حجت الاسلام ابراهیم کفیل، مرکز تخصصی نماز

کمال و نقصان هر چیز حداقل از دو جهت قابل ارزیابی است: یکی با بررسی حقیقت آن و دیگری با توجه به آثار آن. نمازهای ما با هر دو نگاه، ناقص است؛ چون:

الف) نماز ما با غفلت همراه است؛ در حالی که حقیقت نماز و عیار اصلی آن به فرموده خداوند متعال، “ذکر” است: “أقم الصلوة لذکری”.

ب) نماز ما، بازدارنده از گناه نیست. قرآن کریم نماز را فریادگری می‌داند که نمازگزار را به پرهیز از گناه دعوت می‌کند: “إن الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر”؛ حال آنکه ما نماز می‌خوانیم، ولی مرتکب گناه هم می‌شویم. معلوم می‌شود نماز ما کارایی لازم را ندارد و فریادش آن­قدر بلند نیست که ما را در مواجهه با گناه در جایمان میخکوب کند. پس درجه مطلوب کمال را ندارد؛ چراکه اگر کامل بود، کارایی‌اش هم کامل بود. در علم منطق گفته شده است اگر گزاره‌ای صحیح و صادق بود، عکس نقیض آن هم صحیح و صادق خواهد بود؛ مثلا گزاره “آتش سوزنده است” گزاره‌ای درست است؛ بنابراین گزاره “آنچه سوزنده نیست آتش نیست” (عکس نقیض آن است) هم صحیح است بر این اساس چون آیه شریفه ای که ذکر شد، بلاشک صادق است، عکس نقیض آن هم صادق است؛ یعنی “ما لاینهی عن الفحشاء و المنکر فلیس بصلوة”. و از آنجا که آنچه ما با عنوان نماز انجام می‌دهیم، بازدارنده از گناه نیست (یا لااقل بازدارنده از همه، گناهان نیست) معلوم می‌شود در همان محدوده نماز هم نیست؛ یعنی ناقص است.

در این مقاله به بیان راه این مشکل نمازهایمان می‌پردازیم. در راستای حل این مشکی که" نمازهای ما ناقص است"، راه‌های زیر را می‌توان از فرمایش‌هاي معصومینb استفاده کرد:

1.  فراگیری احکام نماز

یادگرفتن و رعایت‌کردن احکام نماز از قبیل واجبات، ارکان، مبطلات، مقدمات و اموری از این قبیل، شرط اساسی گام نهادن در فضای تکمیل است، چرا که بدون اینها ممکن است نماز، به مرحله صحت هم نرسد تا بتوان از کمال آن هم سخن گفت.

2. رعایت آداب ظاهری نماز

رعایت آداب ظاهری نماز، ما را بیش از پیش کمک می­کند تا نماز کاملی بخوانیم. فراموش نکنیم که نکته اصلی روایت حماد (که مورد نکوهش امام صادقa قرار گرفت) توجه به آداب ظاهری نماز بود. از آداب نماز می­توان به موارد زیر اشاره کرد: 

الف. انتخاب مکان مناسب؛

ب. انتخاب لباس مناسب؛

ج. پرهیز از حرکت‌های اضافی (که منافی با حضور در محضر ربّ‌العالمین است)

عَنْ عَلِیٍّa فِی حَدِیثِ الْأَرْبَعِمِائَةِ قَالَ وَ لَا یَعْبَثِ الرَّجُلُ فِی صَلَاتِهِ بِلِحْیَتِهِ وَ لَا بِمَا یَشْغَلُهُ عَنْ صَلَاتِه.^[1]

در حدیثی از امیرالمؤمنین علیa آمده است: مرد نباید هنگام نماز، با ریشش یا هر چیزی که او را از نماز باز می­دارد، بازی کند.

د. پرهیز از نماز در حالت کسالت

خداوند در قران کریم می­فرماید: "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ."^[2] گفتنی است "سکر" در آیه مذکور به "مستی خواب" نیز تفسیر شده ‌است. عن أبی­اسامة زید الشحام، قال: قلت لأبی­عبد­اللّهa: قول اللّه عز­و­جل: "لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری" فقال: "سکر النوم":^[3] زید شحام گوید: به امام صادقa عرض کردم: نظرتان درباره این قول خداوند عز­و­جل که می­فرماید: در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، چیست؟ حضرت فرمودند: مراد، مستی خواب است.

