه ها براي كودكان و نوجوانان بايد بسيار دقت كرد و براي اين مسأله مهم آموزش و پرورش، يعني احساسات و گرايشات ديني به ويژه نماز، بيشترين اهميت را قائل شد.[2]
برنامه هاي تلويزيوني اگر با ارزش ها و تفكر جامعه هماهنگ نباشد در انديشه فرد بحران و تناقض ايجاد خواهد كرد و انتخاب بهتر را برايش مشكل خواهد ساخت. در لحظاتي كه پدر و مادر و مدرسه و مسجد، همه به نماز اول وقت اهتمام نشان مي‎دهند، پخش سريال هاي خارجي و داستاني جذاب و دلربا از تلويزيون به چه معناست؟
بزرگترين تأثير ناخودآگاه مشاهده روابط بسيار نزديك و گرم دختر و پسر در برخي از فيلم هاي خارجي و داخلي، عدم شوق و رغبت به نماز و ايجاد كسالت در انجام فرايض است. اين نحوه نمايش روابط دختر و پسر در فرهنگ اسلامي جايي ندارد، از اين رو، به طور طبيعي و تدريجي اثر تخريبي خود را در روحيه جوان باقي خواهد گذاشت و خود نوعي تهاجم فرهنگي از طريق رسانه هاست.
رسانه يكي از عوامل مؤثر مهم زندگي است و بايد با خواست و ارزش هاي معنوي خانه و خانواده و جامعه همسو و هماهنگ باشد، تا بتواند گرايش به نماز اول وقت را در نوجوانان و جوانان زنده نگه دارد.
بنابراين، براي رسيدن به روح و پيام معنوي نماز و درك فضيلت وقت نماز، تأكيد بر ضرورت ايجاد يك سيستم سه گانه (خانه، مدرسه، رسانه) به صورت عناصر هماهنگ و حركت كننده در يك جهت واحد، امري منطقي و اجتناب ناپذير مي‎نمايد. بايد اين مجموعه به هم پيوسته، براي انتقال فرهنگ نماز، هماهنگ و ـ از همه بالاتر ـ همدل باشند. اگر شيوه هاي تربيتي مربوط به نماز و برنامه هاي زمينه ساز و جانبي اوقات فراغت در خانه، مدرسه و راديو تلويزيون با هم متناقض باشند، كودكان و نوجوانان به شكل صحيح به نماز گرايش پيدا نخواهند كرد و روح حقيقي نماز در وجود آنان تحقق نخواهد يافت.
[1]. تلويزيون نبايد در محل عمومي خانواده و در منظر ديد همگان گذاشته شود و هميشه روشن و قابل دسترس براي همه نباشد، بلكه بايد محل مناسب و متمايزي داشته باشد تا اعضاي خانواده گاه گاه براي تماشاي برنامه هاي مفيد انتخابي به آن محل بروند.
[2]. به ويژه هنگام اقامه نماز در خانه و مدرسه برنامه هاي راديو و تلويزيون نبايد به گونه اي باشد كه قطع برنامه موجب دلخوري و بدبيني كودك يا نوجوان نسبت به نماز شود. به همين جهت، بايد قبل و بعد از نماز از پخش سريال هاي پر بيننده خودداري گردد و اين محدوده زماني را به زمينه سازي رواني و عاطفي براي برپايي فريضه نماز اختصاص داد و حتي اگر لازم باشد، در هنگام اقامه نماز به طور موقت برنامه رسانه ها قطع شود.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :