رضا اخوی، مرکز تخصصی نماز

قرآن كریم یكی از ویژگی­های انسان­های مؤمن و رستگار را خشوع آنان در نماز دانسته و می­فرماید: "به راستی كه مؤمنان پیروز و رستگار شدند، آنان كه در نماز خشوع می­كنند".[1]

خشوع یعنی تواضع، اظهار ادب بندگی، توجه قلبی و حضور انسان در پیشگاه خداوند با تمام وجود. نمازگزار واقعی كسی است كه به هنگام نماز چنان غرق در تفكر حضور پروردگار است و به راز و نیاز مشغول، كه ذره­ای از دل خود را برای غیر خدا و امور مادی خالی نمی­گذارد.

پیامبر­اكرم(ص) مردی را دید كه در حال نماز با ریش خود بازی می­كرد، آن حضرت فرمود: "اگر قلب او خاشع بود، اعضا و اندام او نیز چنین بودند".[2]

اثربخشی نماز و پذیرش آن، به میزان خشوع و حضور قلب انسان بستگی دارد، همانگونه که امام باقر(ع) می­فرماید: " با تمام وجود نماز بخوان، چرا كه در مقابل آن مقدار از نماز پاداش داده خواهی شد كه با حضور قلب انجام می­دهی".[3]

راهکارهای ده گانه

عوامل مختلفی برای ایجاد حضور قلب در نماز وجود دارد كه برخی از آنها را یادآور می­شویم.

1. پی بردن به اهمیت نماز

مهم­ترین عامل مؤثر در پیدایش حضور قلب در نماز، اهمیت دادن به راز و نیاز با خدا و ارتباط با او از راه نماز خواندن است. آثار و بركات و نتایج حاصلِ از نماز هر چه برای انسان مهم و ضروری جلوه كند، بر عشق و توجه قلبی او خواهد افزود و او را از توجه به غیر خدا باز خواهد داشت.

2. فهم واژه­ها

بی توجهی و نداشتن حضور قلب در نماز، گاه از آنجا ناشی می­شود كه نمازگزار با الفاظ عربی آشنا نیست و نمی­داند چه بر زبان جاری می­كند؛ الفاظی را از كودكی به او آموخته­اند و او بدون توجه به معنای آن­ها فقط طوطی وار تكرار می­كند. پر واضح است این­گونه سخن گفتن، نه احساس نیاز به صحبت كردن با خدا را در دل انسان زنده می­كند و نه ایجاد كننده حضور قلب است.

3. شرایط و محیط مناسب

حضرت علی(ع) در نامه خود به مالك اشتر می فرماید: "ای مالك، در برنامه­­ی خود بهترین وقت­ها را برای نماز و ارتباط با خدا قرار بده".[4]

بسیار اتفاق افتاده است كه انسان بی­حوصله می­شود و انگیزه و شوق انجام هیچ كاری را ندارد، یا موضوع مهمی فكر و ذهن او را به خود مشغول كرده است و یا مشكلی سر راه او قرار گرفته كه او را از اندیشیدن به سایر مسائل زندگی باز می­دارد؛ هر چند در چنین اوضاع و احوالی، شرایط مناسب برای حضور قلب در نماز فراهم نیست؛ اما باید سعی شود در هنگام نماز این فکرها را از ذهن خارج کرده و گره گشایی از مشکلات خود را به خداوند واگذاریم و بدانیم در این صورت یا نماز مشکل ما را حل می­کند و یا توفیق و قدرت صبر بر آن مشکل را به ما می­دهد.

گاهی نیز ممکن است در اطراف انسان، اشیایی وجود داشته باشد كه حواس انسان را از توجه به نماز باز دارد؛ مانند: آیینه، عكس، تلویزیون روشن و... كه از نظر اسلام نماز خواندن در مقابل آن­ها مكروه است.^[5] در چنین محیطی نیز پیدایش حضور قلب برای نمازگزار بسیار مشكل است؛ از این رو برای پیدایش حضور قلب، باید نماز را در شرایط و محیط مناسب به جا آورد.

امام صادق (ع) به یكی از یاران خود می­فرماید: " إتَّخِذ مَسجِداً فِی بَیتِكَ": در خانه­ی خود محلی را برای مسجد انتخاب كن.[6]

انتخاب مسجد یا محل مناسب برای مناجات و راز و نیاز با خدا در منزل، در ایجاد حضور قلب بسیار تأثیر دارد. وقتی انسان در چنین مكان­هایی قرار می­گیرد فكر و ذهن او خود به خود از چیزهای دیگر جدا شده و یاد خدا جایگزین آن می­گردد و آمادگی انسان برای نماز گزاردن با حضور قلب بیشتر می­شود.

 4. تعیین وقت اختصاصی برای نماز

یكی از عوامل موفقیت انسان، برنامه­ریزی است. هر كاری باید در وقتی مشخص انجام شود تا از هدر رفتن نیروها و سر درگمی جلوگیری شود. نماز كه یكی از وظایف ما در شبانه روز است، از این قائده استثنا نیست و باید برای آن زمان مخصوص تعیین گردد.

5. یاد نمازِ وداع

هیچ انسانی نمی­داند چند سال زنده خواهد بود، و هر روز این احتمال را می­دهد كه شاید فردا زنده نباشد؛ نمازگزاری كه با توجه به این نكته نماز می­خواند و چنین تصوری در ذهن او وجود دارد كه شاید این آخرین نمازی باشد كه توفیق انجام آن را دارد، بیشترین حضور قلب را نسبت به سایرین خواهد داشت. خواندن نماز در اول وقت، خود تمرین و گام مهم در این راستا به شمار می­رود.

امام صادق (ع) به نماز­گزاران توصیه می­كنند: "هنگامی كه می­خواهی نماز واجب خود را بخوانی، در وقت بخوان و مانند كسی باش كه نماز وداع می­خواند و می­ترسد كه بعد از این توفیق نماز خواندن نصیب او نشود".[7]

6. انجام مستحبات

انجام مستحبات نماز، چه آن اموری كه قبل از آغاز نماز باید انجام شود و مقدمه نماز است؛ مانند اذان، اقامه، پوشیدن لباس ­سفید، استعمال عطر و بوی خوش و... و چه آن اموری كه همراه نماز یا بعد از آن مستحب است انجام گیرد. رعایت این موارد نیز برای تحصیل حضور قلب در نماز بسیار تأثیر دارند.

7. یاری جستن از خدا

انسان­های والا­مقام و نزدیكان به درگاه پروردگار، در ضمن دعا و مناجات­های خود، همواره این خواسته را مطرح می­كرده­اند كه "خدایا ما را لحظه­ای به خودمان وامگذار و از شیرینی مناجات و ملاقات با خودت محروم مساز".[8] این درسی است برای ما پیروان و شیعیان آن بزرگواران كه دست نیاز به سوی پروردگار مهربان دراز كرده و از او بخواهیم به ما توفیق عنایت كند كه با تمام وجود و با حضور قلب به درگاهش شرفیاب شویم.

8. تمرین

انسانی كه در طول یك نماز ممكن است بیش از یك لحظه تمركز حواس یا حضور قلب نداشته باشد، می­تواند با تمرین و تداوم، به مرور چنان قدرتی پیدا كند كه با تمام وجود به نماز بایستد و در لحظه­ای از لحظاتِ نمازهای خود چیزی غیر از خدا را در ذهن و قلبش راه ندهد.

9. پرهیز از غذاهاى حرام

امام صادق (ع) می­فرماید: "كَسْبُ الحَرامِ یُبینُ فی الذّرّیة؛ درآمد حرام در فرزندان اثر [نامطلوب] می­گذارد [و هدایت آنها را دچار مشكل می­كند]".[9]

خوراكی كه انسان تناول می­كند اگر پلید و حرام باشد، قلب را تیره می­سازد، در این صورت دیگر از او امید خیری نیست و پند و اندرز در او اثر نمی­كند و سخت­ترین مناظر رقّت بار نیز او را متأثر نمی­كند. امام حسین(ع) به لشكریان عمر سعد فرمود: "دلیل اینكه شما نافرمانی­ام می­كنید و به سخن من گوش فرا نمی­دهید، این است كه شكم­هایتان از حرام پر شده و بر دل­هایتان مهر خورده که حق را نمی­پذیرید. وای بر شما! آیا انصاف نمی­دهید؟ آیا گوش فرا نمی­دهید؟".[10]

10 . پرهیز از گناه

گناه آینه قلب را مكدّر ساخته، مانع آن مى­شود كه جمال محبوب حقیقى در آن منعكس گردد و با حجابى كه به وجود مى­آید، انسانِ دعاكننده یا نمازگزار، خویشتن را در محضر او نمى­بیند؛ به همین دلیل، قبل از هر نماز و دعا باید از گناهان توبه كرد و خود را به خدا سپرد.

مردي از حضرت اميرالمؤمين علي (ع) پرسيد: "يا أميرالمؤمنين إني قد حرمت الصلاة بالليل! فقال أميرالمؤمنين(ع) أنت رجلٌ قَد قَيَّدَتكَ ذُنُوبُك":من از نماز شب محروم شدم. حضرت فرمود: تو كسي هستي كه گناهان تو مقيّدت نموده است، (تو آزاد نيستي و در قيد و بند گناهانت هستي).[11]

امام صادق(ع) فرمود: "اِنَّ الرَجُلَ يَذْنِبُ الذَّنْبَ فَيَحْرُمُ صَلاة َاللَّيْلِ وَ اِنَّ الْعَمَلَ السَّيّيءَ اَسْرَعُ في صَاحِبِهِ مِنَ السِّكِين فِي اللَّحْمِ": كسي كه مرتكب گناهي شود، از نماز شب محروم مي­گردد و به درستي كه نفوذ اثر كار ناپسند در انجام دهنده­ی آن، از نفوذ چاقو در گوشت سريع­تر است.[12]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :