حجت الاسلام ابراهیم کفیل، مرکز تخصصی نماز

8.اهتمام به تعقیبات

از دیگر مواردی که در کامل کردن نماز، نقش بسزایی دارد، خواندن تعقیبات است.

تعقیب چیست؟

در تعریف تعقیب آمده است: و هو الاشتغال عقیب الصلاة بالدعاء أو الذکر أو التلاوة أو غیرها من الأفعال الحسنة مثل التفکر فی عظمة اللّه و نحوه و مثل البکاء لخشیة اللّه أو للرغبة إلیه و غیر ذلک و هو من السنن الأکیدة و منافعه فی الدین و الدنیا کثیرة^[1] : (تعقیب عبارت است از اینکه نمازگزار) پس از ادای نماز به دعا، ذکر، تلاوت قرآن و اموری از این قبیل همچون تفکر در عظمت خداوند، گریه از ترس او به خاطر اشتیاق به او، بپردازد. و تعقیب از مستحبات مؤکد است و منافع و آثار دنیوی و اخروی فراوانی دارد. 

اهمیت تعقیب

 همانگونه که گفته شد انجام تعقیبات یکی از مستحباتی است که تأکید فراوانی بر آن شده است و دارای بهره­های دنیوی و اخروی فراوانی است.

عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِa قَالَ: کَانَ أَبِی یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ، إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ وَ أَنْتَ جَالِسٌ فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْکَ.^[2]

مسعدة بن­صدقه از امام باقرa نقل کرده که فرمودند: پدرم درباره آیات”فإذا فرغت فانصب و إلی ربک فارغب”، می­فرمود: هنگامی که نماز را به جا آوردی و از انجام آن فارغ شدی پس از نماز سلام، با همان حال نشسته خود را به دعا کردن درباره امور دنیا و آخرت مشغول ساز(و به زحمت انداز)و چون از دعا فارغ شدی به سوی خداوند عزوجل توجه کن که نمازت را قبول کند.

رَوَی شَیْخُ الطَّائِفَةِ فِی التَّهْذِیبِ بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنِ الصَّادِقِa أَنَّهُ قَالَ التَّعْقِیبُ أَبْلَغُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْبِلَاد.^[3]  

 امام صادقa فرمودند: اثر تعقیب در طلب نمودن و به دست آوردن روزی، از مسافرت کردن در شهره­ها بیشتر است.

عن ابی­عبداللّهa: إن اللّه فرض الصلوات فی أحبّ الأوقات، فاسألوا حوائجکم عقیب فرائضکم.

از امام صادق a روایت شده که فرمودند: خداوند نمازها را در بهترین زمان­­های شبانه روز بر شما واجب نموده است. پس( از فرصت استفاده کنید) و نیازهای خود را پس از نمازهای واجب از خداوند درخواست نمایید.

و قالs: من أدّی لله مکتوبةً، فله فی اثرها دعوة مستجابة.^[4]

 پیامبرs فرمودند: هر کس نماز واجبی را برای خدا به جای آورد، پس از آن دعای مستجابی خواهد داشت.

احکام تعقیبات^[5]

1.       تعقیب، بعد از نمازهای مستحب هم مستحب است، و اگرچه بر استحباب آن بعد از نمازهای واجب بیشتر تأکید شده است.

2.       تعقیب باید عرفاً متصل به نماز باشد. البته صدق "اتصال" به حسب مقامات مثل سفر و حضر و اضطرار و اختیار مختلف است؛ بنابراین در سفر و در حال اضطرار ممکن است اتصال، بر حالت سواره و پیاده هم صادق باشد.

3.       ظاهراً تعقیب بر "نشستن بعد از نماز بدون دعا خواندن" یا "دعا کردن بدون نشستن در غیر حال سفر و اضطرار"صادق نیست.

4.       بهتر است انسان در حال تعقیب هم، رو به قبله و با طهارت باشد و ذکرها و دعاها را به عربی بگوید و دعاهای وارده را بخواند.

نمونه‌ای از تعقیبات وارده

1.     نمازگزار بعد از سلام نماز، سه بار تکبیر بگوید و دست­هایش را همچون تکبیرهای دیگر بالا بیاورد.

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ­عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی­عَبْداللَّهِa لِأَیِّ عِلَّةٍ یُکَبِّرُ الْمُصَلِّی بَعْدَ التَّسْلِیمِ ثَلَاثاً یَرْفَعُ بِهَا یَدَیْهِ فَقَال لِأَنَّ النَّبِیَّs لَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ صَلَّی بِأَصْحَابِهِ الظُّهْرَ عِنْدَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَلَمَّا سَلَّمَ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ کَبَّر ثَلَاثاً وَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّشَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَا تَدَعُوا هَذَا التَّکْبِیرَ وَ هَذَا الْقَوْلَ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ فَإِنَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ بَعْدَ التَّسْلِیمِ وَ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ کَانَ قَدْ أَدَّی مَا یَجِبُ عَلَیْهِ مِن شُکْر اللَّهِ تَعَالَی عَلَی تَقْوِیَة الْإِسْلَامِ وَ جُنْدِهِ.^[6]

مفضل بن­عمرگوید به امام صادقa عرض کردم: چرا نمازگزار پس از سلام نماز دستها را بالا می برد و سه مرتبه الله اکبر می­گوید؟ حضرت در جواب فرمودند: چون پیامبرs پس از فتح مکه نماز ظهر را در کنار حجرالاسود با همراهی اصحاب به جا آوردند و پس از سلام نماز دستها را بالا آورده سه مرتبه تکبیر گفتند و دعای "لا­إلهَ­إلَّا­الله" تا آخر را خواندند، سپس رو به اصحاب نموده و فرمودند: مبادا پس از هر نماز واجب این تکبیر و دعا را ترک کنید، چرا که هر که پس از نماز به این تکبیر و دعا ملتزم باشد  آنچه را که بر او واجب است یعنی شکرگزاری از خداوند به خاطر تقویت اسلام و لشکر اسلام، را به جا آورده است.

2.     تسبیح حضرت زهرا h افضل تعقیبات است.

عَنْ زُرَارَة بْنِ­أَعْیَنَ عَنْ أَبِی­عَبْدِاللَّهِa قَالَتَ تسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِمِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً.^[7]

امام صادقaفرمودند: تسبیح فاطمه زهراh از جمله همان ذکر کثیر است که خداوند عز­وجل فرموده است : “خدا را بسیار یاد کنید”.

عَنْ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍaقَال مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ التَّحْمِیدِ أَفْضَلَ مِنْ تَسْبِیحِ فَاطِمَةَ وَ لَوْ کَانَ شَیْ‌ءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ لَنَحَلَهُ رَسُولُ اللَّهِsفَاطِمَةَ[8].امام باقر ع فرمودند: خداوند در مقام ستایش، به چیزی برتر از تسبیح حضرت فاطمهh ستایش نشده است و اگر از این تسبیح چیزی برتر بود پیامبرs همان رابه فاطمهh می­بخشیدند.

عَنْ أَبِی­خَالِدٍ الْقَمَّطِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهa یَقُولُ تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ فِی کُلِّ یَوْمٍ فِی دُبُر ِکُلِّ صَلَاةٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ صَلَاةِ أَلْف رَكْعَةٍ فِي کُلِّ یَوْمٍ... .^[9]

ابا خالد می­گوید: از امام صادق a شنیدم که فرمودند: گفتن تسبیح حضرت فاطمه h در هر روز پس از هر نمازی نزد من از هزار رکعت نماز مستحبی در هر روز محبوب تر است.

عَنْ أَبِی­هَارُونَ الْمَکْفُوفِ عَنْ أَبِی­عَبْدِ­اللَّهِa قَال َیَا أَبَا­هَارُونَ إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِتَسْبِیحِ فَاطِمَةَکَمَا نَأْمُرُهُمْ بِالصَّلَاةِ فَأَلْزِمْهُ فَإِنَّهُ لَمْ یُلْزِمْهُ عَبْدٌ فشَقِی.^[10]

اباهارون می­گوید امام صادقa خطاب به من فرمودند: ما تسبیح فاطمهh را همچون نماز به فرزندانمان توصیه می­کنیم، پس تو هم حتماً به گفتن آن مقید باش، چرا که هر کس خود را ملزم به این تسبیح کند روی شقاوت را نمی­بیند.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ: قَال أَبُوجَعْفَرa مَنْ سَبَّح تَسْبِيحَ فَاطِمَةَثُمَّ اسْتَغْفَرَ غُفِرَ لَهُ وَ هِیَ مِائَةٌ بِاللِّسَانِ وَأَلْفٌ فِی الْمِیزَانِ وَ تَطْرُدُ الشَّیْطَانَ وَ تُرْضِی الرَّحْمَن.^[11]

امام باقرa فرمودند: هرکس تسبیح فاطمهh را بگوید و پس از آن استغفار کند، بخشیده می­شود. تسبیح فاطمهh در مقام گفتن، صد مرتبه است ولی در میزان عمل، هزار بار به حساب می­آید و شیطان را می­راند و موجب خوشنودی خداوند رحمان می­شود.

فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِa أَنَّهُ قَالَ مَنْ بَاتَ عَلَی تَسْبِیحِ فَاطِمَةَ ع کَانَ مِنَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ^[12].

امام صادقa فرمودند: هر زن و مردی که قبل از خواب، تسبیح فاطمهh را بگوید، خداوند را بسیار یاد کرده و مشمول  آیه شریفه 35 سوره احزاب خواهد بود(یعنی آمرزیده می­شود و اجر عظیمی خواهد داشت).

3.       گفتن سی یا چهل مرتبه تسبیحات اربعه از مصادیق باقیات صالحات و ذکر کثیر شمرده شده و موجب آمرزش گناهان و موجب استجابت دعا است.^[13]

فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ قَالَ رُوِیَ عَنْ أَئِمَّتِنَا  أَنَّ مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً فَقَدْ ذَکَر َاللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً.^[14]

مرحوم طبرسی ره در تفسیر شریف مجمع البیان فرموده است: امامان ماD فرموده اند: هرکس تسبیحات اربعة را سی بار بگوید قطعاً خداوند را بسیار یاد کرده است[و به آیه "اذکروا الله ذکراً کثیراً"^[15] عمل کرده است].

عَنِ الْحَارِثِ بْنِ­الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهa یَقُولُ: مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَرْبَعِینَ مَرَّةً فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ فَرِیضَةٍ قَبْلَ أَنْ یَثْنِیَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ سَأَل َاللَّهَ أُعْطِیَ مَا سَأَلَ^[16].

حارث بن مغیره می­گوید: از امام صادقa شنیدم که فرمودند: هر کس پس از هر نماز قبل از آنکه پاهایش را برگرداند، چهل بار تسبیحات اربعه بگوید و سپس از خداوند درخواست نماید، آنچه در­خواست کرده به او عطا می­شود.

عَنْ هِشَامِ بْنِ­سَالِمٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِa قَالَ: مَنْ صَلَّی صَلَاةً مَکْتُوبَةً ثُمَّ سَبَّحَ فِی دُبُرِهَا ثَلَاثِینَ مَرَّةً لَمْ یَبْقَ شَیْ‌ءٌ مِنَ الذُّنُوبِ عَلَی بَدَنِهِ إِلَّا تَنَاثَرَ.^[17]

امام صادقa فرمودند: هر کس پس از به جا آوردن نماز واجب سی مرتبه تسبیح بگوید، همه گناهانش فرو می­ریزد(و آمرزیده می­شود).

عَنْ حَمَّادِ بْنِ­عُثْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ­مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ  عَنْ عَلِیٍّa قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِs لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ لِضِیَائِهِ وَ نُورِهِ وَ فِیهِ قُبَّتَانِ مِنْ دُرٍّ وَ زَبَرْجَدٍ فَقُلْتُ یَاجَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ هُوَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قَالَ عَلِیٌّ a فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی أُمَّتِکَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا فَقَالَ أَتَدْرِی مَا إِطَابَةُ الْکَلَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَکْبَرُ أَتَدْرِی مَا إِدَامَةُ الصِّیَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ صَامَ شَهْرَ الصَّبْرِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَلَمْ یُفْطِرْ مِنْهُ یَوْماً أَتَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیَالِهِ مَا یَکُفُّ بِهِ وُجُوهَ هُمْ عَنِ النَّاسِ أَتَدْرِی مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ لَمْ یَنَمْ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَالنَّاسُ مِنَ الْیَهُودِ وَالنَّصَارَی وَ غَیْرِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ یَنَامُ بَیْنَهُمَا^[18].

حضرت علیa می­فرمایند: رسول خداs فرمودند: هنگام عروج به آسمان و در شب معراج وارد بهشت شدم و در بهشت قصری از یاقوت سرخ مشاهده کردم. یاقوت­هایی که چنان شفاف و درخشان بود که درون قصر، از بیرون آن دیده می شد و دو گنبد از درّ و زبرجد داشت. به جبرئیل گفتم: این قصر از آنِ کیست؟ گفت: برای کسی که (چهار ویژگی داشته باشد):

-          سخنش را پاکیزه کند؛

-          پیوسته روزه­دار باشد؛

-          به دیگران غذا دهد؛

-          و در دل شب که مردم خفته اند، به شب زنده­داری و عبادت مشغول باشد.

علیa می­فرماید: به پیامبرsعرض کردم: ای رسول خدا در بین امت شما کسی هست که چنین طاقت و توانی را داشته باشد؟! در پاسخ فرمودند: می­دانی منظور از این چهار ویژگی چیست؟ عرض کردم خدا و رسولش داناترند؟ پیامبرs فرمودند:

منظور از پاکیزه بودن سخن این است که: "سبحان­الله والحمد­لله و لااله­الا­الله و الله­اکبر" بگوید؛

و منظور از روزه­داری پیوسته این است که: ماه رمضان را که ماه صبر و مقاومت است، به صورت کامل روزه بگیرد و حتی یک روز از آن­را روزه­خواری ننماید؛

و منظور از غذا دادن به دیگران این است که: نفقه عیالش را تأمین کند، به گونه ای که ایشان محتاج به دیگران نشوند؛

و منظور از تهجّدِ شبانه این است که: تا زمانی که نماز عشای خود را نخوانده، نخوابد و چون یهود و نصاری و مشرکان نباشد که چنین عبادتی دارند و در این فاصله می­خوابند. 

خواندن سی مرتبه تسبیحات بعد از نماز شکسته، فضیلت دو رکعت باقیمانده را دارد.  امام رضاa هر نمازی را که در سفر می‌گذارد و قصرمی­کرد بعد از اتمام نماز سی مرتبه میگفت: "سبحان اللّه و الحمد لله و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر" و می‌فرمود که این متمم نماز قصر است.^[19]

4.    لعن بر دشمنان دین.

 جَمِیلٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی­جَعْفَرٍa قَالَ: إِذَا انْحَرَفْتَ عَنْ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ فَلَا تَنْحَرِف إِلَّا بِانْصِرَاف لَعْنِ بَنِی أُمَیَّةَ.^[20] امام باقرa فرمودند: پس از نماز واجب، قبل از آنکه بنی امیه را لعن کنی از جایت حرکت نکن(و حالت نماز را به­هم نزن).

5.     خواندن سوره توحید.

از حضرت صادقa روایت شده است: هر که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، باید که بعد از هر نماز واجب “قل هو اللّه احد” را ترک ‌نکند. به درستی هر که آن را بخواند، خدا خیر دنیا و آخرت را برای او جمع می‌کند و او و پدر و مادرش و هر که را از پدر و مادرش به هم رسیده، می‌آمرزد.^[21]

و در روایت دیگر، خواندن آن بعد از هر نماز، موجب ریزش رحمت از آسمان بر سرش و نزول سکینه و نظر رحمت افکندن خدا و آمرزش گناهان و برآورده‌شدن حاجات و در امان خدا بودن دانسته‌ شده است.^[22]

6.       قرائت حمد، آیة "شهد اللّه"، "آیةالکرسی"، آیة "ملک"، بعد از هر نماز واجب.^[23]

 عَنْ أَبِی­عَبْدِ­اللَّهِa قَالَ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الْآیَاتِ أَنْ یَهْبِطْنَ إِلَی الْأَرْضِ تَعَلَّقْنَ بِالْعَرْشِ وَ قُلْنَ أَیْ رَبِّ إِلَی أَیْنَ تُهْبِطُنَا إِلَی أَهْلِ الْخَطَایَا وَ الذُّنُوبِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِنَّ أَنِ اهْبِطْنَ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَتْلُوکُنَّ أَحَدٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتِهِمْ فِی دُبُرِ مَا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ مِنَ الْمَکْتُوبَةِ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ بِعَیْنِیَ الْمَکْنُونَةِ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ نَظْرَةً أَقْضِی لَهُ فِی کُلِّ نَظْرَةٍ سَبْعِینَ حَاجَةً وَ قَبِلْتُهُ عَلَی مَا فِیهِ مِنَ الْمَعَاصِی وَ هِیَ أُمُّ الْکِتَابِ وَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ وَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ آیَةُ الْمُلْکِ.^[24]

امام صادقa فرمودند: هنگامی قرار شد آیات زیر نازل شود، این آیات به عرش الهی متوجه شدند و به خداوند چنین عرضه داشتند که: پروردگارا ما را به کجا و به سوی چه کسانی می­فرستی؟! به سوی خطاپیشگان و گناهکاران؟! خداوند (به ایشان بشارت داد) و چنین امر کرد کهک فرود ایید که به عزت و جلال خود سوگند یاد می­کنم که هیچ کس ا خاندان پیامبر ص شیعییان ایشان شما را پس ا نماز واجب خود تلاوت نخواهد کرد مکر اینکه من با چشم پنهان خود در هر روز هفتاد بار به او مینگرم و در هر نگاه هفتاد حاجت او را براورده می­سازم و او را با گناهانش می­پذیرم، و آن آیات عبارتند از: سوره مبارکه حمد، آیة "شهادت"، "آیة الکرسی" و "آیة ملک".^[25]

7.    خواندن دعاهای وارده که هر کدام فضیلت و اثر ویژه‌ای دارد.

8.    به جا آوردن سجده شکر

با وجود آنکه “سجده شکر” خود یکی از تعقیبات است و با بحث‌کردن از تعقیبات، در واقع از آن هم بحث شده است، ولیکن به دلیل اهمیت آن، و تصریح ائمه معصومDبه اینکه سجده شکر بخشی از نقص نماز را برطرف می‌کند، بحثی مستقل را به آن اختصاص می‌دهیم.

معنای سجدۀ شکر و فلسفۀ آن

عَنْ أَبِی­الْحَسَنِ الرِّضَاa قَالَ السَّجْدَةُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا وَفَّقَ لَهُ الْعَبْدَ مِنْ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ أَدْنَی مَا یُجْزِی فِیهَا مِنَ الْقَوْلِ أَنْ یُقَالَ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ شُکْراً لِلَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِهِ شُکْراً لِلَّهِ قَالَ یَقُولُ هَذِهِ السَّجْدَةُ مِنِّی شُکْراً لِلَّهِ عَلَی مَا وَفَّقَنِی لَهُ مِنْ خِدْمَتِهِ وَ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ الشُّکْرُ مُوجِبٌ لِلزِّیَادَةِ فَإِنْ کَانَ فِی الصَّلَاةِ تَقْصِیرٌ لَمْ یَتِمَّ بِالنَّوَافِلِ تَمَّ بِهَذِهِ السَّجْدَةِ^[26].

امام رضاa فرمودند: سجده بعد از هر نماز واجب لازم است تا بنده بتواند به این وسیله از خداوند عز­و­جل به خاطر توفیقی که به اوداده، سپاسگزاری کند و در آن حداقل سه مرتبه “شکراً لله” بگوید. راوی گوید: به حضرت عرض کردم: “شکراً لله” به چه معنا است و منظور از آن چیست؟ فرمودند: منظور این است که بنده می­گوید: خدا را با این سجده، بر توفیق خدمت گزاریش و توفیق به جا آوردن دستورش سپاس می­گویم.(سپس حضرت فرمودند): سپاسگزاری و شکر موجب فزونی می­شود و اگر درنماز نقصان یا تقصیری باشد که با انجام نافله جبران نشده(نمی­شود) با این سجده کامل می­شود.

اهمیت و آثار سجدة شکر

عَنْ أَبِی­عَبْدِ­اللَّهِa قَالَ سَجْدَةُ الشُّکْرِ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ تُتِمُّ بِهَا صَلَاتَکَ وَ تُرْضِی بِهَا رَبَّکَ وَ تَعْجَبُ الْمَلَائِکَةُ مِنْکَ وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّی ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ فَتَحَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْحِجَابَ بَیْنَ الْعَبْدِ وَ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ فَیَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی أَدَّی قُرْبَتِی وَ أَتَمَّ عَهْدِی ثُمَّ سَجَدَ لِی شُکْراً عَلَی مَا أَنْعَمْتُ بِهِ عَلَیْهِ مَلَائِکَتِی مَا ذَا لَهُ عِنْدِی قَالَ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا رَحْمَتُکَ ثُمَّ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ مَا ذَا لَهُ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا جَنَّتُکَ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَعَالَی ثُمَّ مَا ذَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا کِفَایَةُ مُهِمِّهِ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَعَالَی ثُمَّ مَا ذَا فَلَا یَبْقَی شَیْ‌ءٌ مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا قَالَتْهُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَا مَلَائِکَتِی ثُمَّ مَا ذَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لَأَشْکُرَنَّهُ کَمَا شَکَرَنِی وَ أُقْبِلُ إِلَیْهِ بِفَضْلِی وَ أُرِیهِ رَحْمَتِی وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی­عَبْدِ­اللَّهِ نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ أُرِیهِ وَجْهِی^[27].

چون ترجمه روشن است، خلاصه آن آورده می­شود: به فرموده امام صادقa سجده شکر بر هر مسلمانی لازم است، نماز با آن کامل می­شود، خداوند خشنود می­گردد، فرشتگان شگفت زده می­شوند و هنگام سجده شکر خداوند حجاب بین نماز­گزار و فرشتگان را بر می­دارد و به بنده­اش در نزد فرشتگان مباهات می­کند و از فرشتگان می­خواهد که پاداش چنین بنده­ای را بیان کنند و وقتی فرشتگان، رحمت، جنت و برآورده شدن حاجات بنده را مطرح می­کنند، باز هم خداوند طلب فزونی می­کند و وقتی همه خوبی­ها را مطرح می­کنند باز هم بیش از آن مطالبه می­کند و وقتی فرشتگان اظهار عجز می­کنند، خودش می­فرماید: از بنده­ام تشکر می­کنم همانگونه که از من تشکر کرد و با فضل خود به او رو می­آورم و رحمت خود را به او می­نمایانم.

ذکر سجدة شکر (و استحباب طولانی بودن آن)

حداقل سه مرتبه "شکراً لله" است، ولی هر­چه طولانی‌تر باشد، بهتر است. از حضرت رضاa در سجده بعد از نماز، تا پانصد “سبحان‌اللّه” هم شنیده شده است و مکرر اتفاق افتاده که موسی بن­جعفرa بعد از نماز به سجده رفته‌اند و تا بالا آمدن روز همچنان در سجده بوده‌اند و...^[28] .

عَنِ ابْنِ­أَبِی­عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی­عَبْدِ­اللَّهِa: لِمَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا قَالَ لِکَثْرَةِ سُجُودِهِ عَلَی الْأَرْضِ^[29].

از امام صادقa سؤال شد: چه چیز باعث شد که خداوند حضرت ابراهیم ع را خلیل خود کند؟ فرمودند: به خاطر اینکه بسیار بر زمین سجده می­کرد.

عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا یَقُولُ: أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ سَاجِدٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ.^[30]

 از امام رضاa شیندم که فرمودند: نزدیک­ترین حالت بنده به خداوند عز­و­جل حالت سجده است و سپس به آیۀ آخر سورۀ مبارکه علق استناد کردند.

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ­عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَاa یَقُولُ: إِذَا نَامَ الْعَبْدُ وَ هُوَ سَاجِدٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی عَبْدِی قَبَضْتُ رُوحَهُ وَ هُوَ فِی طَاعَتِی^[31].

وشّاء می­گوید: از امام رضاa شنیدم که فرمودند: هنگامی که بنده­ای سجده می­کند(و در اثر کثرت عبادت) در حال سجده به خواب می­رود، خداوند متعال می­فرماید: روح بنده­ام را در حال عبادت و بندگی قبض نمودم.

وَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ­مُحَمَّدِ بْنِ­عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ­عَلِیِّ بْنِ­فَضَّالٍ فِی حَدِیثٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا­الْحَسَنِa صَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ قَالَ وَ کَانَ مِقْدَارُ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ ثَلَاثَ تَسْبِیحَاتٍ أَوْ أَکْثَرَ فَلَمَّا فَرَغَ سَجَدَ سَجْدَةً أَطَالَ فِیهَا حَتَّی بَلَّ عَرَقُهُ الْحَصَی قَالَ وَ ذَکَرَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ أَلْصَقَ خَدَّیْهِ بِأَرْضِ الْمَسْجِدِ^[32]. ابن فضال می­گوید: حضرت اباالحسن a را مشاهده نمودم که شش رکعت یا هشت رکعت نماز خواندند و در رکوع و سجده­ای سه مرتبه یا بیشتر تسبیح گفتند ولی پس از نماز سجده­ای طولانی نمودند به گونه­ای که عرق صورتشان سنگ­های مسجد را مرطوب کرد و بعضی از اصحاب گفته­اند که حضرت، گونه­های مبارک خود را به زمین مسجد چسبانده بودند.

چند نکته از احکام سجدۀ شکر

1.    بهتر است انسان دو مرتبه سجده کند، به این صورت که بعد از سجده اول گونه راست و بعد گونه چپ را به خاک بمالد و مجدداً سر بر خاک گذارد.

عَنْ أَبِی­عَبْدِاللَّهِa قَال: أوْحَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَی مُوسَیa أَنْ یَا مُوسَی أَتَدْرِی لِمَ اصْطَفَیْتُکَ بِکَلَامِی دُونَ خَلْقِی قَالَ یَا رَبِّ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَک  وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَن يَا مُوسَی إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً لِبَطْنٍ فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَحَدا  أَذَلَّ لِی نَفْساً مِنْکَ یَا مُوسَی إِنَّکَ إِذَا صَلَّیْتَ وَضَعْتَ خَدَّکَ عَلَی التُّرَابِ أَوْ قَالَ عَلَی الْأَرْضِ.^[33]

امام صادقa فرمودند: خداوند عز­و­جل به حضرت موسیa وحی نمود که: می­دانی چرا در بین بندگان فقط با تو سخن می­گویم؟ بدان حهت که بندگانم را زیر و رو کردم و دیدم هیچکس  مثل تو در پیشگاه من ذلّت و افتادگی ندارد. ای موسی! تو چون نماز می­گزاری گونه­ات را بر خاک(یا بر زمین) می­نهی.

2.     سجده شکر بعد از فریضه و نافله و بعد از تذکر هر نعمتی، مطلوب است.

عن أبی­عبداللّهa أنه قال: من سجد سجدة الشکر لنعمة و هو متوضأ، کتب اللّه له بها عشر صلوات و محا عنه عشر خطایا عظام:^[34]  هر کس با وضو باشد و برای نعمتی سجده شکر به­جای آورد، خداوند برای او ثواب ده نماز را می­نویسد و ده گناه او را [از پرونده­اش] محو می­کند.

3.     آرنج را بر زمین گذاشتن  و چسباندن سینه و شکم به زمین، در سجده شکر مستحب است (عکس آنچه درنماز انجام می­شود).

4.     مستحب است انسان دست بر موضع سجده خود(پیشانی) بمالد و بعد به صورت (و سایر اعضای) خود بکشد.

عَنْ جَمِیلِ بْنِ­دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی­عَبْدِ­اللَّهِa قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی بْنِ­عِمْرَانَa أَ تَدْرِی یَا مُوسَی لِمَ انْتَجَبْتُکَ مِنْ خَلْقِی وَ اصْطَفَیْتُکَ لِکَلَامِی فَقَالَ لَا یَا رَبِّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ فَلَمْ أَجِدْ عَلَیْهَا أَشَدَّ تَوَاضُعاً لِی مِنْکَ فَخَرَّ مُوسَی سَاجِداًذ وَ عَفَّرَ خَدَّیْهِ فِی التُّرَابِ تَذَلُّلًا مِنْهُ لِرَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا مُوسَی- وَ أَمِرَّ یَدَکَ عَلَی مَوْضِعِ سُجُودِکَ وَ امْسَحْ بِهَا وَجْهَکَ وَ مَا نَالَتْهُ مِنْ بَدَنِکَ فَإِنَّهُ أَمَانٌ مِنْ کُلِّ سُقْمٍ وَ دَاءٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ.^[35]

 امام صادقa فرمودند: خداوند به موسی بن­عمرانa وحی فرمود: ای موسی! آیا می­دانی چرا از میان آفریدگانم تو را برگزیدم و برای [شنیدن] سخنم تو را انتخاب کردم؟ عرض کرد: نه، ای پروردگار! خداوند به او وحی فرمود: من به زمین نگریستم و در روی آن کسی را نیافتم که در برابر من متواضع تر از تو باشد. حضرت موسیa با شنیدن این سخن به سجده افتادند و گونه­های خود را از روی ذلّت و خواری در پیشگاه خداوند به خاک مالیدند. خدا به ایشان وحی کرد که: سرت را بلند کن موسی5 و دستت را بر جای سجده بکش و با آن صورت و قسمت­های مختلف بدنت را لمس کن که امان از هر بیماری، درد و آفت و آسیبی است.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :