حجت الاسلام مهدی حائری، مرکز تخصصی نماز

مهم‌ترين آداب باطنی نماز، حضور قلب در نماز است.  بقيه آداب باطنی نماز به حضور قلب برمی گردد و در تحصيل حضورقلب نيز مؤثر است.آيات وروايات فراوان نيزبه طور ويژه برحضورقلب در نماز تأكيد كرده است كه درادامه  اين بحث بيان خواهيم كرد. مقدمه تحصیل حضور قلب در نماز، دانستن اهميت حضورقلب در نماز وآثار و بركات آن است تا برای تحصيل آن همت عالی داشته باشد و دراين مسير،تلاشی مستمر و مداوم بكار بندد و هيچ گاه گرفتار يأس و نوميدی نشود.

برای دانستن اهميت حضورقلب توجه به دو سخن از سخنان معصومين كافی است:

در روايتی از امام صادقaآمده: أَوَّلُ مَا يُحَاسَبُ الْعَبْدُ بِهِ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِذَا رُدَّتْ رُدَّ سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِذَا قُبِلَتْ قُبِلَ‏ سَائِرُ ‏‏ عَمَلِه...[1]

يعنی اولين عملی كه بنده نسبت به آن حسابرسی می شود،نماز است پس اگر نماز او را بپذيرد،ساير اعمال او را قبول می كنند واگر نماز او ردشود ساير اعمالش نيز رد می شود.

و در روايات متعدد شرط قبولی‌نماز،حضورقلب در نماز دانسته شده است:

پيامبر اكرمsفرمود: إِنَّ مِنَ الصَّلَاةِ لَمَا يُقْبَلُ نِصْفُهَا وَ ثُلُثُهَا وَ رُبُعُهَا وَ خُمُسُهَا إِلَى الْعُشْر... وَ إِنَّمَا لَكَ‏ مِنْ‏ صَلَاتِكَ‏ مَا أَقْبَلْتَ‏ عَلَيْهِ‏ بِقَلْبِك‏.[2]

يعنی به راستی كه هرآينه از نماز،نصف آن وثلث آن وربع آن وخمس آن تاعُشرآن قبول می شود...و همانا برای توست از نمازت(آن بخشی‌از نماز تو قبول می‌شود) كه با قلب خود به نماز روی آورده باشی!

ونيز ازامام صادقaروايت شده كه فرمود:

بهره ی تو از نماز به مقداری است كه در آن اقبال وتوجه داشته باشی‌.اگر نمازگزار همه ی نماز را باخيالات بگذراند يا ازآداب آن غفلت ورزد،چنين نمازی در هم پيچيده شده به صورت صاحبش زده می شود.^[3]

ونيز امام باقرaفرمود:

وقتی‌ برای‌ نماز بپاخاستی،برتو باد به توجه وحضورقلب زيراكه نصيب تو ازنماز فقط به مقدار توجه قلبی توست.هرگز در نماز با دست خود وسر وصورتت بازی نكن،در دل سخنی مگو وخميازه نكش...^[4]

پس طبق كلمات معصومينDشرط قبولي سايراعمال،قبولي نماز است واگر نماز قبول نشود به اعمال ديگر اصلاَ نگاهي نمي كنند وقبولي نماز به اقبال قلب وتوجه باطني انسان به خداست واگر نماز بدون حضور قلب خوانده شوداز درجه ی اعتبار ساقط بوده ولايق محضر حضرت حق نيست.

پس به فرموده ی حضرت امام خمينيvكليد گنجينه ي اعمال و باب الابواب همه ي سعادت ها،حضور قلب است و بدون آن همه ي عبادت ها از اعتبار ساقط مي شود^[5]

«تأثيرعبادت همراه با حضورقلب»

گذشته ازاين كه حضورقلب سبب ارزشمندی وقبولی عبادت وبه ويژه نمازاست،تأثيرمهم ديگری برجان و روان انسان می گذارد كه سرمايه ی سعادت دنيا وآخرت است.

امام خمينیvدربيان‌ اين اثرحضورقلب بيانی شيوا دارند كه خلاصه ی آن چنين است:

يكی ازفوائد مهمّه عبادات كه عقل ونقل برآن اتفاق دارند و در واقع يكی ازاسرار عبادات همين است ،اين كه ازهرعبادتی‌ درقلب انسان اثری پديد می آيد كه در روايات به"نكته ی بيضاء"(=نقطه ی سفيد ونورانی) تعبيرشده است زيرا كه بين ظاهر وباطن انسان رابطه ای طبيعی‌ وجود دارد كه سبب می شود آثار وافعال وحركات هريك در ديگری اثر بزرگ وشگفت آوری داشته باشد همان گونه كه حالات مختلف بدن ازقبيل صحّت ومرض بر روح انسان مؤثراست و ازآن سو،حالات گوناگون روح از قبيل خلق  وخوی زشت وزيبا در حركات وسكنات وكارهای بدن ثأثيرمی گذارد يعنی جسم و روح درحالت های مختلف خود وعوارضی كه پيدا می كنند دريكديگر تأثيرمتقابل دارند بنابراين هرعمل خير ياشرّی درنفس و روح آدمی تأثيرمی گذارد به اين شكل كه يا نفس را متوجه به دنيا ومظاهر آن می كند و ازحق وحقيقت دورمی سازد ويا آن رامتوجه آخرت كرده،مقرّب درگاه حضرت حق می گرداند.

بنابراين عبادتی كه می كنيم وبه ويژه نمازی كه می خوانيم هم صورت های غيبی ملكوتی دارند كه بهشت جسمانی را می سازند وهم در روح آدمی،تأثيراتی نورانی می گذارند كه سبب تحقق بهشت روحانی می گردد.ويكی ازاسرار تكرار اذكار واعمال عبادی همين است چون وقتی زبان جسم،ذكر خدا را تكرار می كند،كم كم زبان قلب هم بازمی شود وقلب نيز مشغول به ذكرخدا می گردد همان طوركه ذكرقلب سبب باز شدن زبان آدمی به ذكرمی شود.يعنی قلب و زبان در هم تأثيرمی گذارد.

اما نكته اصلی ومهم اين است كه تأثير عبادت وذكر زبانی برقلب وجان انسان زمانی‌ حاصل می شود كه دروقت عبادت ودعا وذكر،قلب انسان حاضر باشديعنی زبان وقلب هماهنگ باشند وگرنه باغفلت ونسيان قلب،به هيچ وجه اعمال خير در روح انسان تأثير نمی گذارد.وشايد به همين جهت است كه در روايت آمده وقتی دل با زبان هماهنگ نباشد عبادت مورد توجه وقبول خدا واقع نمی شود:

پيامبراكرمsفرمود:« لَا يَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةَ امْرِئٍ لَا يَحْضُرُ فِيهَا قَلْبُهُ مَعَ‏ بَدَنِه‏^[6]»: وقتی نمازگزار قلبش را در نماز كناربدنش حاضر نكند خداوند به نمازش نظر نمی كند.

وبه فرموده ی امام خمينیvوقتی اين هماهنگی نباشد می بينيم كه عبادت های پنجاه سال ويا بيشتر درقلب مااثری نگذاشته بلكه به اخلاق فاسد ما هر روز افزوده شده واين نماز كه به فرموده ی حق تعالی نهی كننده ازفحشا ومنكراست و وسيله ی عروج مؤمن وتقرّب انسان متقی است،برای ماحاصلی نداشته است.^[7]

«تمثيل جالب مرحوم شاه آبادیv»

برای هماهنگ شدن دل با زبان درهنگام ذكر وبه ويژه نماز وچگونگی تأثيرمتقابل اين دو بريكديگر ازجناب شاه آبادیvمثالی زيبا نقل شده است:

انسان در وقت ذكر بايد مانند كسی باشد كه كلمات را در دهان طفل می گذارد وبه اوتلقين می كند تا آن طفل،كلمه ها را به زبان آورد.همين گونه بايد ذكر را با زبان گفته وبه قلب تلقين كنيم و تا وقتی که مشغول تعليم قلب هستيم ظاهربه باطن كمك می كند وهمين كه زبان طفل قلب بازشد،ازباطن به ظاهرمدد می شود همان طوركه در تلقين طفل نيز چنين است يعنی تا وقتی كه معلم می كوشد كه كلام رابه دهان طفل بگذارد او را مدد می كند و وقتی كه طفل،كلام را به زبان اجرا می كند،نشاطی در معلم ايجاد می شود كه خستگی او را برطرف می كند پس در ابتدا از سوی معلم به طفل مدد می شود و در انتها از طفل به معلم كمك می شود.بنابراين اگر انسان مدتی مواظبت كند و در نماز واذكار وادعيه به همين ترتيب ذكر را به قلب تلقين كندالبته اين تذكر برای نفس عادی می شود وحضورقلب درعبادت به يك امر طبيعی وعادی تبديل می گردد.^[8]

و از روايات چنان اهميّتی برای نمازبا حضورقلب استفاده می شودكه هر چه دراين راه رياضت و زحمت تحمل شود ارزش دارد.

به چند روايت ديگر توجه كنيد:

پيامبراكرمsفرمود:« : مَنْ‏ صَلَّى‏ رَكْعَتَيْنِ‏ وَ لَمْ يُحَدِّثْ فِيهِمَا نَفْسَهُ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْيَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ.^[9]»:هر مسلمانی دو ركعت نماز بخواند و درآن به چيزی از دنيا،نفس خود را مشغول نكند،خداوند گناهانش را می آمرزد.

ونيز فرمود: إِنَ‏ الرَّجُلَيْنِ‏ مِنْ‏ أُمَّتِي‏ يَقُومَانِ‏ فِي‏ الصَّلَاةِ وَ رُكُوعُهُمَا وَ سُجُودُهُمَا وَاحِدٌ وَ إِنَّ مَا بَيْنَ صَلَاتَيْهِمَا مِثْلُ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْض‏.^[10] يعنی به تحقيق دونفر از امت من به نماز می ايستند، درحالی كه ركوع وسجود آنها يكسان است(يعنی به ظاهر نمازشان فرقی ندارد)حال آن كه بين نمازآنها از زمين تا آسمان فاصله است(و در ارزش گذاری اين مقدار تفاوت دارند.)

این مطلب را به اشتراک بگذارید :