"إِنَّ الْمُنافِقینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَلیلاً^[4]": منافقان همواره با خدا نیرنگ می‌کنند، و حال آنکه خدا کیفر­دهندۀ نیرنگ آنان است؛ و هنگامی که به نماز می‌ایستند، باکسالت می‌ایستند، و همواره در برابر مردم ریاکاری می‌کنند و خدا را جز اندکی به یاد نمی‌آورند.

       فی حدیث المعراج: یَا أَحْمَدُ عَجِبْتُ مِنْ ثَلَاثَةِ عَبِیدٍ؛ عَبْدٌ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ وَ هُوَ یَعْلَمُ إِلَی مَنْ یَرْفَعُ یَدَیْهِ وَ قُدَّامَ مَنْ هُوَ وَ هُوَ یَنْعُس...  .

در حدیث معراج آمده است : ای احمد! از سه بنده در شگفتم: [اولی] بنده­ای که به نماز می­ایستد و می­داند دست به سوی چه کسی برمی­دارد و در برابر چه کسی ایستاده است، اما خواب­آلود است... .

ه. توجه‌نکردن به راست و چپ

رَوَی مُعَاذُ بْنُ­جَبَلٍ عَنْهُs أَنَّهُ قَالَ مَنْ عَرَفَ مَنْ عَلَی یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ مُتَعَمِّداً فِی الصَّلَاةِ فَلَا صَلَاةَ لَهُ.^[5]

پیامبر خداs ­فرمودند: هر که در نماز کاری کند که بداند در طرف راست و چپ او کیست، نمازش درست نیست.

وَ قَالَs: إِنَّ اللَّهَ مُقْبِلٌ عَلَی الْعَبْدِ مَا لَمْ یَلْتَفِت.^[6]

پیامبر خداs­فرمودند: تا زمانی که بنده التفات [و توجه به غیر خدا] نکند، خداوند رو به او دارد.

عَلِیٍّa قَالَ: الِالْتِفَاتُ فِی الصَّلَاةِ اخْتِلَاسٌ مِنَ الشَّیْطَانِ فَإِیَّاکُمْ وَ الِالْتِفَاتَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّ اللَّهَ مُقْبِلٌ عَلَی الْعَبْدِ إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ فَإِذَا الْتَفَتَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا ابْنَ­آدَمَ عَمَّنْ تَلْتَفِتُ ثَلَاثَةً فَإِذَا الْتَفَتَ الرَّابِعَةَ أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ.^[7]

امام علیa فرمودند : التفات [و توجه به غیر خدا] در حال نماز، دست­بردی از جانب شیطان است. پس، از توجه به غیر خدا در حال نماز بپرهیزید؛ زیرا هرگاه بنده به نماز بایستد، خداوند تبارک و تعالی به او رو می­کند، و چون بنده به این سو و آن سو توجه کند، خداوند تبارک و تعالی فرماید: ای فرزند آدم! از که روی می­گردانی!؟ ـ تا سه مرتبه ـ و چون برای چهارمین بار بنده به غیر خدا توجه کرد، خداوند نیز از او روی می­گردانَد.

3.   افزایش حضور قلب با برطرف‌کردن موجبات حواس‌پرتی

از دیگر عوامل کامل کردن نماز، افزایش حضور قلب است. و حضور قلب بدون تلاش برای برطرف کردن موجبات حواس­پرتی ، حاصل نمی­شود.

پیامبر خداs فرمودند:  لایقبل اللّه صلوة عبد لایحضر قلبه مع بدنه^[8].

خداوند نماز بنده­ای را که دلش در کنار بدنش حضور ندارد، نمی­پذیرد.

إنّ العبد لیصلّی الصلوة لایکتب له سُدسها و لا عُشرها و إنما یکتب للعبد من صلوته ما عقل منها^[9].

[گاه] بنده نماز می­خواند، اما یک­ششم و یک­دهم آن هم برایش نوشته نمی­شود؛ تنها آن مقدار از نماز بنده به حساب می­آید که با توجه همراه باشد.

معنای حضور قلب

"حضور قلب" یعنی انسان بداند مشغول چه کاری است و با توجه کامل آن را انجام ‌دهد؛ یعنی فقط به کاری که انجام می­دهد، توجه داشته ‌باشد و نسبت به امور دیگر، بی‌توجه باشد. گفتنی است در روایات تعبیر "یعلم ما یقول فیهما": بداند درنماز چه می­گوید و تعبیر "لم یحدث فیهما بشی من امور الدنیا": به کاری از امور دنیا در نمازش فکر نکند، وارد شده است.

چند تذکر

در حضور قلب، حتی موقع انجام یک بخش نباید ذهن نمازگزار متوجه بخش‌های دیگر باشد؛ مثلاً موقع قرائت، نباید به رکوع فکرکند.

اینکه گفته ‌می‌شود: برای حضور قلب، به معانی نماز توجه‌کنید، یعنی الفاظ را به قصد و با ارادۀ جدی بگویید، نه اینکه یک بار عربی را بخوانید و در ذهن ترجمه را هم مرورکنید(یکی از بزرگان به کسی که گفته ‌بود در نماز به معانی آن فکر می‌کنم، فرموده ‌بودند: پس کی نماز می‌خوانی!).مثلاً بخش اول سورۀ مبارکه حمد را واقعاً به قصد ستایش خداوند متعال به­زبان جاری کند و در بخش دوم، حقیقتاً از خداوند درخواست هدایت نماید و نگرانی خود را از مورد غضب خدا واقع شدن و گمراه­گشتن ابراز نماید. و در تشهد، واقعاً به وحدانیت خدا و رسالت و بندگی پیامبرsگواهی دهد.

نماز، از اذکار و افعالی تشکیل شده است که هر دو، معنا‌دار هستند. معنی‌دار بودنِ الفاظ، روشن است. ولی برای فهم معنا‌دار بدون افعال نماز، توجه به "اسرارالصلاة" و مطالعه کتاب­هایی در این زمینه لازم است.

راه‌های تحصیل حضور قلب

باید توجه داشت که کسب حضور قلب مانند کسب یک مهارت، نیاز به تلاش دارد نه اینکه با ذکر و وردی انجام شود؛ و توقع حصول دفعی آن در هر شرایطی دور از واقعیت است. در ادامه به برخی از راه­های تحصیل حضور قلب، اشاره می­کنیم:

الف. مهم­ترین راه درخواست از خداوند متعال است. "ربّ اجْعلنی مقیم الصلوة": ای پروردگار من، مرا برپا­‌دارندۀ نماز­گردان.

ب. افزایش معرفت: فهم اهمیت نماز و توجه به آنچه در باب اهمیت نماز گفته ‌شد، می­تواند موجب حضور قلب بیشتر شود؛ چون کاری که برای انسان مهم باشد، انسان آن را با توجه بیشتر انجام‌می‌دهد، بلکه در هنگام کارهای دیگر هم حواسش به آن است؛ بنابراین اگر اهمیت نماز روشن شود، انسان در موقع کارهای دیگر هم، متوجه نماز خواهد بود: “خوشا آنان که دائم در نمازند!”. شاهدش همان است که در نماز، کارهایی که برای ما مهم است، حواسمان را پرت‌ می­کند و ما را به خود مشغول می‌کند.

ج. ترک گناه: گناه کردن، ترک نمودن سیر بندگی است. بنابراین کسی که از گناه پرهیز کند، همیشه در سیر بندگی در حرکت است. در نتیجه، نماز هم ادامه سیر معمولی او خواهد بود و برای ورود به آن، نیاز به زحمت چندانی ندارد.

د. برطرف‌کردن موجبات حواس‌پرتی، مثل بی‌نظمی اگر کارهای انسان منظم باشد، موقع نماز می‌داند که فعلاً تنها کارش نماز است. ولی وقتی نامنظم باشد، اگر روحانی است، موقع نماز به فکر تهیه مطلب برای منبر خویش است، و اگر خانه‌دار است، به فکر تهیه غذا و نوع آن و ... است، و اگر دانش‌آموز است، فکر تکلیف و امتحان را می‌کند. یعنی بی‌نظمی انسان، راه را برای ورود شیطان باز می‌کند.

 رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّs أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا اشْتَغَلَ بِالصَّلَاةِ جَاءَهُ الشَّیْطَانُ وَ قَالَ لَهُ اذْکُرْ کَذَا اذْکُرْ کَذَا حَتَّی یُضِلَّ الرَّجُلَ أَنْ یَدْرِیَ کَمْ صَلَّی.^[10] پیامبر خداs فرمودند: هرگاه بنده مشغول نماز شود، شیطان نزد او می­آید و به وی می­گوید: فلان چیز را به خاطر بیاور، بَهمان چیز را به یاد بیاور، تا جایی که فرد یادش می­رود چند رکعت خوانده است.

از دیگر موجبات حواس­پرتی، صحبت‌کردن با دیگران، مشاهده تلویزیون،  خواندن اخبار و نظیر اینها چند لحظه قبل از نماز است؛ چون اگر نفس آدمی تا قبل از گفتن تکبیرةالاحرام مشغول این امور باشد، مشکل می‌تواند هنگام نماز متوجه خدا گردد.

ه. مراقبت مستمر در شبانه‌روز؛ یعنی مراقب باشیم کارهایی را که ممکن است مشغولیت فکری برایمان درست‌کند،  انجام ندهیم، و به­طور کلی از امور بیهوده و لغو رو­ی­گردان باشیم و آیات آغازین سوره مبارکه مؤمنون را از یاد نبریم که خداوند متعال فرموده است: "قد افلح المؤمنون، الذین هم فی صلواتهم خاشعون و الذین هم عن اللّغو معرضون". مشاهده بسیاری از برنامه­های تلویزیون می­تواند از نمونه­های امور بیهوده و لغو شمرده شود.

و. مقدمات نماز مانند وضو را با توجه انجام دادن. 

ز. توسل همیشگی و هنگام شروع نماز به امام زمانa: "بکم تُقبَل الطاعة المفترضة".

ح. انصراف قلب از غیر خدا به مجرد التفات؛ یعنی پرهیز از انصراف اختیاری. در مواردی که ذهن به صورت ناخودآگاه متوجه مطلبی می­شود و به فکر و اندیشه در مورد آن مشغول می­شود، به مجرد توجه و التفات، انسان اندیشه مذبور را قطع کند و به نماز برگردد.^[11]

4. توجه به معانی و اسرار نماز و رعایت آداب آن

از دیگر عواملی که موجب می­شود انسان نمازش را کامل­تر به­جا آورد، توجه به اسرار نماز است.

همه عبادات و از جمله نماز، دارای اسراری هستند که به بعضی از آنها در کتاب­های آداب الصلاة و اسرار الصلاة اشاره شده و بیان آنها از توان و حوصلۀ این نوشته خارج است. مثلا در فلسفه وضو چنین آمده است: "إنما الوضوء حد من حدود اللّه لیعلم اللّه من یطیعه و من یعصیه".

عَنِ الْفَضْلِ بْنِ­شَاذَانَ عَنِ الرِّضَاa قَالَ: إِنَّمَا أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ لِأَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِیَّاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ ذَهَابِ الْکَسَلِ وَ طَرْدِ النُّعَاسِ وَ تَزْکِیَةِ الْفُؤَادِ لِلْقِیَامِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ... .^[12]

فضل بن­شاذان از امام رضاa چنین نقل می­کند: همانا به وضو امر شده برای اینکه بنده وقتی در مقابل پروردگار جبّار به مناجات می‌ایستد طاهر و پاکیزه باشد، مضافاً بر اینکه امر و فرمان او را که به منظور بر حذر ماندن از ناپاکی­ها و نجاسات صادر شده، اطاعت کند. علاوه بر آن بدین وسیله کسالت و چرت از او برطرف گشته، قلب از ناپاکی­ها تزکیه می­گردد و [در نتیجه] بنده با طهارت جسم و قلب در مقابل پروردگار جبّار می‌ایستد [و با او مناجات می­کند].

توجه به دعاهای وارده هنگام وضو هم می­تواند ما را به فلسفۀ اجزای وضو رهنمون شود:

الف) انسان موقع دیدن آب، متوجه این نعمت عظیم و پاک­کننده بودنِ آن می‌شود؛

ب‌)  و در هنگام مضممه "اللهم لقِّنی حجَّتی" می‌گوید و صحنه قیامت را ترسیم‌ می‌کند؛

ج‌)    و هنگام استنشاق، به یاد بهشت و جهنم می‌افتد و "اللهم لاتُحَرِّم علیّ ریح الجنّة" می‌گوید؛

د‌)     و در هنگام شستن صورت و دست‌ها و مسح سر و پاها، صحنه‌های دیگرِ قیامت را ترسیم می‌کند... .^[13]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :